ШӘҺӘРНЕҢ АЧКЫЧЛАРЫ

Шаһар тезелеше, тулаем алганда, тагын да зуррак матурлыкка һгм терлелекка мохтаҗ
Л И Брежнев КПССиым XXVI еьев- дыне КПСС Үзәк Комятетынмя отчет *о- яла дымная
үбән Каманың хазар атаклы шаһар булып иитүа бар да гаҗап түгел Җирдән алла камда бнекте торба, аппаратлардан әкәмәт корылмалар торгызучы оста монтажчыларның, атом һам молекулаларның тылсымын белүче аппаратчы мастерларның соклангыч эше илгә гене түгел, бетен деньята билгеле. Әле миче генә беркемгә билгеле булмаган шушы аулак җирдә ясалган сыгылмалы каучукны атаклы индустриаль башкалаларда зшләнгеи әйбер кебек үк бик кирәксенеп алалар. Шаһар советы башкарма комитетының председателе Фәрит Бедретдмнович Баһаветдиное белен бергәләп шәһәр карап мәргәнебезне бик ачык хәтерлим әле: чүп-чар, былчырак зчеидә яткан яңа тезелешләрне, яңа гына тормыш корып җибәргән кварталларны карарга вакыт кызганмаган идек. Укучым тешеиген- дер, шәт Яңа туып, тезелеп килә торган бу шәһәрнең бетен эш-мәшекате аның җилкәсендә Андагы барлык кешеләрнең шатлыгы да. кайгы-хәсрәт. борчулары да аның эчен уртак, чонки алар кай яклары белендер председательгә де килеп кагыла, ул кешеләрнең сеенечләре, борчу-мешекатьлере аның тырышлыгыма, акылына, той йокламый, ял итми эшләвенә килеп бәйләнә Баһаәетдинов шәһәр турында зур бәр җанлы нәрсә кебек итеп фикер йертә, ул аны күреп кенә түгел, бәлки йереге. күңеле белен тоеп эш итә. Үз эшенә вазифа итеп кенә карамый ул. Берәүләр Түбен Кама каласы турында сенләгәнде күбрәк дән-шеһрст күрәләр, күбрәк алиыш-теб- рнк авазлары ишетәләр, шәһәр башлыгының уенда исә мең терле кайгы-мешэкать. Берәүләр шәһәрдәге тормышны, андагы эшме үз чамасы белем чагыштыра, икенчеләре исе, киресенме, ераккарак карап эш итәләр, алдагы зуррак мемкиилеклерие
күрелер
Шул сейләшүдеи соң байтак еллар узды. Баһаәетдинов белем Түбен Кама каласы буйлап еле кичә генә йергәнбеэ шикелле Ә шәһәр бетенлей танымаслык булып үзгәртеп! Биш катлы йортлар салудан туктал, тугыз, унике, ундүрт катлы ител теэи башлаганнар, шеһернең дан-шеһрете. атаклы эше, вакытында яуган яңгыр, срогында елгергән ашлык кебек, табигый бер мерсе мтеп карала. Кайчан гыиа әле кала урамында беренче кагылган казыкка, беренче салынган йортка, беренче туган балага сеенген идем мин) Хеэер исә меңләгән кеше яшәрлек зур микрорайон тезү, яңа мектеп. магазин, балалар бакчасы һем яслелер салу гадети бер эш санала.
Тубвн Кема каласына бу килүемдв мин шәһәрнең килечеге хакында сейлөшесе җаваплы, җитди бер киңәшмәгә туры килдем. Бу күп халык җыя торган киңәшмә түгел, шуңа күрә кеше аз иде. Фикер алышу идеясен комбинатның генеральный директоры Николай Васильевич Лемаее кузгаткан, киңәшмә аның кабинетына җыелган иде. Зур гына естәлнең бер ягына генеральный директор, партиянең шәһәр комитеты беренче секретаре Илдус Харисовйч Садыйков, шәһәр башкарма комитеты председателе Фәрит Бәдретдинович Баһаветдинов урнашкан. Шәһәрне проектлаш- тыручылар үзләренә бер төркем булып утырганнар. Мәскәүдән «Гипрогор» инсти-тутының өченче архитектура мастерскоеның җитәкчесе Лев Романович Шмах, проектның баш архитекторы Юрий Ефимович Беляев, мастерскойның баш архитекторы Юлия Васильевна Коробова. Болар шәһәр әле дөньяга туганчы ук аны хыял итеп күз алдына китергән, киләчәктә, ун-унбиш елдан соң аның нинди булырга тиешлеген дә күздә тоткан кешеләр. Биредә тагын генеральный директорның капиталь төзелеш буенча урынбасары Рафаиль Григорьевич Глянц, шәһәрнең баш архитекторы Марат Шамилевич Юсупов та бар. Мин, әңгәмәгә комачауламаслык итеп, читкәрәк урнаштым.
Үткен, тапкыр сүзләр күп әйтелгән, шулай да җитдилеген югалтмаган бу әңгәмәнең кыскача язмасы менә болайрак.
— Ягез, каланы ничегрәк итеп төзибез? Аркылыгамы, буйгамы? — дип, генеральный директор, кабинетның хуҗасы буларак, сүзне башлап җибәрә. Аның бу шаярту тонына башкалар да кушыла.
— Кыйгачлап төзергә дигән фикер бар, өлгертүен — начальство кушканча.
— Шәһәр карарга дип кенә килгән идек, нәкъ кызуына килеп каптык — Орел- дагыча өзлексез төзү турында уйларга. Бу хакта да монда килесе көнне самолетка утырганда гына белдем.
— Бу мәсьәләне инде ике ай буе обком бюросына хәзерлиләр.
— Бюро анысы үзенә башка. Проектлаштыручыларның группасын бермә-бер арттырырга, тагын кырык кеше булдырырга, ике йөз метр торак мәйдан табарга кирәк Быел йөз кырык мең кв. метр квартир өлгертәбез, киләсе елда — 150 мең, сиксәненче елда—160 мең кв. метр квартир өлгертәбез
— Шуннан да артыгына көчәнәсе юк. Бу кадәресе Дә стандарт төзелеш ярдәмендә генә булачак. Индивидуаль проектлар эшләргә кирәк.
— Икенче Черемушки буламы?
— Башкалага иярү мәҗбүри түгел, һәр шәһәрнең үз йөзе, үз рәвеше булырга
— Шәһәрнең социаль куәтен арттырырга, торак тезелешен елына 200 мең метрга җиткерергә кирәк.
— Ул метрларны кәгазьгә сызу кыен түгел лә. Көч-иама җитәр микән соң?
— Проектчылардан берәрегеэ Түбән Камага күчеп килегез, автор буларак, эшне күзәтеп барырсыз. Килү белән үк квартир һәм машина бирәбез.
— Барлык акчаның биштән бере генә шәһәргә тотыла, ә аны кырык процентка җиткерәсе иде.
— Программаны җиде-сигеэ елга алдан төзеп куярга, ихтыяҗлар белән мөмкинлекләрне тәгаенләп билгеләргә иде. Мөскөүгә лимитларны, финанс чыганакларын ачыкларга баргач: «Ишекне теге яктан ябыгыз. Шәһәргә дигән 45 миллион акчагыз бар, шуның утызын гына эшкә тоткансыз!» — диләр.
Түбән Кама каласы архитекторларның проектларында гына, плановик экономистларның, акча һәм материаль-техник байлыкларны белүче белгечләрнең исәп кәгазьләрендә генә яшәгән елларда ук сөйләшеп бетерәсе сүз ни өчен кала төзелә башлавының унтугызынчы елында да әле һаман борчый-дулкынландыра соң?
Хәлне беркадәр ачыклау өчен, иң элек Татарстан Министрлар Советының Түбән Кама шәһәрендәге хезмәт идарәсе вәкиле А. Хәлимовның белешмәсен укып карыйк. «Соңгы елларда Түбән Кама каласына кеше килү 26,6 процентка кимеде Шәһәрдә
тезүчеләр азая бара Лвтэнергострой» идарәсенең генеральным подрядчигы коллективы 1977 елда еч мең ярымга җитәргә тиеш дип уйланылган булса да, 800 кешегә кимеде».— диолгән ул белешмәде.
Шушы саннар турында бераэ фикер йертеп карыйк Тезү эшендә нигә кеше ки* мәген, ни сәбәпле шәһәргә кеше әзрәк килә башлаган? ♦
1970 елда Түбән Камадагы бәтенсоюэ удар тезелешенә 10856 кеше килгән, шу- 2 ның 4992 се кире киткән, халык 5864 кешегә арткан. Шуннан соңгы елларда шәһәргә < килүчеләрнең саны бер ярымга арткан. Китүчеләрнең саны күбрәк булса да— ? 6867 кеше киткән, халык саны 8284 кә арткан Аннан соңгы оч елда да килүчеләр арта барган —15 979, 16 710. 21 217 кеше. 1974 елда шәһәрдә калучыларның саны < китүчеләрдән 10121 кәшегә арткан. X
Шуны да истән чыгармыйк 1969 елда шәһәрдән кырык чакрымда гына зур х КамАЗ тезелә башлый Шуңа да карамастан, Түбән Кама барыбер үзенә яңадан-яңа S кешеләрне тарта, нефть химиясенең яңа үзәге автомобиль тезүчеләр. Камада гидро- гв станция тезүче энергетиклар белән тигез ярыша
Аннары инде — 1975 ел. Унике ай эчендә Түбән Камага 8756 кеше килә. 3503 кеше ♦ китә, нәтиҗәдә шәһәрдә 5253 кеше арта Тормышы җайланган иске шәһәрләр эш в кочен демографик баланс, үэеидо туып үскән кешеләр исәбенә таба торса, яңа шә- ° һорләргв читтән килүчеләргә генә исәп тотарга туры кило. Удар тезелешләрдә эш 5 кайный, промышленность мәйданнарында яңа заводлар салалар, реконструкцияли- а. ләр, искеләрен яңарак технологиягә күчерәләр, шәһәр үсә бара Унынчы бишьел- * лыкта 2 миллиард сумлык, алдагы биш ел белен чагыштырганда, ике тапкырга дияр- л ләк күбрәк эш башкарасы бар иде Монда hop кеше алтын бәһасе Нефтьче-химик- тг лар. шинчылар, кешеләрне эштән алып, бишәр йоэ кешелек ике удар отряд TO- “ зилвр о.
Ә хәрәкәттәге аппаратлар бүгеннән үк дүрт меңләп кеше кета. Шинчыларга < да шул чама эшче кирәк Тезүчеләргә дә кеше җитмй
Генеральный директор кабинетындагы очрашуга, андагы җитди сойлешүгә әнә шул хәл топ сәбәп булган иде
Сугышка кадәр булган унеч ел эчендә. 1926 елдан алып 1939 елга хәтле, безнең илдә 482 шәһәр үсеп чыккан Сигезенче бишьеллыкта тагын 112, тугызынчы бишьеллыкта исе 83 шәһәр барлыкка килгән Озакламый Советлар Союзында тагын 600 шәһәр үсеп чыгар диләр. Унынчы бишьеллыкның башында безнең илдә 2013 шәһәр бар I, шунда барлык халыкның дүрттән еч элеше яши иде Урбанизация (галимнәр авыл халкының шәһәргә күчеп тора башлавын шулай дип атыйлар) шуидый хәлгә кигерәчәк — шушы гасыр азагында шәһәр халкы 85—90 процентка җитәчәк Ә безнең гасырның башында исә, киресенчә, шул хәтле халык авылда яшәгән, шәһәр халкы унбиш кенә процент булган.
Түбән Камадагы, җир асты тамырлары белен Идел. Урал. Себер промыселларына барып тоташкан нефть химиясе индустриясәнең яшь бер үзәге, куәтле реак торларында нефтьне кан урынына куган йәрек кебек, башка шәһәрләргә, зур промышленность комплексларына да терәклек һем эш бирә Элекке тын, аулак бер җирдә үсеп чыккан Түбән Кама каласы Комсомольск, Магнитка. Братскиларның җилкәсенә басып калыкты Бу шәһәр үзеннән алда салынган калаларның ялгышларын кабатламады, хәтта шәһәр тезү сәнгатенең уңышлы бер мисалы булды.
Иртәгесе, киләчәге нинди булырга тиешлеген күз алдына китермичә салына башлаган шәһҗэләрдән үзгә буларак. Түбен Каманың киләчәге, бәхетле баланыкы кебек, алдан уң ачык итеп билгеләнеп куела. Ярты меңләп шәһәрнең катасы* булган «Гипрогорк институты Түбән Кама каласының генераль планын този Алтмышынчы •лда. каланы тезәргә керешүче бәрәнче энтузиастлар баракларга, янын тиредәге
' Г Куцев «Молодежь и молодые города». М, 1977. Э41 в
авылларга урнашып, эшкә башлаганда, бу проект ВДНХның (Халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсенең) алтын медаленә лаек була. Сирәк хәл бу, бик сирәк хәл. Проектчылар, бу уңыштан канатланып-дәртлөнеп, шәһәрнең эш сызымнарын сызарга керешәләр.
Ә генплан — эшнең башы гына әле. Иң меһиме — аны чынга ашырырга, шәһәрне вакыт сынавы аша, һәртөрле ведомство киртәләре аша уздырырга кирәк. Шәһәрләрнең ведомстволар белән, ведомстволарның шәһәрләр белән еллар буе талашып-көрө- шеп килүләре һәркемгә мәгълүм. Шәһәр эчендә «хосусый мәнфәгатьләре» булган бик күп министрлыклар, аларның төрле тармаклары үзләрен коммуналь йортта күрше уты яктысында газета укырга яратучы кешеләр кебек тоталар. Әйтик, Братск шәһәре ведомстволар тудырган шулкадәр газап вә михнәт эчендә төзелә, моның нәтиҗәләренең мәшәкате әле туачак буыннар өчен дә җитәрлек булыр. Братскиның генпланы шәһәр үзе салына башлап, дүрт ел узганнан соң гына төзеһә. Шәһәр үзе һәр ведомство аерым-аерым салган энергетиклар, төзүчеләр, монтажчылар, урман кисүчеләрнең поселокларыннан оеша... Идел буе автомобильчеләренең башкаласы Тольятти шәһәре никадәр заманча, яңача, матур итеп төзелгән булса да, шәһәр советы председателе Борис Самуилович Кашунин барыбер газетада, унбиш министрлыкның ишеге төбенә барып хәер сорарга туры килә, дип зарлана’. Берәүләр шәһәргә ярдәм кирәклеген бик яхшы аңласалар да, бирергә акчалары юк, икенче берәүләрнең бар, ләкин шәһәрнең кайгысына аларның исләре китми, һәр ведомство үз предприятиесе һәм учреждениесе хезмәткәрләренең башкалар салган кинотеатрларда фильм карауларын, суны кеше колонкасыннан алганны, гомумән, башкалар җәйгән тротуардан йөрүне яхшырак күрәләр. Алар өчен күктәге кояш уртак булса, шул җиткән...
Менә шуның яңа бер мисалы. 1978 елның җөендә Байкал — Амур магистраленең башкаласы Тындада СССР Госгражданстрое, РСФСР Госстрое һәм СССР Архитекторлар союзы идарәсе секретариатының читтәге утырышы булды. Кала төзү эшен яхшы белүче бу белгечләр әлеге олы трассаның башкаласында 14 поселокны җылыта торган 38 котельный санап чыгаралар. Бу поселоклар төрле ведомстволарга карый, котельныйлар да шулай.
Түбән Каманы күп кеше бәхетле кала дип саный, ул төрле ведомствоның талаш- ызгышларыннан азат, кайбер башка шәһәрләр, зур төзелешләр, яшь булса да, инде илгә танылып өлгергән кайбер промышленность үзәкләре кебек, акча кыенлыгын да күрми. Шәһәрнең бердәнбер заказчысы, дөресрәге, нефть эшкәртү һәм нефть химиясе промышленносте министрлыгы йөзендә бердәнбер хуҗасы бар, аның өчен барлык финанс чыганаклары ачык — бюджеттан ссуда да, кредит та бирәләр. Акчаның һәр сумының кая тотыласы Госплан тарафыннан алдан ук билгеләп-язып куелса да, Түбән Кама өчен акчаны табу түгел, бәлки аны ничек тотып бетерү мәсьәләсе кар- шыга килеп баса! Бик күпләрнең төшендә генә күрерлек, хыялында гына йөртерлек бәхет бу!
Заказчы, проектчы һәм төзүчеләрнең көчле бер триумвират булып берләшүе шәһәрне салганда, зур нефть химиясе комплексын төзегәндә уртак стратегия һәм бердәм тактика сайларга мөмкинлек бирә.
Башка урыннарда бүген хәл итеп булмый, киләчәктә генә өмет ителә торган мәсьәләләрне ансат кына тормышка ашырса да, Түбән Кама каласы алдына тагы да катлаулырак, тагы да авыррак яңадан-яңа бурычлар килеп баса тора. Аларны башкарып чыгу өчен алга карап күрә белергә, вак-төяк уңышка алданмаска, төп максатны күздә тотарга кирәк. XXVI съездда Леонид Ильич Брежнев әйткәнчә, халык хуҗалыгының зур мәсьәләләрен тормышка ашырганда экономик үзгәртеп коруларның социаль нәтиҗәләрен алдан ук күрә белергә, шуларның кешеләр тормышы-на, кешеләр язмышына нинди тәэсир — йогынты ясаячагын чамалый белергә кирәк.
«Комсомольская правда» газетасы. 1978 ел, 18 январь.
«Шәһәрнең яшьлек еллары»

МАРСЕЛЬ ЗАРИПОВ ф ШӘҺӘРНЕҢ АЧКЫЧЛАРЫ ф
балалар бакчалары бар дип йена карамыйлар, балки шәһәрнең бик әйбәт план- лаштырылуын, йорт, урамнары, артык чуарланмыйча, гади һәм матур итеп салынуын күреп, тоеп яшиләр. Түбән Кама каласы әнә шул ягы белән дә кешеләрне үзенә тарта, үзенә ияләштерә.
Беренче кварталлар төзелә, беренче чәчәк түтәлләре һәм агачлар күренә башлаганнан бирле мин Түбән Кама каласына килгән саен, ул күз алдыма сирәк очрый торган бер могҗиза кебек килеп басар дип көтәм, ләкин бу тансык сөенеч һаман әле чынга ашып бетми. Шәһәр әле һаман да макетта күрсәтелгән рәвешенә кереп җитми, аның соңгы елларда үсеп чыккан башка шәһәрләрдән кай яклары, нәрсәсе белән аерылып торуын әйтүе кыен Биек йортлары беленме? Бүгенге көндә ул бе-тен шәһәрләр өчен дә уртак күренеш. Шәһәр эчендә бернинди завод-фабрика булмавымы? Хәзер күл җирдә эавод-фабрикаларны шәһәр эченнән читкә чыгарып салырга тырышалар Элекке еллардагы кебек аерым йорт, бина гына түгел, бәлки зур бер кала төзергә алынган кешеләр өчен яхшы мөмкинлекләр бар.
Социалистик дәүләтнең иҗтимагый һәм политик оешу формасы, халык хуҗалыгының планлы булуы. Түбән Кама шәһәрендәге конкрет социаль-экономик шартлар совет чорында шәһәр төзү практикасының беренче елларында һәм сугыштан соңгы елларда үсеп чыккан калалар төзелешендә булмаган зур һәм үзенчәлекле фикерләрне чынга ашырырга мөмкинлек бирде. Хәзер инде һәр каланы,— олысын да, кечесен дә — кешеләргә көн күрер урын итеп кенә түгел, бәлки архитектура йөзенең камиллеге, рәвеш һәм үлчәмнәрнең төрлелеге, төс һәм яме белән кешеләрнең күңелен тартырлык итеп төзергә көч тә, мөмкинлек тә бар. «Гипрогор» архитекторлары, Түбән Каманы төзүчеләр, минемчә, андый уңай шартларны файдаланып җиткермиләр әле.
Түбән Кама каласы зур елга буена, ямь-яшел урманлы, нефть һәм газга бай бер төбәккә салынуы белән генә түгел, бәлки борын-борыннан ук шәһәр төзү буенча атаклы милли традицияләре булган бер җиргә урнашуы белән дә бәхетле. Кама елгасы буйлап бераз аскарак төшсәң, син теләсә нинди юл яки сукмак белән, ике зур елга — Идел белән Кама кушылган төштәге Болгар шәһәре калдыклары — Шәһре Болгарга—моннан мең еллар чамасы элек яшәгән көчле бер дәүләтнең башкаласына барып чыгарсың. Болгарлар — батыр сугышчы, тырыш игенче һәм оста ташчылар булганнар Алар чуен койганнар, дастаннар язганнар, торбалар буйлап су китерткәннәр, хәрби ныгытмалар кора, матур-матур калалар сала белгәннәр. В. Н. Татищевның рус дәүләте тарихында әйтелгәнчә, шуңа күрә Суздаль, Юрьев-Польской, Бөек Устюг кебек борынгы шәһәрләрне төзү һәм бизәү өчен болгар осталарын чакыра торган булганнар.
Россияне яңартырга тырышучы Петр патша Идел буйлап сәяхәт кылганда борынгы Болгар башкаласы урынын карап киткән, Кече манараның башына менеп караган да «Шушы җимерелгән-таланган кала урынына, зарарланган, ишелергә торган бина һәм монументларны төзәтү өчен җитәрлек ак балчык алып, хәзер үк берничә ташчы җибәрергә, аларны саклау турында кайгыртырга... киләчәктә мондый хәл дәвам итмәсен өчен ел саен кеше җибәреп торырга» 1 боерган. Бу указга ике йөз ел ярым инде.
Петр патша фикеренең файдалы ягы шул: ул борыннан калган бина һәм монументларны һәйкәл итеп кенә түгел, бәлки туасы буыннар борынгы осталарның эш ысулларын тагы да камилләштерсен, бүгенге көндә тагын да ишәйтсен өчен үрнәк итеп сакларга куша. «Элгәре» белән «бүгенгене» кушып, матур-матур калалар салганда күп милләтле дәүләтебезнең архитектура сәнгате никадәр баер, үсәр һәм яңарыр иде!
Түбән Кама каласының әнә шул мөмкинлекләрдән файдаланмавы, милли үзенчәлек һәм матурлык — ямьлелек якларын киләчәккә калдырып, шәһәрне гадирәк, арзанрак һәм ансатрак итеп төзергә тырышуы, кызу барышыннан беркадәр туктый төшеп, көэгегә карал үзенә күз салмавы кызганыч, билгеле. Түбән Кама шәһәрен төрле җиргә — Обь елгасы буена да, Уралга да, Ярославль тирәсенә дә, Ерак Көнчыгышка яисә янәшәсендә КамАЗ янына да күчерергә мөмкин — ул стандарт ар- ' А Формозов «Очерк по истории русской археологии». М , 1961, 2Я бит
CO I

баралар. Алар килгәндә анда әле йортлар урынына бараклар гына була, аяк асты ерып йөргесез былчырак, тел транспорт — есте брезент белен ябулы вахта машиналары гына, ашханәләрдә тыгыз чират. Ә инде менә емет иткәннәре чынга ашып, якты, зур тәрәзәле йортлары, яшел агачлары, шау-шулы бала-чагалары белән шәһәр тезелеп җиткәч, бирегә килүчеләр азая бара, аннан да бигрәк — каладан кире китә башлыйлар... Бик гаҗөп-сеер хәл, билгеле. Шәһәрдә уртача тормыш шартлары баш-ка җирләрдәгедән начаррак булмаса да, элекке еллар белән чагыштырганда, шәһәр хәзер кешеләрне үзенә азрак тарта. «Начаррак түгел» дигәнебез — башка җирләрдәге шикелле үк дигән сүз. Ә энтузиастлар килүенә исеп тоткан яңа кала башка җирләрдән кызыйлырак, яхшырак булырга тиеш бит.
Бөтенсоюз күләмендәге бу удар комсомол төзелешенә һәрвакыт кеше җитешми. Анда эшләр бик зурдан кубып башланды, һәр көнне кичәгесеннән күбрәк эш башкарырга кирәк, монда эшкә килгән һәр яңа кешене тансык кунак урынына кочак җәеп каршы алалар. Алтмыш өченче елдан башлап, промышленность мәйданында, шәһәр объектларына бирелгән кадәр акчаны бер елны да эшкә ашырып бетерә алмыйлар. Шул ук вакытта тезелештә бер кеше ике кешелек эш башкара ала торган Злобинча эшләү ысулына бик югарыдан борын чөеп кенә карыйлар, акыл һәм осталык белен түгел, бәлки кеше саны белән җиңеп чыгарбыз дип уйлыйлар, күрәсең.
Кеше эшчәнлегенең иң четерекле, катлаулы өлкәсе саналган күп кеше массасына идарә итүдә төп отыш экономик нәтиҗәләргә генә кайтып калмый. Кызганычка каршы, мораль-психологик факторларны исәпкә алып бетермиләр шул әле. Энтузиастлар кыенлыклар тулы яңа, ялан бер җиргә килгәндә торыр урын, яшәү шартлары әле бөтенләй җайланмаган икәнлеген белеп киләләр, бу авырлыкларга вакытлыча түзәргә карар кылалар. Үэ-үэләренә шундый таләп куйган кебек, алар башкалардан да тырышлык таләп итәләр, эшнең оешмаганлык, ашык-пошык чыгарылган карарлар аркасында тукталып, төртелеп калмыйча, алга урләвен телиләр.
Түбән Кама нефтьче-химнкларыиың төп бурычы, мактанычлы эше—агрегат һем заводларның эшен срогыннан алда проекттагы графикларына җиткерү. Бу эшне алар беренче объектны — үзәк газ фракциясе җайланмасын исәпләнгән график буенча унбишенче тәүлектә эшкә кертүдән башладылар Ә аның срогы алты ай иде! Әмма зур тырышлык белән срогыннан алда проекттагы графигына җиткерелгән көчле реакторлар җылылык алу мәсьәләсендә «ачлы-туклы» яшиләр — ТЭЦ агрегатларының куәте җитеп бетми. Промышленность мәйданында этилбензол заводын төзеп бете-рергә ашыгалар, төп көчне шунда туплаганнар, торак төзелеше программасын көч- хәл белән яртылаш кына үтәгәннәр.
Түбән Кама кешеләре — күпне күргән, бөтенесе читтән килгән халык, аларның күбесе бер генә түгел, берничә удар төзелештә эшләгән, чагыштырып та карый, нәтиҗә дә ясый беләләр алар. Котылгысыз кыенлыкларына түзәргә риза булсалар да, ашык-пошыклык, per-башсызлык һем ялгышларны гафу итә алмыйлар. Бу халыкның күпчелеге ике уйлап тормый торган тәвәккәл кешеләр: документларын шундук алалар да гаиләләре белән икенче бер тезелешкә кител тә баралар. Әнә шулай шәһәр исәбенә промышленность мәйданында алган «отыш» соңыннан тагын да зуррак оттырышка әйләнә. Төзелешкә, эшкә торган саен кеше күбрәк кирәк
Шин, этилен әчесе, техник углерод, мономер, изопрен, каучук заводларында эшләр бик ашыгыч, шәһәр төзелешендә до элеккечә үк хәл киеренке. Эшлисе эшләр арта, ә тезүчеләр кими бара. Энергетика һәм электрификация министрлыгы эш күләмен билгеләгәндә «Татэнергострой» идарәсе төзелеше генеральный подрядчигы- ның производство программасын 34 миллион сумга киметергә мәҗбүр була.
Нишләргә? Бу хәлдән ничек котылырга? Шәһәр иң соңгы чарага керешә — шин заводларында, «Нефтехим» берләшмәсендә эшләүчеләрдән бишәр йөз кешелек ике удар отряд төзи, икешәр хезмәт хакы — берсе иске урында, икенчесе — тезелештә түләячәге белән исәпләшеп тормыйча, боларны «яна торган» тешләргә җибәрә. Сүз дә юк, тиз чара күрә белү яхшы, әмма идарә эшендә килеп туган хәлне тиз генә төзәтүдән бигрәк, аларны бөтенләй булдырмау хәерле.
hep иерее үзенең асылына кайта дигәндәй, тормыш та боларны үз урынына кайтара. Башта белгечләрне шәһәр объектларыннан промышленность мәйданына алган булсалар, хәзер исә ашыгыч рәвештә аларны зшкә керешкән заводлардан алып, шәһәр тезелешенә күчерәләр. Шәһәр хакына керү — ул кешеләр хакына керү, ахыр чиктә, аннан бернинди файда — экономик, политик, социаль отыш та, әхлак ягыннан да файдасы юк дигән гыйбрәтле сабакны ничәмә-ничә тезелештә кабатладылар инде Мәгънәсе тиз генә тешенеп җитәрлек түгел, күрәсең; аны башкалар узган сабакка карап кына үзләштереп булмый, үз башыңнан кичерергә кирәктер!
— Моннан ары ничек эш итәргә уйлыйсыз соң инде! — дип сорадым мин Баһа- әетдиноәтан.
— Безнең инде бор генә юлыбыз бар: өйрәнергә кирәк.
— Нәрсә өйрәнергә?
— Яңача эшли белергә ейренергә кмрек. Яңача эшли белмибез әле Хәзер ше- һер тезелешенә бетенләй бүтәнчә идарә итү принципларын эшләргә вакыт
Иң төп мәсьәлә шул — шәһәрне төзегәндә торыр җир булса ярар дип кенә эш итәргә кирәкми, бәлки ул үзенең йозе-кыяфете, тормыш итәр ечеи уңайлы яклары белән теләсә нинди шәһәргә тиңләшерлек булырга, кешеләр анда килгәч гомерлеккә телләнеп калырга тиеш.
— Егерме еллап вакыт узды бит инде.
— Узды шул Әлбәттә, ул гомер зченде күбрәк, файдалырак ител эшләргә дә мемкин булгандыр, шулай да ул елларны бөтенләй сызыл ташларлык сәбәп юк Шәһәрне аны йезәр елларга исеплеп төзиләр, егерме ел — ул шеһер әле туа гына башлаган дигән сүз, һерхәлде, аның ачкычы безнең кулда.
Безнең машинабыз Кама буеннан, пристань, кейме станцивсә, пляж яннарыннан, шәһәргә уңайлы трамвай юлы белән тоташкан ял урыны — урманлы җирләрдән узыл китеп бара; каршыбызда биек ак ташпулатлары, туп-туры яшел урамнары белән шәһәр калка, гүяки ул, килечегенә карап, олы-олы адымнары белен зур, куәтле Чулман дәрьясына таба әтлап-җәелөп бара иде