ТӘҢКӘЛӘР ТЕЛГӘ КИЛСӘ...

олгарда Яңадан акча сугу XII гасыр ахырларында башлана. Алтын Урда чорында исә ул Кенчыгыш Европада уз акчасын әйләнештә йөртә торган бердәнбер үзәк булып кала. XIII йөзнең 50—80 нче елларында тәңкәләр бары шәһрн Болгарда гына басылган. Бу фактка аеруча басым ясап үтү урынлы, чөнки ул Болгарның экономик куәте һәм әһәмияте турында сөйли, Алтын Урда төзелгәннән соң, янәсе болгарлар халык буларак яшәүдән туктаган, аларның башкаласы кжка чыккан дигән фикернең нигезсез булуын күрсәтә.
Алтын Урданың башка шәһәрләрендә — мәсәлән. Хәрәэм, Сарай, Биләрдә — акча босу 80 нче елларда гына башлана. Шунлыктан тәңкәнең тышкы кыяфәтен эшләү, аны сугу рәвеше генә түгел, гомумән, акча-хисап берәмлекләрен билгеләү дә хәлиткеч дәрәҗәдә болгар традицияләренә таяна.
Урта гасырларда Шәрыкка хас булганча, тәңкәләрдәге язулар, нигездә, гарәп телендә башкарылган. Ләкин, аерым ихтыяҗ туганда, мәсәлән, көмеш һәм бакыр тәңкәләр нисбәте чикләнгәндә, хөкүмәт әлеге язуларның җирле халык телендә булуы да мөмкин дип санаган. Акча йөзләренә төрки телдәге теләк-дога сүзләре язылу да билгеле бер максатны күздә тоткан. Ачыграк итеп әйткәндә, чираттагы акча реформасыннан соң халык яңа тәңкәләрне яратыбрак кабул итсен өчен, хөкүмәт әнә шундый «телдә» сөйләшергә мәҗбүр булган.
Болгар, Сарай-эл-Җөдид, Сарай-эл-Мөхруса шәһәрләре урынында табылган урта гасыр хәзинәләренең төп өлешен бакыр акчалар тәшкил итә. Чөнки бер көмеш дирһәм кыйммәтенә утыз ике бакыр пул туры килгән. Болгарда сугылган бакыр акчалар. көмеш тәңкәләрдән аермалы буларак, шул төбәктә, җирле халык кулында гына йөргән. Алардагы язуларга караганда. Болгар кешеләре гомумтөркигә якын шивәдә сөйләшкәннәр, дип фараз кылырга мөмкин.
Терки язулы тәңкәләр халык арасында бик киң таралган булырга тиеш. Аларның күптөрле типлары һәм вариантлары очрап торуы шуңа бер дәлил булып тора. Гомумән, сүз киң таралган һәм яхшы сакланган, ләкин ни өчендер әлегәчә тарихчыларның да, телчеләрнең дә тиешле илтифатына лаек булмый калган тел материалы турында бара! Тәңкәләрдәге язулар Шиһаб Мәрҗани «Идел буе теркисе» дип атаган телгә, ягъни гомумтөрки характердагы тел нормаларына туры килә. Шул ук вакытта алар чор ягыннан зпиграфик истәлекләрнең II стиль дип аталган 1 төренә якын (мәгълүм булганча, II стильдәге борынгылык төсмерләре «аерым» болгар теле файдасына сөйли).
Хәлбуки, II стиль кабер ташлары Идел буе халыклары тарихының кыска бер чорында гына булганлыгы да билгеле. XIII гасырның 8G нче елларына кадәр һәм XIV гасырның 50 нче елларыннан соң, мәсәлән, алар очрамый инде. II стиль кабер ташларыннан алдарак һәм алардан соңрак теркәлгән эпитафик язмалар исә гомумтөрки характерда булып. II стильгә хас тел үзенчәлекләреннән азат булулары белән аеры-
' Юсупов Г В Введение в булгаро татарскую шиграфиху М Л . кед. АН СССР. I960.
Б
лып торалар. Бу шактый кызыклы күренеш м, сәбәптәндер хәзерге кадәр тикшеренүчеләрнең игътибарыннан читтә калып килгән һәм, әлбәттә, махсус аңлатуга мохтаҗ. Чыннан да, әлеге истәлекләрнең XIII йеэ ахырында пәйда булып, XIV гасыр башында киң таралуы һәм гасырның икенче яртысында бөтенләй мәйданнан китүе нәрсә белән бәйләнгән? Бу сорауга җавап бирү өчен тәңкәләр үзләре «телгә килә».. Болгар тәңкәләренең II стилъ ташлар белән бер үк аакытта барлыкка килүе һәм бер үк вакытта юкка чыгуы әлеге чорда Идел буенда политик һәм идеологии керешнең көчәюе турында сейли. Тикшеренүчеләрнең игътибары да әнә шундый зчке тарихи багланышларга юнәлсен иде.
Идел буеңда яшәүче халыкларның язма мирасын енремүгә багышланган хезмәтләрдә соңгы вакытта ике юнәлешнең кечәөп китүе сизелә. Бер яктан, «борынгы болгар» теле гомумтерми тип телдән үзгә булган дип расларга омтылу' икеиче яктан. XIII—XIV гасыр әдәби мирасын «борынгы болгарлар» культурасыннан аерыл карарга тырышу күзгә ташлана. (Кара Наджил Э. Н. «Хосроу и Ширты» Кутба и его яэъас.— «Тюркологический сборник» М.. «Наука», 1966. Аның ук. О языке памятника начала XIII века «Къиха-и Юсуф» Али. — «Советская тюркология» Баку 1976, № 2, 74 бит.) Сүз уңаенда, әлеге хезмәтләрдә әдәби ядкарьләрнең иҗат ителү урьыы турымдагы фаразлар да тарихи яктан җитәрлек нигезләнмәгән булуын билгеләп үтәргә кирәк. Мәсәлән, Үзбәк ханның варисы Тинибәк Сыр-дәрья буендагы җирләрнең хакименә әверелгән Белгәнебезчә. «Хөсрәү вә Шнрннадө Котб аны Ак Урда ханы дип атый Ак Урданың үзәге Идел буенда булуы белгечләр тарафыннан ышандырырлык итеп исбатланган иде инде (Сәфаргалиев М. Г Распад Золотой Орды 1960, 14—15 битләр Федоров-Давыдов Г. А. Общественный строй Золотой Орды М., изд. МГУ, 1973, 141 бит.) Икенче хезмәттә исә монгол яулары килгәнче Идел буеңда кырык угыз кабиләсе яшәгәнлеге искә алынмаган (Путешествие Абу Хамида Ал-Гармати, М., «Наука», 1971, 27 бит). Шунлыктан «Кыйсса-и Йосыф» поэмасы угызлар даирәсендә иҗат ителгән (ягъни Идел буенда түгел) диген тел тезне та безне ышандыра алмый.)
«Аерым» болгар теле булган дип раслау өчен, гадәттә, башлангыч ңигез итеп II стиль зпитафик язмалар алына Ләкин, инде искертеп үтелгетыо. II стиль кабер ташларының мәгълүм бер чорда гына «кулланылышта булуы» өстене. Идел буемда XII—XIV гасырларда мондый үзенчәлекле телде свйләшү факты ни язма, ни археологик, ни башка чыганаклар белән расланмый (герче әлеге чор шактый яхшы өйрәнелгән булса да). Бу — бик мргтди каршы аргумент. Әгер имде әлеге телдә зиратта гына «сөйләшсәләр», ягъни күмү ритуалларында гына аннан файдалансалар (чөнки текстта ритуаль сүзләр булмаганда, II стиль ташъязмалар теле гомумтерми төс ала мәсәлен, «Чәримсән суына барса — үлти») сүз гарәп теле сыман ук дин теле турында бара дип фараз кылырга мөмкин булыр иде. Ленин моньҗ болгарларга ниңди мөнәсәбәте бар?! Билгеле булганча, аларга гыйбадәт кылу ечен гарәп теле хезмәт
Элеккерәк чорга караган II стиль ташъязмалар теленең үзеичәлеклө элементлары Төньяк Кавказда табылды Югарыда китерелгән мисаллар белен яиеше яуйгаңде әлеге факт көтелмәгән уйлануларга этәргеч бирә: гыйбадәт кылу ечен хезмәт иткән архаик тел борынгы хазарларныкы булып, II стиль язмалардагы ритуаль лексика кисәк- чәлөре безгә килеп җитмәгән борынгы хазар теле калдыклары түгел микән?
Инде тәңкәләрдә очрый торган язмаларга хронологта* эзлеклелек тә т^җталыл үтик.
Акча сугуда файдаланыла торган гарәп терминнары XII—XIII гасырда д> әдәби тел сүзлегенә керәләр һем һич тә чит-сәер тоелмыйлар Мәсәлен. Насретдин хәлиф исеменнән сугылган кемеш Болгар тәңкәләренең уң ягында «Өн-ивсретдин елләһе Әмир-эл-меэмин. дип язылган Икенче якта .Әд-дтәмр ел-мал-ээ эарб Болгари», ягъни «Динар Болгарда сугылган теңкә, диген язумн укырга мөмкин Акма. аерым
алганда, көмеш тәңкә «динар», «мал» дигән сүзләр белән «Кыйсса-и Йосыф» поэмасында да бик еш телгә алына.
Насретдин тәңкәләрендә теләк-дога рәвешендәге гарәпчә язу очрый (соңрак аңдый язулар төрки телдә дә кабатлана). Ул язуның мәгънәсе: «Дөнья — бер сәгатьлек, аны изге эшләргә файдалан».
Ислам диненә күчкән Беркәй хан заманында (1257—1266) болгар тәңкәләрендә «тамга-и-гали» дигән язулы махсус тамга күренә. Кыпчак балбалларын хәтерләтә торган яңа тамга сугылган мондый тәңкәләр меңәрләп чыгарыла. Димәк, әлеге язудан улус үзе дә, аның тамгасының да бөек Мункә каганнан бәйсез булуы күренә (әлегәчә болгар тәңкәләре бөек каган исеменнән һәм аның тамгасы белән сугылып килгән). Гомумән, XIII гасыр урталарымда болгар тәңкәләрендә аерым тамга һәм язулар барлыкка килү Идел буендагы җирле феодалларның шактый көчле һәм бәйсез булуы турында сөйли.
XIII гасырның 80 нче еллар башы болгар акчаларын сугу өлкәсендә үзенчәлекле урын биләп тора. Туда-Мәңге хан хакимлек иткән чорда (1280—1288 еллар) «гали тамга» басылган тәңкәләр әйләнешкә керә, ләкин аларда хан исеме бөтенләй телгә алынмый. (Бу кызыклы фактка алда махсус тукталыныр әле).
Кайбер тәңкәләрдә гарәп һәм төрки телләрендәге язулар очрый. Мәсәлән, 1967 елда Болгарда табылган бер хәзинәдә «Уңыш, куәт, дәүләт» мәгънәсендәге гарәпчә язулы тәңкәләр бар. Татарстан дәүләт музеенда саклана торган кайбер көмеш тәңкәләрдә гарәп хәрефләре белән «котлыг булсун» дип язылган. XIV гасырдагы кайбер бакыр пулларда «Богар пулы» дигән язуны укырга мөмкин. Бу тәңкәләрнең икенче ягында — уртасына «гали тамга» басылган, ә нурлар арасына ел исәбе куелган биш почмаклы йолдыз балкып тора. Кайберләренең сугылу вакыты да (һиҗри исәбе белән 734 ел) бик ачык укыла.
Шундый ук йолдызлы, әмма сугылган урыны күрсәтелмәгән бакыр акчалар да игътибарны җәлеп ите. Сурәт һәм язу рәвешенә карап аларны да Болгар акчалары дип санарга мөмкин. Бу тәңкәләрнең уң ягына: «Ун алты пул — дәник» дип язылган. (Ягъни уналты пул бер дәник көмешкә тора. Болгарда бер көмеш акча ике дәниктән торган). Аларның кайберләрендә «Болгар» дигән язу да очрап куя.
Шундый ук язулы тәңкәләр Сарай шәһәрендә дә сугылган. 726 (һиҗри) ел тәңкәсенә (ТАССР дәүләт музее, № 18302) «Ун алты пулиг — дәнкә», 721 (һиҗри) ел тәңкәсенә (шунда ук, № 18305) бизәкле куфи белән «Ун алты пул—дәнкм» дип язылган. «Котлыг булсын яңа пул1» дигән язулы бакыр тәңкәләр шулай ук зур бер төркемне тәшкил итә.
Әлеге тәңкәләр 1310—1311 еллардагы акча алышынудан соң әйләнешкә кертелгәннәр. Акча реформасы үзе Туктату хан (1290—1312) исеменнән бик күп санда көмеш тәңкәләр чыгу белән башлана. Ләкин бакыр тәңкәләр, шул исәптән югарыда телгә алынган язулы акчалар Үзбәк хан (1312—1342) идарә иткән елларда сугыла. Моның хикмәте шунда, бакыр акчаларны әйләнешкә җибәрү һәрвакыт зур кыенлык тудырган, арзанлы металлдан сугылган тәңкәләргә халык, гомумән артык ышаныч багламый. Шуңа күрә бакыр тәңкәләрне төрлечә биэәкләл-чуклап, дога-теләк сүзләре язып чыгарырга туры килә. Хөкүмәт бакыр акчаларны махсус боерык белән дә таратырга тырыша. Мәсәлән, Үзбәк хан заманындагы Сарай пулларында: «Дөкма Һөмаюн» (ягъни «падишаһ әмере белән!») дигән рәсми язу күзгә ташлана. Шул ук вакытта төрки язулы бакыр тәңкәләр бары тик җирле әһәмияткә генә ия булганнар дип аерып күрсәтергә кирәк Башка төбәкләрдә үз кыйммәтләрен көмеш акчалар гына сакльЛ алган.
Тәңкәләрдәге һәм кабер ташларындагы язмаларның график үзенчәлекләре турында да берничә сүз әйтеп китик. Болгар дәүләтенең акча сугучылары әле XII йөз ахырында ук тәңкә бизәгендә сульс язуы ысулын кулланганнар. II стиль кабер ташларындагы язмалар, тел үзенчәлекләреннән тыш, VIII—X гасырларда хазар Һәм болгар тәңкәләрен бизәүдә кулланылган архаик куфи язу рәвешен дә чагылдырган Бу исә кабер ташларындагы язмаларның анахронизм икәнлеген, ягъни аларның XIII
XIV гасырлардагы болгар теле белән бәйләнешләр бик аз булуын күрсәтә.
Әлеге фикер I стиль кабер ташларындагы язмалар..белән .раслана. Билгеле бул-
гамча, Болгарларның һиҗри исәбе болан 642 нче елга (124-4) караган иң борынгы эпиграфика ядкаре Идел буе терки теленде язылган.
Тәңкәләр болгар теле һәм язуы үрнәкләрен генә бирел калмыйча, тарихи чыганак буларак та зур игътибарга лаек. Мәсәлен, аларның сугылу яки сугылмау чоры II стиле ташларының таралу яки таралмау елларына туры кнлә. Бу II стиль ташларының халык арасында киң таралган дини йолалар белән бәйләнешен гене түгел, белим, кайбер тәңкәләр кебек үк, иҗтммагый-лолитми һәм идеологии кереш чагылышы булуын да күрсәтә.
Мондый тәңгәллек II стиль ташларының килеп чыгуы һем югалуын эченә алган берничә катлаулы чордан тора. Ул еллар аерым әһәмияткә ия. I. XIII гасырның 80 нче елларында болгар акча сугучылары күл кенә аноним тәңкәләр чыгара башлыйлар. Шул ук елларда Сарайда, Хәрәзмде һем Биләрдә акча сугу урыннары ачыла, алар да эшләрен аноним акчалар чыгарудан башлап җибәрелер. Херезмның аноним тәңкәләренә һиҗри исәбе белән 678 иче ел (1279—1280). Сарайда сугылганнарына 681 нче ел (1282—1283) куелган'
Акча сугу хокукы Туда-Мәңге хан (1280—1288) хакимлек итмен чорда шулай тупас бозыла.
II стиль үзәнчелекләре булган терки клермкаль лексикалы ташъязмаларның беренче үрнәкләре XIII гасырның 80 нче еллары башыма туры киле (Юсупов Г. В Күрсәтелгән хезмәт, 1 нче таблица). II стиль иң борынгы кабер ташына һиҗри исәбе белән 680 нче ел (1281—1282) куелган һем ул Болгарның үзендә түгел, бәлки Казаннан кеньяк-кенчыгышка таба 40 чакрымда урнашкан Урмат янындагы шәһәр харәбе- ләронде табылды.
Аноним тәңкәләренә һәм II стиль кабер ташларына язылган сүзләрнең Идел буенда феодаль сугыш ачылган елларга, ягъни болгарларның монгол ханнары властена каршы яшертен кереше белән бер чорга туры килүе кызык Әгер шул хәл властьлар тарафыннан расам рәвештә, кечлеп картеле торган яңа динго каршы чыккан ортодоксаль ислам белен бәйле булса, бу тайпылу әлеге чуалыш елларында болгарлар арасында аеруча тирән тамьф җибәрер һәм киң таралыр иде Әмма, югарыда күрсәтеп үтелгәнче, аноним тәңкәләр Болгарда гына түгел, Хорезмдә, Сарайда һем Биләрдә до сугыла. Ул, гомумән, яңа ханга каршы юнәлдерелгән булган дип уйларга кирәк. XIII гасырның соңгы чиреге — II стиль кабер ташларының беренче үрнәкләре барлыкка килү чоры, ә алар XIV гасырның беренче яртысында гына таралалар.
Тәңкәләр һем кабер ташларында бу елларның политик кереше һәм идеологи* керешнең кискенләшүе чагылыш таба Ортодоксаль дин Туда-Меңгеиоң үз сарвеңда ук таралган булырга момкмн Чонки ул кечле болгар аристократларыннан һем рухани феодалларыннан бәйсез булырга омтылган. (Аны шушы тәхеткә үз чорында Батый хан хатыны Бәрекчин тәкъдим иткән була. Ләкин Батыйның уллары үтерелгәч һем Бәрекчин җәзалангач, ислам динен кабул иткем һем җирле аксеяклер тарафын-нан яклау тапкан Беркәй җиңә.)
Туда-Мәңге, тохәтко утыргач, Мисырга илчеләр җибәрел, үзенең хакимлек итә башлавын һәм ислам динен кабул итүен белдерә, солтаннан үзенә меселман исеме бирүне сорый. Солтан Туда-Мәңгеге кайбер таләпләр куя1 Мисыр һем Алтын Урданың үзара менесәбәтләренә караганда, бу таләпләр политик характерда булырга тиеш түгел Алар дини мәсьәләләргә кагылгандыр дип уйларга кирәк Күрәсең, Туда-Мәңге барыбер меселман исеме ала алмаган һәрхәлдә ул хакимлек иткеи чорда меселман исеме куелган акчалар сугылмаган
Туда-Мәңге чорыңда дини ызгышлар килеп чыгу язма истәлекләрдә дә чагыла Байбарс фикеренче, Туда-Мәңге «саташа., ул «шәехләргә һем дими дәрвишләргә ияләшә» (Тиэенгаузан В Г Искә алынган хезмәт, 105—106 нчы битләр). Бәлки Туда- Мәңге шәехләрнең ортодоксаль динне яклаучыларына ияләшкән булгаидьтр
«яд АН СССР. И
СПБ. IM«. #9 бит
һиҗри исәбе белән 685 елда (1286—1287) Туда-Мәңге илчеләре Мисырга тагын баралар. Хан аларга солтан таләпләренә риза булуын әйтеп җибәрә. Әмма Туда- Мәңге җирле руханилар һәм аксөякләрнең кечле каршылыгына очрый, алар һиҗри исәбе белән 686 елда (1287—1288) аны тәхеттән баш тартырга мәҗбүр итәләр (искә алынган хезмәт. 105—106 битләр). Шулай итеп, бу чорда Урта Идел буенда Алтын Урда ханы Туда-Мәңге тирәсендәге шәехләр алга сөргән ортодоксаль ислам диненең генә яши алуы күренә. Моңа аноним тәңкәләр һәм II стиль кабер ташлары дәлил булалар.
2. XIII гасырның соңгы чирегеннән башлап Урта Идел буенда таралган ортодоксаль дин турындагы тезис болгар тәңкәләрен сугу һәм II стиль кабер ташлары арасындагы параллельләр белән дә раслана.
Билгеле булганча, феодаль сугыш шәһәрләр һәм купецлар тарафыннан яклау тапкан Туктагу ханның (1290—1312) тәхеткә утыруы белән тәмамлана. Сарай феодаллары, болгарлардан аермалы буларак, яңа ханны тиз таныйлар. Ул хакимлек итә башлауга (һиҗри исәбе 690 елда) аның исеме белән Сарай тәңкәләре чыгарыла. Беренче тәңкәләргә хан исеме уйгур шрифты белән языла. Ханның хакимлеге рәсми динне танучы даирәләргә дә, ортодоксаль ислам динен яклаучы даирәләргә дә бәй-сез була. Беренче ундүрт еллык хакимлеге чорында Туктагу Мисырның идарә итүчеләре белән дипломатик элемтәләргә керми.
Феодаль сугыш елларында Болгарда аноним акчалар сугу дулкыны Туктагу тәхеткә менгәч тә бераз вакыт дәвам итә. Инде ул, күрәсең, яңа ханга каршы юнәлгән булгандыр. Болгарның һиҗри исәбе белән 692 ел куеп сугылган аноним тәңкәләре билгеле. ч
XIII йөзнең 90 нчы елларында II стиль кабер ташларының элекке еллардагыдан күбрәк таралуы күренә (Юсупов Г. В. Күрсәтелгән хезмәт, 3, 4, 5 таблицалар). Бу чорда Болгарда ортодоксаль дин тагын да киңрәк колач алган булырга тиеш. Әмма бу хәл феодаль сугыш тәмамлангач кына була.
3. Болгар феодаллары әлеге дуамал эшләре өчен каты җәзасын алалар. Акча сугуның ирекле булуы, теләгән һәр кешенең үз көмешеннән тәңкәләр суктырып ала алуыннан соң, ханның 1310—1311 елларда акча реформасы үткәрүе. Болгарда акча чыгару эше туктатылу сизелерлек удар булган. Ул чорда сугылган Болгар акчалары мәгълүм түгел.
Туктагу үз дәүләте өчен башкала итеп тынычрак шәһәр булган Сарайны сайлый. Сарай тәңкәләренә беренче тапкыр буларак «әл-мәхруса» (ягъни, иминлеге тәэмин ителгән) дигән күп мәгънәле эпитет сугыла башлый.
Акча реформасы чорыннан соң II стиль кабер ташлары да күренми. 1311—1314 еллардагы кабер*ташларындагы язмалар гадәти Идел буе төрки ысулында башкарылган (шунда ук, 10, 12 нче таблицалар).
4. 1312 елда Үзбәк хан тәхеткә утыргач Болгар феодаллары үз өстенлекләрен кире кайтаралар. Болгарда яңадан акча сугу эше башлана һәм шактый киң җәелә. Болгар тәңкәләрендә, Сарай акчаларындагы кебек, «әл-мәхруса» эпитеты чагыла.
II стиль кабер ташларының күбесе Үэбәк хан (1312—1342) идарә иткән чорга туры килә. Провинциаль Болгарда ортодоксаль диннең таралуы Үзбәкне артык борчымаган, күрәсең. II стиль кабер ташларының билгеле булган 47 үрнәгеннән 30 ы Үзбәк хан чорыныкы'. II стиль кабер ташларының бизәү үрнәкләре Үэбәк чорында чагыштырмача бертөрле булу алар бер җирдә, үзәкләштерелгән тәртиптә эшләнгәннәр икән дип уйларга нигез бирә.
Әгәр без болгарлар аерым телдә сөйләшкән, дигән фикерне алга сөрсәк, алар бу телдән Үэбәк хан чорында гына файдаланганнар дигән нәтиҗә килеп чыгар иде.
5. Болгар феодалларының экономик куәте (Урта Идел буендагы археологик эзләнүләр вакытында аларның йөзләрчә һәм меңнәрчә тәңкәләрдән торган хәзинәләре шул хакта сөйли) һәм ортодоксаль диннең йөгәннән ычкынган тарафдарлары башкала руханиларын һәм аксөякләрен ярсыта. Җанибәк тәхеткә утыргач (1342 1357) болгарларның акча сугу кәсебе бөтенләй тыела. II стиль кабер ташларының да бетә
1 Юсупов Г В Күрсәтелгән хезмәт. 11. 13. 14. 16. 17. 21. 23—26, 47 нче текст. Хәкимҗанов Ф. С Күрсәтелгән хезмәт. 8—18 нче таблицалар
таблицалар. 1. 2
баруы бу тыюларның закон тесен алуы турында сөйли. Җанибәк чорында, күрәсең, ортодоксаль динне карый рәвештә тыя торган указлар чыккандыр II стиль ташларының соңгылары 1357—1358 елларга, ягъни Җанбәк хәкимлегенең соңгы елларына карый.
Шулай итеп, XII—XIV гасырларда Идел буенда кимендә еч язма тел булган. Таралу характеры буенча аларны мондый тертипте куярга мөмкин: тәңкәләрне һем I стиль эпитафияләрен бизәү, рәсми кәгазьләр тутыру ечен хезмәт иткән Идел буе терки теле; тәңкәләрдә һәм эпитафияләрдәге, көнкүреш әйберләрендәге (чынаяклар, шәмдәлләрдәге һ. б.) гарәпчә язмалар теле; II стиль эпитафия теле.
Болгар тәңкәләрендә һәм эпитафияләрдәге язмелар XIII—XIV гасырлардагы II стиль кабер ташлары теленең гыйбадәт кылу ечен генә саклануын күрсәтә II стиль кабер ташларындагы үзенчәлекле архаик клерикаль лексика, яэу рәвеше де шуның нәтиҗәсе түгел микән? Шундый урынлы сорау туа Идел буеида башка тарихи чыганаклар буенча билгесез булган архаик төрки Клерикаль лексика каян килеп чыккан соң?
Мишәр диалектының чуваш теле белен һич көтелмәгән уртак яклары булуына игътибар итик. Ул халаҗ телә кебек үк (Иранда яшәүче халаҗлар теленде бик борынгы терки теле элементлары сакланган), үзендә кайбер борынгы формалармы саклап калган. Л. Т. Мәхмүтоэа, шушы ике тел ечен генә характерлы параллельләрне китәреп, асылда аларны борынгы терки катламнар уртаклыгы белем бәйли «Борынгы терки катлам» тешәкчәсе киң чыганаклар белен тәңгәл килү мәгънәсендә йөргән-лектән, әлеге уртаклыкларны конкрет һем шактый тегел итеп — хазар теле белән бәйләп аңлатырга кирәк дип саныйбыз Че* †ө<и мишәрләрнең дә, чувашларның да болгарларга туры дан-туры мөнәсәбәте юк. Хазарлар бик рэак христиан динен дә. ислам динен де кабул игмнлер. Алар Византиягә һем гарепләрге бәйле булып яшәргә теләмиләр. 737 нче елда гына гареп полководецы Меряем Идал буенда җиңүгә ирешә һем Хазар каганын ислам алласына табынырга мәҗбүр итә. Бу — Идел буенда ис лам дине рәсми кабул ителүнең датасы булып тора Шактый кәчле булган хазарлар гыйбадәт кылу теле итеп барыбер үз терки телләрен калдыра алган булырга мем- киннәр. Болгарларның исә гарәп теленде гыйбадәт кылуы мәгълүм
XIII гасырның 80 нче елларына кадәр Бол сарда II стиль эпитафии язмаларының булмавы, е
1 Махмутова Л Т Опыт игслсдоыпия тюрксках лиалеатов М . «Наука» НТВ ел ЭВО Лат
Сонгы елларда балалар «чей бер-бер артлы нәни җыентыклар чыгарган бу автормын иҗат үзенчәлеге инде шактый гына ачык булып төсмерләнеп килә: теле шактый җанлы һәм йөгерек, фикерләве гадилеге һәм балаларга хас сами милеге белән аерылып тора Шунда ук анын нәниләргә, алар- ныц табигатенә игътибарлы булуын һәм үзенең геройларын чиксез яратуын бил-геләп узарга мөмкин Хо- лык-фнгыле. әйләнә-тирәгә, кешеләргә мөнәсәбәтендә исә аны, барыннан да элек, мө- лаемлек һәм эчкерсезлек сыйфатлары характерлый булса кирәк Кыскасы. Ж Дәрзаманов табигате белән үк нәниләрнең үз язу чысы Ләкин шуңа да карамастан. әле башланып кына килгән иҗатына шактый ук җитди кимчелекләр дә хас Шуларның байтагы, аерым алганда. <Төнге маҗара» дип исемләнгән шигъри әки яттә дә чагылыш тапкан.
Әкият халкыбызның борын борыннан тупланып килгән авыз иҗатында мәртәбәле. үзгә бер урын алып торган жанр Традицияләре аның иксез-чиксез Шунда ук бу жанрга балаларның аеруча игътибарлы булуы да сер түгел. Димәк, әкият язарга алынган заман язучысы укучы алдында гына түгел, жанрнын бай традицияләре алдында да икеләтә җаваплы сизәргә тиеш үзен Миңа калса. «Төнге маҗара» авторы бу хактз өлешчә оныта төшкәй Беренчедән, ул үзенең сюжеты, ком-позициясе һәм үзәккә алынган конфликты белән яна түгел. Икелегә укыган ма лайнын төштә күргән маҗаралары хакында илебез әдәбиятында да ннде ай-һай күп язылды Ни өчендер, ул һәр очракта малай була иде. Һәркемнең маҗарадан туймас бер чоры бар Ул чорда тау битләрендә ялты pan яткан һәр пыяла кисәге дә якуттыр төсле, инеш буемдагы таш араларында затлы табылдык ятадыр кебек, авызын ачып торган агач куышлыгы җир астына сәя хәтки чакыра сыман һәм маҗаралар туа үзебез гео ло). үзебез эзтабар. кирәксә, тылсымчы да
Адлер Тимер!алиниын яна китабындагы 1еройлар да әнә шундыйлар Ж-»й урта сы Каникул вакыты Тын гысы I малайларның нәрсә Дер эшлисе. дөньяга таны ласы. халыкны шаккатыра сы. һич югы аз гына бул Дистәдән артык китап яв торынын бүгенге иҗатыннан чыгып үткәннәренә күз саласын да, бер матур хакый катькә ышанасын Шагыйрә туган ил, патриотизм, ни- тернацнонализр, нжади хезмәт, яшәү мәгънәсе мәсьәләләренә заман таләбеннән чыгып кат-кат әйләнеп кайта Чорнын эстетик фәлсәфи тәҗрибәсе нигезендә ул про блемаларга якадан яңа төс-мерләр өсти Бу исә— анын иҗатында бер бөтен үсеш процессы тудыра, шнгырь- ләрнен логик эзлеклелеген көчәйтә. Шуна күрә дә ижзт нртәсендәге шигъри бәрелер- нен сонгы китапта, буыннан буынга сикереп, сабакка үр ләвен күрү гаҗәп түгел «Зәңгәр нртә»дә ике олы сабак тармаклана: берсе тормыш хакында тирән уйлар белән тулы лирика, икенчесе - авыз чите белән генә елмаючы, яки нык кы на чәнчеп алучы юмор-сати ра Шагыйрә шушы алымнар ярдәмендә матурлык белән ямьсезлек, батырлык яки куркаклык хакында фикер йөртә Кай очракны гы на алса да. шигырьләрне конкрет бер күренешкә корырга омтыла
Юләр икәнсен Ниса. Аңлар илен ичмаса Мәктәбебез чын булмый ич.
Күчерүче булмаса’
Келәсен дә уйланасың да. Шагыйрьнең уйлары күнел не кытыклап, көлдерүгә генә кайтып калсалар, андый кытыклаулар безгә бер минутлык кына ләззәт бирер иделәр Өзеге мисалга ките
Тәныпс Кавказда Идел буендагы II стиль язмаларының бетен үзенчәлек ләре чагылган язулар табылу 3— әләге фикерне яклаучы кәчле аргумент
Идел буенда хазар йогынтылы ислам диненең таралуы Алтыи Урда ханнары эш- ченлегенә де бейле булгандыр. Чөнки алар, хазарлар кебек ук. гарепләрге буйсынмаслык дәрәҗәдә кәчле булалар. Чыңгыз варислары арасында ислам динем беренче булып кабул иткән Беркәй хан биләмә л әренең нее Тень як Кавказда булуы мәгълүм Аның якын кешеләре арасында ортодоксаль ислам динен яклаучылар да булырга мемкин. Ортодоксаль исламның аеруча көч алуы соңрак — Ту д