КЕЧКЕНӘ РЕЦЕНЗИЯЛӘР

Җауяаг ДӘРЗАМАНОВ ТӨНГЕ МАҖАРА. Әкнят-поэма. Кече яшьтәге балаларга Татарстан китап нәшрияты 1980ләрен искә алу гына да җигәр. Ә инде татар әдәбня тында бу унайдан иң кулай мисал, ул, әлбәттә, А Алишның кояшлы әкиятләре. Балалар өчен әкият язарга алынган автор үз әсәрләрендә тасвирланган вакыйгаларның педагогик функция ләре. бала күңеленә, сабый ның саф-чиста рухына ничек тәэсир итүе хакында ба-рыннан да элек уйланырга тиеш иде. минемчә Бала өчен әкият йөгәнсез хыял җимеше генә түгел, ә чынбарлыкны өйрәнү булып та тора. Юкка гынамы бала, кагыйдә буларак, төшендә дә әкиятләр күрә?! Ә нигә әле аиарга «хәерле төн», «тыныч йокы» һәм «тәмле төшләр» телисе урынла куркудан саташып уянырлык сугыш картиналары тәкъдим итәргә?
Өченчедән, кече яшьтәге балаларга тәкъдим ителгән әкиятнең логик эзлеклелеге дә шактый башваткыч бу лып чыккан Бншлеләргә генә укучы бала төшенә нке- леләр һәм берлеләр каян килеп кергән? һәм. гомумән, «берле» дигф "билге бармы yjf? Гел *берле»ләрдән генә торган көндәлеккә каян килеп керә бншлеләр (вакыйга бит төшкә кергән конкрет бер көндәлектә башланып киткән иде)? Төшкә логикасызлык та хас булырга мөмкин дни акла ныргамы? Алай икән, нәни укучыга төш сөйләми, ә әдәби әсәр тәкъдим итә түгелме соң автор? Әкият не укыган нәни укучы шул рәвешле сорауларга җавап табып бетерә алырмы икән'
Дүртенчедән, әсәрдә тө-гәлсезлекләр. тел кытыршы лыклары, рифма янсә ритм ны төзекләндерү өчен генә китерелгән ясалма строфа һәм сүзләр дә байтак Әй тик, «Бауны шундый каер дым. Җебен җепкә аер дым «Өч»ләрне ду күчер лем. Өстән бәреп төшер дем»,— дип яза Җ Дәрза
икелеләре белән, ни гаҗәп, төштә генә очраша, ул кур-кыныч төш була һәм, ка гыйдә буларак, вакыйгалар көндәлек яисә кадерсезләнгән китап битләренә барып тоташа. Үзен нәниләр әдәбиятына багышларга җыенган Ж Дәрзамановта да боларның шул ук хәлдә кабатлануы. әлбәттә, унай күренеш түгел.
Икенчедән, әкият булгач, андагы вакыйгаларга патша һәм вәзирләрнең килеп керүе һәр очракта да мәҗбүри микәнни? Вакыйга һәм анда катнашучылар бүгенге бала күңеленә якынрак булганда, әсәр бермә-бер ота гына төшәр иде бит, югыйсә Конфликтны чишүдә дә бердәнбер чараның сугыш һәм кан коешка гына кайтып калуы белән дә килешәсе килми Ә инде әкият булгач, анда теләсә нинди куркыныч ва кыйга һәм картиналарны да тасвирларга мөмкин, дигән караштан чыгып иҗат итү бөтенләй кирәкмәс иде Заман баласына сугыш һәм үтерешләргә кайтып калган әкият сөйләүнен ихтыяҗы зурмы икән — автор бу хакта да }?)Л1ан^аган. ахры Тырнакларны куптара-куп тара үрмәләү дисеңме, асу- кнсү дисеңме, күселәр мыжлап торган салкын базга ябып кую дисеңме, җаны булган образ итеп тәкъдим ителгән «өчле»не мичтәге ялкын эченә ташлап, аннан сандалга сузып салып чүкеч белән чан да чоц кыйнау лармы — болар баланы гына түгел, өлкән укучыны да чиркандырырлык рәвештә куркыныч итеп тасвирлан ган. Әкнят осталары булып алар да әлегедәй куркыныч картиналардан элек-электән качарга омтылган Андый очраклар булган хәлдә дә. куркыныч вакыйгаларга ро-мантик төс. әкнятн шартлы лыкка төрелгән җиңеллек, оптимистик рух өстәргә ом-тылганнар. Мисал өчен, бөтен дөньяга танылган мәш һүр әкиятче Андерсен әсәр
манов Ә нәни укучы «бауны каерып буламы икән- ни ». «ду кучеру ничек була икән ул » дип баш ватарга тиешме?! «Дүртле»- ләрне кол иттем «Ьерле»- ләрне кыл иттем»,— дигән сүзтеэмәдә «кыл итү»неи мәгънәсен аңлау шулай ук җиңел булмас Рифма өчен китерелг.ж кысыр сүлдән башка бернн түгел бу! «Әй «берле»ләр сөенә җырлый «әтн.» көенә «Дошманыбыз тончыкты, тончыкты, җаны чыкты!».— кебек строфаларда да авторның сүзләр ян гырашына мөкиббән китеп, мәгънәви эчтәлегенә игьти бар итеп җиткермәве ачык чагыла Нигә әле халык ку целендә жылы урын алган «Этна» көенә шундый мәгъ-нәсез. дорфа сүзләр китереп сылар! а Аерым юлларда башка шагыйрьләргә иярү дә үзен сиздереп куя Ми сал өчен «Тик бу ни хәл. бу ни эш? Болай булмаска тиеш’» Бу юлларнын Ш. Га- лиевтән алынуы искәртел- мәгәп
Кыскасы, аңлашылып җит мәгән нәрсәләр байтак Шул җөмләдән «Төнге маҗара» әкиятенә нәшриятның үзгә мөнәсәбәте дә бнгүк аңла-шылып җитми Ул бер үк вакытта аерым аерым икс китап булып рус һәм татар телләрендә һәм. алай гына түгел, күп төсле матур рәсемнәр белән бизәлеп чыккан Ирекссздән. «ни өчен?» дигән сорау туа
Ринат МӨХӘММӘДИЕН.
Адлер ТНМЕРГАЛИН ТАШ АЛИЬӘ. Казан. Татарстан ки тан нәшрияты. 1980 елҗара көтә, ул «Кызлар һәм курчаклар». «Пауза турын да әкият». «Олы корабка - олы юл» дигән бүлекләрне ашыгып кына үтеп китә дә. «Яшерен эшаәр»гә туктала Чынлап та. уйларың белән Әбүзәргә ияреп мамонт сөякләрен эзләсәң дә. җил кәнле көймәдә атауга юнәлсәң дә. гел Таймасны көтә сең. Таймас иске шкафтан табышмакка охшаш кәгазь тапты бнт. Бу ннде әнә башка малайлардан алга- рак чыгарга, укучы алдына эре план белән басарга ярдәм итә
Бер генә нәрсә борчый вакыйгалар куерып маҗара га якыная барса да. малайлар арасында дуслык җи-тенкерәми— һәркайсы үзен чэ эзли, ялгыз хәрәкәт итә Инде Апаиаевлар бакчасы да телгә алынды. Мәмдүдә абыстай да күзгә чалынды Ә малайлар гел аерым Повесть үзенең кульминация сенә күтәрелеп җиткәч кенә автор дуслаштыра аларны Шунда кинәт чын дусчык тантана итә'
Дуслык дигәннән, зур эш кә тотынгач олылар киңәше дә кирәк икән Каникул уртасы булганлыктан, автор мәктәп ишегенә йозак та элеп куя алыр иде Ләкян мәктәп ачык Мәктәп директоры. китапханә мөдире һәм өлкән пионервожатый мта барлар белән җәй буе ты гыз элемтәдә Үзен һавалы рак тотарга яраткан Әбүзәр ишек аркылы гына булса ла укытучылар бүлмәсеннән тн ешле диалектиканы ишетеп кала
«Төпле балалар. — лип уй лады ул /директор/ - - 4>ә кать аз маз контроль генә кирәк Тик контрольнең чи ге булырга тиеш, югыйсә ул кулдай тотып җитәкләп алып баруга әйләнә, күрсәт мә көтеп ятучан. умыртка сыз. яхтыярсы! һәм фикерсез кешеләр тәрбияли Ә андый лар бездә болай да буа буар лык» Сүз балаларның җәй ге каникул чорын да пела гогик чараларга буйсынды ру. ииицматяэальк. мче- кыйльлек. т әвәккәллек кебек күркәм сыйфа парны тәрбияләү турында бара Ләкин артык борчылырга урын юк. малайлар иефтъ трассасын дагы авариядә дә. жир ас
I ты келәтендә бикләнеп кал
са да мактау сүзләре ишетәсе килә
Китапның тышлыгыннан ук үзеңне җәлеп итәчәк маҗаралы вакыйгалар бусагасында торуыңны сизенәсең Ләкин ул маҗара повестьта ззләнелә торган хәзинәләр төсле бик ерак ишерелгән әле .
Буалап куйгач Торналы авылының гади инеше дә киңәя, гирәиәя Ж.илк«ннәр киерелерлек мәйдан ачыла Төзелә ул җилкәнле көймә. Автор повестьның беренче ун бүлеген кызганмыйча сабыр гына малайлар белән җилкәнле көймә корып йөри Инеш көймә — кораб; Диңгез сугьһпы да куерып ала Тик укучының күңеле тыныч түгел хәзинә кайда соң? Инеш уртасындагы атаудамы? Әллә Әбүзәр эзли торган пәһлеван кабс реидәме? Бәлки бояр утарындадыр?’
Шәһәр малае Таймасның авылга килеп төшүе укучыны сагайта Октябрь ланыл- лары чорында ук эзсез югал ган хәзинәне безнең көннәрдә искә төшерәләр Моңарчы инк эзләмәгәннәр? Теләүчеләр табылмаганмы? Әйе, тәвәккәл, акыллы, тынгы сыз эзтабарлар бик кирәк икән бу дөньяда Менә Таймас та нәкъ шундый инде Ул мәктәптә фәннәрнең тәмен белеп укый, маҗаралы китаплардан эзләнергә өйрәнә. гади генә нәрсәгә дә сокланып карый Жир шарының теләсә кайсы ноктасында да адашмаячак ул — почмакларны ярты градус төгәллек белән үлчи белә Күк гөмбәзенең безгә күрен- 1ән бихисап күп йолдызлары арасыннан әллә нинди йолдызларны бармак төртеп күрсәтә ала Автор хәтта үзе дә Таймас белән бәхәскә керергә җөрьәт итми, аиың сүзенә өстенлек бир„ һәм нәтиҗәдә безне дә шуңа ышандыра Әйе. бүгенге ба-лаларның бер дә белмәгәне юк Әбүзәр кебекләр мамонт белән бронтазаврны нкчек күз алдына китерәләр. Рәүфләр Полинезия халкынын алласы Кон Тикины иске танышлары кебек итеп кеиә телгә алалар, хәтта Сәрия дә Тур Хейердал. Олей Бом бар кораблары турында мә|-ълүматлы
Шулай итеп, укучы ма
ганда да үзләрен җятти һәм тыныч итеп тота белә ләр
Повесть хәзинәнең табылуы белән тәмамлана Ләкин. авторнын үз сүзләре белән әйтсәк, романтиканың формуласы икс. игрек, зет Димәк, маҗаралар мәнгелек һәм һәркемнең үз мажара сы Бары халык риваятьләренә. легендаларга һәрва кытга да игътибарлы булырга. хәзинәләр табылганчы эзләргә генә кирәк
Камил КӘРИМОВ
Резеде ВӘЛЯЕВА. ЗӘҢГӘР НРТӘ. Казэн. Татарстан китап нәшрияты 1980 елләрсн кирәкле моментта йөгәнли алмыйча ваклау, де тальләштерү юлына баса Бу сыйфатлар бигрәк тә «Дәрес әзерләгәндә» «Әбекәй хикәяте», «Гомәр һәм һөнәр» кебек шигырьләрдә күзгә ташлана.
Р. Вәлнева китабында поэ-маларга зур урын бирелә. Темалары, чишелешләре белән үк алар автор иҗатында! ы публицистик пафоснын үсә баруын дәлиллиләр. Шулай да вакыт-вакыт ул поэмаларда шигъриятнең жаны булырга тиешле моң югала «Кан..тлы җайдак». «Шагыйрь гомере», «Ильичка хат» кебек әсәрләрдә шагыйрә төрле чор вакыйгаларына мөрәҗәгать итә Аларда эре һәм вак масштаблы вакыйгалар. тарихи борылыш лар. дөньякүләм әһәмиятле хәлләр шәхси пландагы тар күренешләр белән аралашып, бергә үрелеп китүчән. Бу алым, бер яклап, шәхси материалмын янгыраш диапазонын киңәйтсә, икенчедән, зур тарихи вакыйгаларны индивидуальләштерә, аларга конкрет төс бирә Поэмаларның кимчелекләре дә, укышлы яклары да әлеге үзенчәлеккә килеп тоташа
Язманын ахырында моңа кадәр игътибардан читтә калып килгән тагын бер матур булмаган күренешкә игътибар итәсе килә. Ул да булса дөньяны балалар анлавы аша күрү һәм күрсәтергә омтылу Бу беренче карашка шигырьләрне анлаешлы- рах. мавыктыргычрак итәдер кебек. Әмма аны ясалма рәвештә гаять беркатлы һәм шәрә итә. Сон чиктә мондый шигъри «әсәрләр» нәни укучыны баетуга түгел. аны рухи чикләнгәнлеккә этәрә
һәр шигырь - мәгълүм бер тойгынын гәүдәләнеше Ләкин шагыйрьне дулкынландырган тойгы һәм фнкер никадәр генә зур һәм әһәмиятле булмасын, ул художестволы ижатнын башлангычы. бары тик бөресе генә Зәңгәр иртәләр матурлык ларын, ямьнәрен югалтма-сыннар өчен тышкы бизәкләр генә житми. анын өчен күңелне биләгән уй-тойгы- лариың образын, бердәнбер дөрес эстетик чагылышын да табу кирәк.
Хәкимҗан Я НОВ