И ГҮЗӘЛ ҖИР, И ГАЗИЗ БАЛА!

әй җитте. Ишегалдында балалар чыр-чуы Кайсы сызыклы уйный, кайсы велосипедта оча. кайсылары тагын нидер эшли. Мин ачык тәрәзәдән еларга карап торам. Шундый матурлар, сәламәт, шат йеэле алар Күңел ләрендә бер гене болыт та юк, бер гене борчулары да юк аларның. Әтм-әнилере сеел-наэлап үстерә, ашау-эчү. кием-салым турында уйлыйсы юк. йомшак җылы уры ны езер. Бик бәхетле безнең балалар
Әлеге балаларга караган саен, йерәгемне телеп үткән, ааньк үтсә дә һич онытылмый торган бер вәхшилек искә тешә. Бервакыт телевизордан Кампучияне күрсәт телер. Иенг Сари һәм Пол Пот башкисәрләре. Кытай җитәкчеләре естерүе белән Кампучиянең гади халкын кырыл бетерергә исәп иткәннәр иде Солдатлар, йекле хатыннарны үтереп, карынындагы бала башларын бәти ител тагып йери торган булганнар. Кемнең күпме бетне бар, шул кбатырлыгы» белән дан ала икән Я, әйтегез, моннан да артык вәхшилекнең булуы мемкинме? An-ак сетей, изге сетей имезеп ана үстергәнме аныГ Без, Боек Ватан сугышы чоры балалары, фашистларның ерткычлыгын күп ишеттек, китаплардан укып, кинолардан күреп җаннарыбыз тетрәнде Әмма минем, балалар үстергән, инде олыгаел барган гади бер ананың күңелен айкаган бу вакыйга әле хәзер, соңгы елларда гына булган хәл
Чыңгыз Айтматовның бер әсәрендәге манкуртлар сыман ата-анасын. туган илен, кардәш-ыруын, танымый, белми торган адәм кыяфәтле җанварлар эшләгәндер мондый вәхшилекне. Ана сете белен кермес андый әшәкелек, капитализмның бүре законнары кешеләрне шундый ерткычка әйләндерә, ерткыч тә эшләмәс эшләргә әйрә- те. Чик куярга, чик куярга кирәк моңа! Кичекмәстән бетен чаңнарны кагарга Күңелендә кара уй йорткәи, илнең, җирнең тынычлыгына кул күтәргән, ут белән янаган дошманнарга каршы чыгарга кирәк! Балаларыбыз иминлеге очен. җиребез тынычлыгы эчен керешергә кирәк.
Шагыйре Илдар Юзеееның бик матур бер җыры бар .Беркет турында җыр.
0 баласы — күз карасы —
Сизмәде дә яшенне Ике манат, канап-канап Зур давылдан яшерде
Беркет булып беркет те баласы эчен ничек җан ата. ничек керәшә! Аналар турындагы җыр. балаларына җил-яңгыр. ут-даәыл тидерми торган ана күңеле турындагы җыр!
Ана күңеле... Кайсы гына ана нарасыеның күз яшен күрүгә чыдап тора ала икән»! Ком генә баласының бәхетле булуын телами икон! Балалар елы уңәе белем үткәрел ген Бетәнденья конференциясен иске тешерәм мин.
Мескәүдо ак тенле, сары, кара тонле аналар җыелган иде Бетен деньядәгы прогрессив хатын-кызлар вәкилләре үз балалары очен гене түгел, җир шарындагы бетен балаларның да бәхетле булуы очен керешкә бас.ан аналар җыелган иде
Ж
1979 ел Берләшкән Милләтлар Оешмасы тарафыннан Халыкара Балалар елы дип игълан ителгән иде Планетабыздагы балаларның тормышын җиңеләйтү ачен бетен балалар да тыныч, шат, бәхетле булсын ечен игълан ителде бу ел. «Балаларның тыныч һәм бәхетле киләчәге ечен» дип аталган әлеге конференциянең тел максаты — җир йөзендәге балаларны сугыш афәтеннән, ачлык-ялангачлыктан саклау, аларның киләчәген якты, бәхетле итү өчен бөтен мөмкинлекләрне файдалану булды.
1959 нчы елда ук инде Берләшкән Милләтләр Оешмасының Генеральный Ассам- блеясы тарафыннан балалар хокукы Декларациясе кабул ителгән иде Ун принцип-’ тан торган бу Декларация җир йөзендәге бөтен балаларның да хокуклардан тигез файдалануын таләп итә. Менә ул хокуклар: баланың тупан көненнән үк үз исеме һәм үз иленең гражданы булырга хакы бар; бала социаль тәэминат шартларыннан файдаланырга тиеш, ягъни сәламәт булып үсүе ечен балага бөтен шартлар булдырылырга тиеш. Ашарга ризыгы, яшәргә җылы куышы, уйнарга уенчыгы булу һөм авырса медицина ярдәме алу хокукы Декларациядә аерып күрсәтелгән. Сәламәтлеге начар балалар махсус кайгыртучанлык тоярга тиешләр. Баланың бөтен яктан да җитлеккән булып үсүе өчен аның кечкенәдән үк әти-әнисе тәрбиясендә назланып, сөелеп яшәве шарт Ачлыкны, ялангачлыкмы, күз яшен күрмәсен бала!
Бала белем алырга, җәмгыятькә файдалы кеше булып үсәргә хокуклы. Бала белән сату итәргә, аны авыр эшләрдә файдаланырга, аны кимсетергә һәм кагарга ярамый Бала үзара дуслык һәм теләктәшлек шартларында үсәргә, үзенең иле һөм халкы өчен кирәкле кеше булып үсүен аңларга тиеш.
Безнең өчен бик табигый булган, Конституциябез тарафыннан закон белән беркетелгән бу хокукларның берсе дә үтәлмәгән илләр күпме әле’!
Хәзерге вакытта җир йөзендә 1 миллиард 600 миллион бала бар. Халык санының өчтән береннән артыграк дигән сүз бу Балаларның күпчелеге планетабызның экономик яктан артта калган районнарында яши. Аларны ашатырга, киендерергә, торак бирергә, укытырга һәм медицина ярдәме күрсәтергә, үскәч эш бирергә ул хөкүмәтләрнең көче дә, теләге дә җитми. Менә саннар: дөньяда 600 миллион бала хәерчелектә яши, 200 миллион бала көн саен ач кала, 1 миллиард баланың торак шартлары канәгатьләнерлек түгел, өчтән бер өлеше хәрабәләрдә яши. Планетада ел саен 100 миллион бала туа, шуның 70 миллионына туганда медицина ярдәме күрсәтелми. Авыл җирләрендә яшәүче балаларның 85 проценты чиста суга тилмерә. Ризыкларында «А» витамины җитмәү сәбәпле, ел саен 100 мең бала сукырая, 100 миллион баланың укырга мөмкинлеге юк, алар хәтта саный да белмиләр, хәреф тә танымыйлар. Мәктәпкәчә яшьтәге балаларның бары бер проценты гына ясле һәм бакчаларга йөри.
Минем «Балалар гаепли» дигән документаль фильм караганым бар.
Экранда күзләр. Бер йотым суга тилмергән нәни кызчык күзд. Ажгырып төшкән бомбалардан коты алынган йөкле хатын күзләре... Тамагы туярына инде өмете өзелгән буш караш ул күзләрдә. Ятимлектән сакларга үтенгән ялварулы караш ул күзләрдә, яратуны, назны кеткән сабыйлар карашы. Бу картинаны тетрәнми карый алмыйсың. Күзләрдән яшь ага, йөрәккә кан сава аны караганда.
һәр анага үз баласы бик гаэиз. Ул аны җил дә тидерми үстерергә тели, бәхетле итәсе килә. Әмма...
Менә Испания, фашизмның үлем куркынычын беренчеләр булып испан балалары татый. Икенче бөтендөнья сугышы Көнбатыш Европаның уннарча илендә кабынды. Фашизм балаларга үлем алып килде Экранда нәни баласын күкрәгенә кыскан ана. Ул когы очып күккә карый. Свастикалы самолеттан бомба яңгыры ява. Фашизмның бу вәхшәтен без оныта алмыйбыз! Юк, тагын бер кат юк! Экранда Польшадагы Май- данек лагере. Балалар юк, миллионлаган пар аяк киеме генә калган. Балаларны крематорий мичләрендә яндырып үтергәннәр. Освенцим лагере. Чәнечкеле тимер чыбык артына балалар тезелеп баскан. Сары сапкан ябык йөзләрендә, зур булып калган моңсу күзләрендә тау да күтәрә алмас кайгы чагыла. Кулларына келәймә сугылган, алар хәзер кеше түгел, әйбер булып санга теркәлгәннәр Янган, җимерелгән авыл-шәһәрләр, йортсыз-җирсез калган ятимнәр. Балаларны яклап гомерләрен биргән совет солдатлары. Бронзага төренгән, гранитка баскан сояда-. һәйкәлләре һей-
коллор сугышны хәтерләтәләр, сабыйларны мондый фаҗига дан сакларга кирәклеген иска тә шере лер
Экранда күпйе курган Вьетнам җире Вьетнамга каршы, аның балаларына каршы агрессия каннар гене, айлар гына бармады, еллар буена сузылды Еллар буе ана ларның кузене йокы кермәде, балалар тыныч кан күрмәделәр безнең алда коточ- ♦ кыч кинодокументлар Аяксыз, кулсыз, сукыр балалар Өс-башлары теткәләнеп бет < кон, ач күзлоре ометсеэ карый. Кадрлар алышына Менә Чили Пиночетның канлы < кулы 69 мең баланы ата-анасыз калдырды, меңлеген балалар термаларда җәза ку- реләр. Кеньяк Африка Республикасы, Намибия балалары ата-аналары белән резер- — вацияләрге ябылган. Коры җирдә, чуп-лычрак арасында балалар тен куна. Этләр дә £ шунда. Корсаклары купкан, аяк-җуллары чыбыкка калган балалар эттәй җылылык ала- = лар, кеше түгел, зтләр миһербанлы аларга Болар хәзерге кинокадрлар безнең еллар документлары. Экраннарда тагы бомба шартлый, йортлар җимерелә, ут-тетеи х арасыннан нәни йодрыклары белән күзләрен уа-уа таганга тончыгып нәни кыз елап чыга. Кем баласы ул, аны алда нм коте! Израильнең гареп халыкларына каршы тоткан £ политикасы нәтиҗәсе бу. Меңләгән Палестина балалары беркайчан да туган илләрен > күргәннәре юк, ата-аналарын күбесе белми аларның. Никарагуа, Кампучия балалары Азатлык алган бу илләрдә балаларның хәле әле бик авыр. Балаларын югалткан ана- “ ларның кайгысын әйтел-сейләл бетерерлек кенә түгел, сугышка каршы нәфрәтләре ♦ де шундый ук кечле аларның! <
Бер баруымда миңа Мәскәүдә Кампучиянең халык революцион совет вәкиле. ® мәгариф министры Чан Вен сейләгәниәрне тыңларга туры килде
■Пекин иярченнәре булган Пол Пот һәм Иенг Сари режимы берничә ел зчендә * гене де борынгы кхмер халкын, аның культурасын юкка чыгара язды Балалар, карт- х лар, йекле хатыннар кайда күренсә шунда үтерелделәр Бер генә мәктәп тә бер ге- “ нә балалар бакчасы да, бер генә вуз да калмады Мәктәп биналарын җимерделәр. < яндырдылар Янмый калганнарын термә, җәза бүлмәләре иттеләр, чәнечкеле тимер чыбык белән уратыл алдылар, һәр провинциядә Пол Пот режимына кадәр 180—200 х мәктәп бар иде, хәзер берәр генә мәктәп калды Дәреслекләр, китапханәләр янды- “ рылды. Укытучыларны үтерделәр 1968 иче елда башлангыч мәктәпләрдә 21 300 укытучы булса, хәзер 3 мең укытучы калды, элек урта мәктәпләрдә 100 мең укучы булса, хәзер 400 бала укый: элекке 11 мең студенттан 400 леп студент исән калган Вузларда эшләгән 725 укытучыдан хәзер 58 кеше бар
Пекин кушуын үтеп, Пол Пот һәм Иенг Сари кликасы илнең интеллигенциясен — артистларын, композиторларын, рәссамнарын, галимнәрен дә үтереп бетерергә тырышты. Хыянәтчел планнарына каршы тешәрләр дип уйладылар. алар хетта борын-борыннан килгеи авыл исемнәрен юкка чыгарып. алар урынына, нумер суктылар.
Мондый хәлләргә халык түзеп тора алмады Хыянәтчеләрне җиңеп чыкты Вьетнам һем социалистик нллер, шулай ук Советлар Союзы ярдәмендә хеэер илне җимерек лерден торгызу, халыкны ачлыктан, наданлыктан коткару эшләре бара Хәзер мәк тәпләр эшли башлады. Мәктәп дигәне дә без белгән, без йергәи мәктәпләргә охшамаган, я агач тебенде. я берәр тигезлектә җирге тезелеп утыралар да, алларындагы туфракны тигезләп, шунда язарга, мисал чишергә ейренәлер Китап-дефтәр лер, каләм-каралар юк. Укытучы дигеииәребеэ де бераз гына укый-яза белгән яшүсмерләр
Әлеге Кампучия балаларының хәле бик авыр алар ач, ялангач, авырыйлар Ләкин без читтән ярдом килгәнне кетеп тормыйбыз, балаларның хәлен җиңеләйтергә тырышабыз. Әгер боэге эчкерсез ярдәм кулын сузсалар, рәхмәтебез чиксез зур булыр Без бетен доньядәгы балалар да Кампучия балаларына теләктәшлек күрсәтерләр дип ышанабыэя
Халыкара хатын-кызлар федерациясе президенты, тынычлык ечеи халыкара Ленин премиясе лауреаты Фрида Браун балалар елы уңае белән үткәрелгән конференциядә балаларның мондый бохотсезлеге капиталистик даирелериең кыргый политикасыннан кило. диде. Җир шарының әле бер урынында, әле икенчесендә сугыш уты кабыну, ашкынып кораллану. оледон-оло яңа тор кораллар уйлап табу — боләрның
авырлыгы иң башлап балалар җилкәсеме теше. Кораллануга һәр кен саен 1 миллиардтан артык доллар акча китә, бер елга—400 миллиард! Ә һәр елны 10 миллион бала ачтан үлә! Бу саннарны истә тотарга кирәк. Ашкынып кораллану, сугыш афәте бүген дә яный. Беек Ватан сугышының хәсрәтле яралары әле һаман ерни, кинолардан без бүген дә ятим калган Вьетнам балаларын, үксез нәни негрларны, йортсыэ-җирсеэ Палестина яшьләрен күрәбез.
Безнең теп бурычыбыз — балаларны атом-теш катастрофасыннан коткару. Ашкынып кораллану сугыш куркынычы тудыра. Киләчәк буыннарның һәлакәтенә этәрә. Моннан еч дистә ел гына элек Хиросима белән Нагасаки естенә ташланган ике атом бомбасы йөз меңләгән кешенең гомерен киссә, хәзерге атом-теш арсеналы шундый 1 миллион 800 мең бомбадан артык. Хәзер бер Европада булган атом-төш коралының гына да шартлау көче икенче бөтендөнья сугышында алты ел буе атылган шартлаткычлар көченнән берничә дистә тапкырга артыграк. Кешелеккә, гомумән планетабызга бигрәк тә куркынычлы булган нейтрон бомбаларын ясау, ашкынып кораллану барганда җир шарының әле бер, әле икенче җирендә сугыш уты кабынып торган шартларда балалар бәхетле була аламыни?!
Кешеләр сугышка каршы көрәшергә, тынычлык өчен көрәшергә тиешләр. Беркайчан да, беркайда да балаларның куркып, әрнеп, офтанып елаганнары ишетелмәсен өчен без, өлкәннәр, бетен көчебезне куярга тиешбез. Балаларның бәхете бездән, өлкәннәрдән тора. Алар безгә өмет белән карыйлар, алар Җир планетасында безнең тынычлык булдыруыбызга ышаналар.
Бөтендөнья Тынычлык Советы президенты Ромеш Чандра, Мәскәү балаларының Зур театрда үткәрелгән бер бәйрәмендә болай сөйләде.
«Без бүген сезгә, совет халкына, сезнең балаларыгызга һәм оныкларыгызга сәлам юллыйбыз. Мин сезгә бүген тынычлык турында сөйлим. Җир йөзендәге ' бетен балалар өчен тынычлык нәрсә ул? Әле күптән түгел генә без икенче бөтендөнья сугышы башлануга 40 ел тулуны искә алдык. Күпме хәсрәт, күпме күз яше, күлме кара кан сауды ул сугыш! Күпме гомерләрне, күпме байлыкны әрәм итте ул сугыш! Тынычлык ул моннан соң беркайчан да сугыш кабатланмасын, фашизмның баш күтәрмәве, напалм бомбаларының шартламавы дигән сүз.
Бомба ялкынына уралган нәни кызчыкның куркудан, газаптан шашынган күзләрен күргәнегез бармы сезнең? Тынычлык ул безнең балаларыбызның рәхәт тормышы, дигән сүз, сабыйлар күзеннән канлы яшь түгел, нур түгелсен, дигән сүз. Соуэтоның, Ливанның, Палестинаның утта янган, канга баткан балаларын күргәнегез бармы сезнең? Тынычлык ул балаларның йомшак тәнен беркайчан да напалм ядрәләре җәрәхәтләмәсен, дигән сүз. Кара, сары тәнле балаларның ачтан шешенгән олы корсакларын, шыр сөяккә калган аяк-кулларын күргәнегез бармы сезнең? Тынычлык ул балалар ач булмасын, дигән сүз. Мене ни өчен Тынычлык сүзе Бала сүзеннән аерыл-гысыз. Өченче сүз бар — Ленин. Ленин дөньядагы бөтен балаларның бәхет символы. Ленин — СССРда яшәүче сабыйларның елмаюы ул. Еш кына, Советлар Союзында балалар иң өстен сыйныф, диләр. Әйе, иң өстен сыйныф, Советлар илендә Коммунистлар партиясе, хөкүмәт яшь буынның киләчәге бәхетле булсын өчен бөтен шартлар тудырган. Сезнең ил — Ленин иле. Шушы еч сүз — Тынычлык, Бала, Ленин сүзләре Советлар илендә иң кадерле сүзләр. Бөтен дөньядагы прогрессив кешелеккә дә кадерле ул сүзләр».
Тынычлык иң башлап балаларга кирәк. Балалар турында кайгыртканга да Советлар Союзының Ленин кул куйган иң беренче декреты Тынычлык турында булды. СССР Ленин политикасын дәвам иттерә, тынычлык өчен көрәшнең иң алгы сафында тора.
Леонид Ильич Брежнев балалар турында өч бик мөһим төшенчә бирде: балалар безнең мәхәббәтебез, безнең өметебез, безнең киләчәгебез, диде, җир шарындагы миллионлаган балаларга безнең ярдәмебез, безнең мәхәббәтебез, безнең яклавыбыз кирәк. Балаларның тормышын җиңеләйтү, шуңа төрле юллар табу, Советлар Союзының, аңа теләктәш илләрнең максаты шунда. Балаларны без өметебез дибез, алар — безнең киләчәгебез. Йокыга киткәндә бер телем икмәк турында уйламаска, бомба шартлауларыннан курыкмаска тиеш ул. Планетадагы бетен балаларның да бәхете тигез булсын!
«Җир шарындагы балаларның барысына да еч теләгемне әйтәсем имла,— диде Ромеш Чандра;
Бала күзен күтәрел күккә карарга курыкмасын — бомба шартлаулары, «дра зыңлавы ишетелмәсен I
Бала күзен тәшереп алдындагы буш тәлинкәсенә карарга курыкмасын! Тәлинкәләр ризыклы булсын!
Планетабызның һәр баласы сезнең илдәге балалар кебек бәхетле булсын! Киләчәккә Ленин иле балалары кебек ышанып карасыннар!
Без — миллионнар! Боек Ленин сүзләрен байрак ител балалар бәхете ачен керешүче миллионнар! Дошманнар безнең изге теләкләребезгә каршы тора алмаячак. Без җиңәрбез!
Балаларыгызга әйтегез, аларн^ң бәхетле елмаюларын без үзебез белән алып китәбез. Балаларны яклагыз, тынычлык эчен керешегез, Ленин идеяләрен саклагыз!
Бәхетле булыгыз!»
Бетен балаларның да бәхетле булуы эчен керешергә кирәк Тынычлык ечен керешергә! Тигезлек эчен керешергә! Дуслык эчен керешергә! Капиталистик даирәләрнең ашкынып кораллану политикасына, расачылык политикасына каршы торырга кирәк.
... Җәй җитте. Табигатьнең иң матур вакытында, 1 июньдә Халыкара бәйрем, балаларны яклау бәйрәме үткәрелә. Шәһәрләрдән авылларга үтеп, далаларны, тауларны кичеп, дмңгез-океаннарны үтел илләрдән илләргә, телләрдән телләргә күчеп җыр яңгырый:
һәрвакыт булсын ковш!
һәрвакыт булсыи һава!
Һәрвакыт булсын әни! һәрвакыт булыйм мин!