МУСА ҖӘЛИЛ-ЖУРНАЛИСТ, ТӘНКЫЙТЬЧЕ

Ляың иҗаты матбугат елкәсендәге актив, оештыручанлык хезмәте белән бергә бәйләнеп үсте Шунлыктан аның художество әсәрләре дә хәрәкәтчел булдылар.
Матбугат йене уңае белән «Коммунист» газетасында 1934 ел, 5 майда «Хәбәрчелек хәрәкәте үстергән каләм осталары» дигән мәкаләсендә Муса Җәлилнең каләмдәш дуслары хермәтенә әйтелгән бу сүзләре аның үзенә дә тулысынча кагыла.
Ул сугышка кадәр ук газета-журнал редакциаләрендә хәбәрче, журналист, әдәби тәнкыйтьче буларак тормыш тәжрибәсе туплый, каләмен шомарта, матбугат аша позэия. әдәбият деньясына керә. Бу чыгышта шул эшчәнлекне күрсәтү максат итеп куела.
зе язганча, М Җәлил 1922 елның кәзендә Казанга килә «Анда,— дип яза ул,— язучылар белән күрештем.. «Татарстан» (хәзерге «Социалистик Татарстан») газетасы редакциясенә күчереп язучы булып кердем» (3 том, 540 бит). (Чыганаклар алда да шулай астешермәсез. җәя эчендә күрсәтеләчәк ) 1923—1925 елларда татар рабфагында укыган чорда «Татарстан» битләрендә аның дистәлеген хәбәре басыла. Газетаның кайбер саннарында хәтта ечәр-дүртәр хәбәре чыга.
«Рабфак еллары минем иҗатымда борылыш тудырдылар» (3 том, 451 бит) Үз хәбәрләрен ул башта «Хәбәрче-укучы М.» «Муса». «М. Җәлил» дип имэалый
Республикабызда хәбәрчелек хәрәкәте нәкъ шул елларда киң колач җәя башлый 1923 елның башында, мәсәлән, «Татарстан» газетасына даими язучы берничә эшче- хәбәрче генә булса, ә инде 1924 елны аның тирәсенә 46 актив зшче-хәбәрче туплана. Газета каршында эшче-хәбәрчеләргә җитәкчелек итү эчен махсус үзәк бюро оештырыла, аларның киңәшмәләре үткәрелә, иң яхшыларының тәҗрибәсе гомумиләште- релә Шулерның берсе — Муса Җәлил. Ул шунда һәм башка матбугат органнарында эшләгән яки актив язышып торган Г Ибраһимов, Г Камал, Ш Камал, К Тинчурин, 1 Мус» ҖәЛИЛ ӘсәрЛгф 1 том. 99 бит Казак. Татарстан китап яршрииты. I9T6
Ү
Ш. Усманов. Ф Бурнаш, Ф Сэйфи-Казанлы. Г. Нигъмәти. һ. Такташ. К Нәҗми. К. Әмири, Ш Рәмзи һәм башка әдип-публицистлар белән аралаша башлый. Бу очрашулар. аларның басылып чыккан мәкаләләрен һәм әдәби әсәрләрен өйрәнү М Җәлилнең иҗат үсешенә уңай йогынты ясый. Мәсәлән. 1923 елгы 12 июль санында «Эшчеләр бистәсе» дигән сәхифәдә хәтта биш хәбәр була: бер хәбәрдә «Кызыл күнче» заводында икмәк займының начар таралуын, икенчесендә «Волгар» ширкәте заводында җыелышларның ана телендә алып барылмавын, өченчесендә вокзал янындагы пар тегермәнендә эшчеләр өчен татарча газета-журналларның алдырыл- мавын яза. Рабфак укучылары тормышына ул аеруча зур игътибар бирә. Әйтик, •Татар эшче факультетында» исемле хәбәрендә мәктәп янындагы РКСМ һәм РКП(б) ячейкаларының һәм аң-белем тарату оешмаларының укучыларга программадан тыш гомуми һәм сәяси белемнәр бирүе, ике-өч мәртәбә аерым һәм катнаш кичә уздырылуы, «Яшь йөрәк» дигән кулъязма журналның 2, 3. 4 саннары, «Яшь коммунист» стена газетасының 1. 2, 3 саннары чыгарылуы бәян кылына. Әйтеп үтик, М. Җәлил
М X.’.IU.T исемечә бирелгән таныклыкның фоток} чермәсе
М. Җәлил яшьтән үк ленинчыл комсомол рухында тәрбияләнә, үз әсәрләренә, аларның идея эчтәлегенә карата таләпчән була. «Кызыл Татарстан» газетасының 1925 ел, 13 январь санында Татар дәүләт театры сәхнәсендә М. Җәлилнең «Бибкәй кыз» драмасы куелу уңаеннан «Алтынчы урындык» псевдонимы белән әсәрнең идео-
«Татарстан». 1924. II февраль. И 27.
аларны чыгаруда үзе иң актив катнаша.
«Балалар әдәбиятына ярдәмгә» дигән хәбәрдә исә М. Җәлил Мәскәүдә, РКСМ Үтәк Комитеты янындагы татар-башкорт бюросы «татар телендә яңа бер балалар журналы чыгарырга әзерлекләр күрә башлады»,— дип яза, ул «Кечкенә иптәшләр» исемендә булып. 9—14 яшь арасындагы балалар һәм яшүсмерләргә аталуын белдерә. Автор журналга язып торырга, аны укып барырга, таратышырга чакыра. «...Яшүсмерләр, беренче баскыч эш мәктәпләрендә укучы эшче-крестьян балалары бу журналны көтеп алырлар дип ышанабыз. Балалар бакчасы, балалар йорты һәм балалар клубларында да моның хакында тавыш-тынсыз калынмасын иде»1,— ди.
Рабфакта укыган елларда М. Җәлил яшьләр матбугаты белән тыгыз элемтәгә керә. Аңа 1925 елның январь аенда «Кызыл яшьләр», «Клич юного коммунара», «Яшь ленинчы-, «За Ильичем» газеталарының һәм «Октябрь яшьләре» журналының • хәбәрчесе булып исәпләнә» дип комсомол өлкә комитеты һәм редакцияләр 162 номерлы таныклык бирәләр.

Ленинград, Иваново өлкәләрендә һәм илебезнең башка якларында да тарала. М. Җәлил бу газетада 1933 елның февраленнән 1935 елның мартына хәтле әдәбият һәм сәнгать бүлеге мөдире булып эшли.
Газета беренче белдерүләренең берсендә әдәбият-сәнгать мәсьәләләренә үзенең мөнәсәбәтен билгеләп, «Матур әдәбият, сәнгать өлкәсендә партиянең генераль юлын үткәрү, большевизмның бөек сәнгатен тудыру, киң катлау татар эшче-колхозчылар арасыннан язучылар җитештерү, аларны диалектик материализм белән коралландыруда, танылган пролетариат совет татар язучыларының әсәрләрен марксизм-ленинизм тәнкыйте аша үткәрү, матур әдәбият өлкәсендәге һәртөрле контрреволюцион, черек либеральлек, вак буржуачылык, мещанлык чыгышларга большевикларча кискен отпор бирер өчен көрәшәчәк» II III дип искәртә. М, Җәлил әнә шул көрәшнең башында тора. Гомумән дә аның журналист, тәнкыйтьче, шагыйрь буларак зур мәйданга чыгуы «Коммунист» газетасында эшләгән елларга туры килә, дип әйтсәк, хакыйкатькә хилафлык килмәс. Бу дәвердә газетаның редколлегия члены, танылган журналист Муса — Мәскәу пролетар язучылары ассоциациясенең (МАПП) татар секциясендә өченче секретарь да була. Ул Мәскәү стена газеталары редколлегия членнары, эшчеләр белән очрашулар үткәрә, әдәби сәхифәләр оештыра, тәнкыйть-библиография, әдәбият мәсьәләләренә карата мәкаләләр, өлкә, край, республика газеталарына күзә-түләр яза. Мәскәү язучылары ассоциациясе татар секциясе исә Татарстан, Башкорт- стан, Урал, Себер пролетар язучылары берләшмәләре, Украинадагы язучылар оешмасы «Молоднякпның Харьковтагы татар секциясе һәм башка әдәби түгәрәкләр эшчәнлегенә актив йогынты ясый. 1932 елда М. Җәлил Язучылар союзының оештыру комитетына язган «Докладная записка»сында татар пролетар язучыларының Мәскәү оешмасы Октябрьдан соңгы татар әдәбияты үсешендә зур роль уйнады, эшчеләр арасыннан чыккан беренче татар язучыларын тәрбияләде, татар совет пролетар әдәбияты хәрәкәтенең башында торды, аның үсешенә нык тәэсир ясады,— дип язган (Әсәрләр. 4 том.) Ә матбугат көне уңае белән язылган мәкаләсендә ул производстводан — завод, фабрикалардан, авыллардан эшче-журналист, әдип булып күтәрелгән Шиһаб Шәһәретдинов, Салих Баттал, Мансур Крымов, Мөхәммәт Садри турында куанып белдерә 2.
«Коммунист» газетасы гомумән дә илебез хәбәрчеләрен, өлкән һәм яшь журналистларын; әдипләрен үз тирәсенә туплауда зур эш башкара, аларның иҗатына урынны кызганмый. Иҗади хезмәттәшлекне ныгытуда М Җәлил башлап йөри. Нәтиҗәдә газетада М. Максуд, Ф. Кәрим, К. Нәҗми, Ш. Маннур, Р Ильяс, Г. Мөхәммәт- шин, Ә. Ерикәй, М. Әмир. А. Шамов, Т. Госман. А. Таһиров, Д. Юлтый, Г. Толымбай. Ә. Фәйзи, Т. Янәби, М. Крымов. X. Әминев, С. Баттал, Ә. Гәрәй. М. Садрһ, К. Төх- фәтуллин, Г. Минский, А. Әхмәт. Г. Иделле, М. Давыдов, X. Хәйри. Г. Төхфәт, Г. Беляев, Г. Әхтәмов, Б. Корбан. 3. Курмаш, Г. Баязитов. Г. Миңнул һәм башка авторларның әсәрләре бик еш күренә. Ә Җәлил үзе биредә күбрәк журналист, тәнкыйтьче буларак таныла, мәкаләләрен «Муса Җәлил», «М. Җәлил». «Муса», «М. Мостафин», «Җәлил Табын», «М. 3.», «М» имзалары белән бастыра. Оештыручы буларак та чыгыш ясый. Газета өчен әледән-әле әдәбият сәхифәләре төзи Мәсәлән, «Әдәбият магнитстройларын тудыруда Донбасс ударник язучылары алдынгы сафта булырга тиеш» дигән баш астында «Молодняк» татар секциясенең бер еллык эшчәнлеге күрсәтелә. Сәхифәдә Донбассның яшь әдипләре, эшче-хәбәрчеләре Ә. Әхметшин, X. Маннапов. И. Курмай, С. Хәй, Н. Дәүли әсәрләре, ударник М. Вәлиев шигыре басыла 3
М. Җәлил театр сәнгате үсешен игътибар үзәгендә тота. Ул Казан татар эшче театры турында «Яшь театрның үсү юлы» дигән мәкаләсендә театр эшчәнлегенә бәя бирә, дустанә тәнкыйть сүзе дә әйтә, • җанлы газетчылык», «курчак уены» методыннан арынып, психологик образлар бирүгә күчәргә, сәхнәдә җанлы образлар тудырырга кирәк» 4,— дип киңәш бирә.
1 «Коммунист». 1932. 15 январь. № 6
■ «Коммунист». 1934. 5 май
III Шунда ук. 20 март
• «Коммунист». 1934. 30 декабрь
• «Коммунист». 1932. 26 апрель
Жалил МАПП членнары А. Әмин, М. Мостафин-Бәйрәкә белән берлектә язылган өч подвалга якын мәкаләдә татар эшчеләренең Мәскәүдәге үзәк театры репертуары мәсьәләләрен чагылдыра. Мәкаләдә үзәк театрның зур эш башкаруы басым ясап күрсәтелә. «Эшче районнарын, эшче тамашачыларын тәэмин итүне» төп бурыч игеп куюы, СССРиың татар эшчеләре күп булган төп промышленность районнарына — Урал. Донбасс, Ленинградка гастрольләр белән чыгып, һәр гастрольдә 50—60 ка ▼ якын спектакль бирүе әйтелә. Театр алдында торган бурычларга тукталып: «...проле- £ тариат театрының төп бурычы — партиянең генеральный сызыгын тормышка үткәрү, £ партиячелекне иң төп сыйфат итеп үзләштерү. Пролетариат театрының репертуары £ да һәм уйнау, күрсәтү методы да менә шушы төп юнәлеш белән билгеләнергә ти- 2 еш» IV диелә. Аннары мәкаләдә «театрны яңа көчләр белән ныгыту, эшчеләр арасын- га нан кадрлар күтәрү, артистларны ленинизм теориясе һәм системалы пролетариат сәхнәсе белеме белән коралландыру мәсьәләләре» һ. б куела. и
Авторлар газета алдына бурыч куеп кына калмыйлар, аны тормышка ашыру J җәһәтеннән реаль адымнар да ясыйлар. Аерым алганда совет яэучыларының Бөтен- ? союз съездына әзерлек уңае белән, «Коммунист» газетасы клуб сәхнәләре өчен - язылган массовый пьесаларга смотр үткәрергә була. «Бу смотрда басылып чыккан ’ яңа пьесаларга тәнкыйть-библиография, драматурглар арасында фикер алышу, ч драмтүгәрәкләр һәм театрлардан, шулай ук укучылардан хатлар, массовый драматургия буенча дискуссия һ. 6. басылачак. Бу смотрдагы язучы, режиссер, артист, драмколлективчы, тамашачы-укучы һ. б иптәшләрнең актив катнашуын сорый- < быз» 2,—диелә «Редакциядән» исемле искәрмәдә Газетаның шул ук санында > М. Җәлилнең ике тәнкыйть мәкаләсе басыла. Ул реиензиянең берсе —«Күршеләр» (А. Алиш һәм А. Әхмәт әсәре. Пьеса 4 пәрдәдә. Татгосиздат, 1934), ә икенчесе— ♦ «Җитеш тормышка» (колхоз сәхнәләре өчен инсценировка һәм декламацияләр ңы- = ентыгы, төзүче Баян Гәрәй. Урал нәшрияты, 1934) дип атала. М Җәлил сәхнә әсәр- О ләренә җитди таләпләр куя, язучылардан «әсәр өстендә нык эшләүне һәм аерым < кампаниягә карап лозунглар кычкырудан, җанлы сурәтләр, җанлы күренешләр, ва- ? кыйгалар бирүгә күчүне сорарга тиешбез»,— ди.
Әдип Афзал Таһирның хезмәтенә 15 ел тулу уңае белен газетада «Карт больше- х вик язучы Афзал Таһировка сәлам!» дигән баш астында аның тормышы һәм иҗаты s турында сәхифә бирелә. Бер төркем язучылар исеменнән, шул исәптән М. Җәлил, тәбрик телеграммасы бирә. Мәхмүт Максудның «Большевик язучының иҗат юлы», ф шулай ук М. Җәлилнең «Җәлил Табын» имзасы белән шигыре һәм мәкаләләре 3 басыла.
«Сиңа сүнмәс гайрәт, дәрт телибез. Өйрәнәбез каләм эзләрең. Машиналы илтә татын туар Бөек төзелеш чоры сүзләре... ',
— диелә шигырьдә
М. Җәлил оештырган «Башкортстан язучылары съездга яңа әсәрләр белән киләләр» дигән сәхифәдә Башкорт әдипләренең әсәрләре, истәлекләре басылган. «Коммунист» редакциясе Афзал ага Таһировның юбилеена катнашу уңае белән Уфада Баш- кортстанның совет язучылары киңәшмәсен оештырды» — диелә анда
Париж коммунасы көне һәм МОПРның 15 еллыгы уңае белән «Пролетар интернационализмын ныгыту өчен» дип аталган сәхифә дә бирелә Париж Коммунасы вакытында коммунаның органы булган «Дүшән ата» («Пере Дөшене») газетасында эшчеләрнең, түбән катлау хезмәткәрләрнең басылган 13 хатына М Җәлилнең пуб- листик күзәтүе басыла. Бу хатларның кулъязмалары Маркс-Энгельс-Ленин институты архивында саклана, алар моңарчы бер җирдә дә басылмаган була «Без коммуна сабакларын өйрәнгәндә,— дип яза М. Җәлил,— бу хатлар аркылы Париж пролетариа
IV «Коммунист». 1934. 22 июль
* «Коммунист», 1934, 6 июнь
тының йервгвн куре алабыз. Без аңардан пролетариат массасы белән һәрвакыт тыгыз бәйләнү һәм аларның киң иҗат, инициатива кечен боек эшләргә туплау кирәклеген аңлыйбыз»
Газетада балалар әдәбиятына да зур игътибар бирелә.
«Балаларга тотнаклы, кызыклы, матур китап бирү — язучының намус эше» дигән сәхифәдә М. Җәлилнең «Совет балалар әдәбиятына иң нык игътибар!» дигән мәкаләсе һәм А. Алишның «Дулкыннар» дигән хикәяләре җыентыгына рецензия урнаштырыла
«Татарстан Совет язучыларының булачак I съездында,— диелә мәкаләдә.— хәзерге әдәбиятыбызда кичектерми чишелергә тиешле үзәк мәсьәләләрнең берсе булып, һичшиксез идея һем художество ягыннан югары сыйфатлы балалар әдәбиятын җитәрлек булдыру тора». Рецензиясендә исә ул: «Төбендә Алиш балалар өчен матур гына хикәяләр язган. Бу китапны балалар әдәбияты көтепханәсендә файдалы китапларның берсе дип тәкъдим итәргә була»2. Бу сәхифәдә Мәскәүнең 17 нче мәктәбендә укучы бер төркем укучылар балалар өчен матур әдәбиятның аз булуына борчылуларын белдереп «Язучыларга ачык хат» язалар.
СССР язучыларының 1 Бөтенсоюз съезды барышын яктырту өчен «Коммунист» зур урын бирә. Анда А. Жданов рече, М. Горький доклады, рус, татар, башкорт, әэербай- җан, үзбәк, төрекмән, таҗик, абхаз һәм башка милли әдәбият вәкилләренең чыгышлары басыла, съезд делегатларының Мәскәү хезмәт ияләре белән очрашулары турында отчетлар, репортажлар бирелә. 26 августта Максим Горький исемендәге культура һәм ял паркында съезд делегатларының бер группасы Мәскәү ударниклары белән очраша. Анда Демьян Бедный, Вера Инбер, Самуил Маршак, Корней Чуковский һ. б. чыгыш ясый. «.„Бу тарихи кичәдә,— дип яза М. Җәлил,— эшнең югары сыйфаты ечен, югары класс метрополитен һәм роман, автомобиль һәм повесть, станок һем поэма өчен ныклы договорга кул куелды!» 3.
Бер очрашу 3 сентябрьдә рус телендә чыга торган «Метрострой ударнигы» һәм татар телендәге «Коммунист метростройда» газеталары инициативасы белән «Коммунист» редакциясендә үткәрелә. Җыелышны «Коммунист метростройда» газетасы редакторы Г. Әхтәмов ача: «Безнең татар һәм башкорт язучыларының,— диелә отчетта.— социалистик гигантлар, анда эшләүче эшчеләр — ударниклар белән багланышы әлегә начар, без аларның гигантларга, шул җөмләдән метростройга һәм андагы ударникларга якынрак килүләрен, аларның төзелештә күрсәткән геройлыкларын, фидакарьлекләрен матур әдәбиятта чагылдыруларын таләп итәбез»«.
«Коммунист» газетасында делегатларның әсәрләре, чыгышлары, уй-фикерләре «Бөтенсоюз совет язучыларының беренче съездында», «Язучылар съездыннан соң». «Язучылар трибунасы» дигән рубрикалар белән басылып килә. Әдәбият-сәнгать бүлеге мөдиреннән һәм хезмәткәрләренән бу зур оештыру эше таләп иткән әлбәттә.
Урал язучыларының татар-башкорт секциясе җитәкчесе, Свердловскида чыга торган «Социализм юлы» өлкә газетасы битләрендә әдәбият сәхифәләрен оештыруда иң актив катнашкан, хәбәрчеләр, яшь иҗат көчләрен үстерүгә күп көч салган СССР Язучылар союзы члены, съезд делегаты шагыйрь Хөсәен Әмииевне М. Җәлил съезд барган көннәрдә редакциягә чакырып ала. X. Әминев әлеге очрашу хакында менә ниләр сөйли: «Алексей Максимович Горький докладын тыңлап, гаҗәп дулкынланып йөргән көннәр иде. Бервакыт, шулай безнең делегация җитәкчесе кил-де дә «Коммунист» газетасы редакциясеннән Муса Җәлилнең мине редакциягә чакыруын әйтте. Аптырабрак калдым. Үзем редакциягә атлыйм, үзем дулкынланып уйланам. «Нигә чакырды икән?..»5.
Аннары бу мәкалә авторына 1981 елның январь аенда язган хатында X. Әминев болай дип хәбәр итә: «Без Муса Җәлил белән танышып, сөйләшеп киттек. Ул Уралның татар-башкорт язучылары турында сорашканнан соң миңа шундый сорау бирде:
' «Коммунист». 1934. 18 март
1 «Коммунист». 1934. 12 июнь
’ «Коммунист». 1934. 28 август
• «Коммунист». 1934, 12 сентябрь
1 «Социалистик Татарстан». 1965. 10 декабрь

Шуны да искәртик, М. Җәлил «Коммунист» газетасында рус һәм башка милләт әдәбиятлары классикларының тормышы, иҗат юлы белән таныштыруны әдәбиятыбыз үсешенең бер чарасы итеп карый. Бөтендөнья пролетариатының сугышчан көрәш гимны булган «Интернационал» авторы Эжен Потьеның иҗаты турындагы «Коммунар һәм шагыйрь», Владимир Маяковский хакындагы «Революциянең бөек шагыйре», ■Шевченкодан өйрәнергә кирәк» кебек мәкаләләре әнә шундый максатны күз алдында тотып язылган.
Муса Җәлил Татарстан дәүләт опера театрын оештыруда һәм аңа милли кадрлар әзерләүдә актив катнаша. Ул театрның әдәби бүлеге мөдире булып эшли, либреттолар яза, классик һәм совет опера либреттоларын тәрҗемә итә. «Фигароның туе». «Севилья чәч алучысы», «Ана» (Горький буенча) һәм башка операларның сүзләре аның тәрҗемәсендә яңгырыйлар В А. Моцартның «Фигароның туе» дигән әсәренең титул битенә 1936 ел, май аенда тәрҗемә ителде, дип язып куя.
В А Моцартның •Фигароның туе» әсәренең титул битенә язылган текст
Муса Җәлил либретто язучы әдипләр әсәрләренә эчке рецензияләр, бәяләмәләр яза, аларның иҗат эшчәнлегенә дөрес юнәлеш, төпле киңәш бирә. Ул Әхмәт Фәйзинең «Качкын», «Сафа», Таҗи Гыйззәтнең «Наемщик», Гадел Кутуйның «Бәхет», Әнәс Камалның—«Туй», Мәхмүт Максудның «Кара йөзләр», Әхмәт Ерикәйнең «Бибисара» дигән либреттоларына һәм башка әсәрләренә тирән эчтәлекле, ышандыргыч итеп бәя бирә.
Җәлил татар әдәбияты классикларының иҗатын пропагандалауга күп көч куя. «Мәҗит Гафуриның иҗат юлы (кыскача обзор урынында)» исемле күләмле мәкаләдә бу әдипнең иҗатына югары бәя бирә. «Әдәбият мәйданына аяк баскан көннән алып, ярлылар моңын җырлаган, хезмәт ияләренең иң якын дусты булган, үзенең зур талантын алар тормышына багышлаган һәм эксплуатациянең килешүсез дошманы булган Мәҗит ага социалистик культура төзелеше тарихында якты йолдыз булып янар»
Шәриф Камалга 50 яшь, иҗат хезмәтенә 25 ел тулу уңае белән «Коммунист» газетасында махсус сәхифә бирелгән. Анда М. Җәлилнең «Карт революцион язучының хезмәт бәйрәме» исемле мәкаләсе урнаштырыла. «Революциягә хәтле,— дип яза М. Җәлил,— татар эшчеләре тормышын чагылдырган бердәнбер татар язучысы Шәриф Камал булды. Эшчеләр тематикасы — Ш. Камалның төп тематикасы иде. Ш. Камал юлы,— ди ул аннары,— капиталистик системаны фаш итү, революциягә килү һәм социализм төзү өчен көрәш юлы»
«Коммунист». 1934. 3 ноябрь
1 Шунда ук. 27 декабрь
вое"
/7 c^Cf
30 ичы елларда, «Правда» газетасы үрнәгендә, узах, республика, край, елка газеталары урыннарда күчмә редакцияләр, журналистлар, ударниклар, хәбәрчеләр бригадалары оештыралар. Бу башлангычтан «Коммунист» газетасы редакциясе дә ♦ читтә калмый. Газета «Матбугат хроникасы» дигән бүлегендә редакция «бу ел язгы ш чәчү вакытында Урта Иделнең Саранск районына, Уралның Ялан-Катай районына, х Мәскәү өлкәсенең Касим районына. Түбән Иделнең Дергач районына Дүрт күчмә К редакция оештырды» дип хәбәр итә. Күчмә редакция һәм бригадалар махсус ж газеталар листовка-яшеннәр чыгаралар, төп газетага материаллар җибәреп торалар. 5 Бу урыннардагы партия-совет оешмаларына, МТС һәм совхоз политбүлекләренә лолитик-хуҗалык кампанияләре үткәрүгә ярдәм иткән. и
«Коммунист» газетасының күчме редакциясе һәм аның махсус заданиесе белен ?
М. Җәлил Урал (Серов заводы), Тула металл комбинаты зшчеләре, түбән Идел хез- х мәт ияләре, Каспий диңгезе балыкчылары арасында, Казан шәһәрендә, Татарстан > АССРның Әлки районы Чирмешен совхозында һем башка төбәкләрдә була. Ул җирләрдән очерклар, юлъяэмалар, фельетоннар, шигырьләр яза, колхоз, совхоз, завод, район эшләре турында сәхифәләр оештыра. Әлки районының Чирмешен сов- хозыида исә ул 1934 елның җәйге-кезге айларында була. Политбүлеккә телеграммада аның белән бергә эшләү эчен Шиһабетдинов та җибәрелә дип хәбәр бирелә г. ҺА. Җәлил таныклыгына «Татарстанның Чирмешән май совхозы политбүлек күчмә о газетасының урып-җыю кампаниясе чорына җаваплы редактор итеп җибәрелә»,— дип S язылган. ж
М. Җәлил 1934 елның 17 октябрендә «Коммунист» газетасында Чирмешән май в совхозына багышлап «Ялгышлардан большевикларча сабак алырга» дигән баш мена- О ле, авыл хуҗалыгының алдынгы кешеләре турында өченче биттә сәхифә бастыра. < Ул «Чирмешән совхозында конкрет оператив җитәкчелек ечен керешкә!» дигән исем х белән чыга, һем М. Җәлилнең «Чирмешен совхозының имтиханы» дип аталган кереш £ сүзе белән ачыла. Анда мрндый юллар бар-, «...май совхозы урып-җыю һәм дәүләткә х икмәк тапшыру планнарын зур өзеклекләр белән срогыннан кичегеп үтәде. Моның х сәбәбе — совхоз җитәкчелегенең урып-җыюга большевистик әзерлекне тәэмин ит- ° мовендо.. оперативлык һәм конкретлык булмауда иде. Совхоз бу өзеклектән бары * шул серьез хатасын төзәтү аркасында гына чыга алды... g
Алдынгы аңлы ударниклары икмәк тапшыру планының 20 сентябрьгә үтелүен
' «Коммунист*. I93S. 16 апрель
■ КПССяык Татарстан елка комитеты партия архивы, *lttl ф . 6. 10 тасвирлана 19. П битлар
■ «Американка» газета басу машинасы
теэмин иттеләр...».
«Коммуниствның 1934 өл, 20 октябрь санында «Чирмешен сабаклары (күчмә редакциясе материаллары)» исемле юлъяэмасында М. Җәлил совхозның дәүләткә ашлык тапшыру чорындагы уңай якларга, эштәге кимчелекләргә анализ ясый.
М. Җәлил Чирмешән политбүлегенә газета редакциясе оештыруга, аның редакторын табышуга, типографияне шрифт һем газета басу машинасы белән тәэмин итүгә актив булыша. Бу мәсьәләләрне үзәк оешмалар. Татполиграф алдына куя. Мәскәү журналисты, «Коммунист» газетасы хезмәткәре каләмдәш дусты Г. Әхтәмовны Әлки районына редактор итеп билгеләү ечен тиешле оешмалар алдында мәсьәлә кузгата. Боларны Чирмешән совхозы политбүлеге начальнигы Г. В Ломоносовка М. Җәлилнең «Коммунист» редакциясе бланкасына үз кулы белән язган (1934 ел. 15 октябрь, рус телендә) хаттан кайбер юллар ачык раслый
«Мескәугә 13 ендә килде**. Исән-сау. Совхозда эшләвем вакытында сезнең тарафтан күрсәтелгән ярдәм өчен, игътибар һәм ихтирам ечен хосусан һәм аеруча сезгә чын күңелдән рәхмәт— Мескәүге килү белән совхозда редакция оештыру эшен ахырына кадер җиткерүгә алындым. Совхоз редакциясе ечен шрифтка заказ биргәннәр. ,.Татполиграф вшлергө тиеш.
. «Американка» ’ хакындагы мәсьәлә шулай ук уңай хәл ителгән
..Димәк, редакция — сезнең үзегезнең редакция — булачак. ...Мин Әхтәмов белән сейләшеп килештем. Ул сезгә редактор булып барырга риза. ...Соңыннан инде наборщик мәсьәләсе генә кала. ...Мин совхоз турында тулы сәхифә һәм «Коммунист» ечен баш мәкалә дә әзерлим. 17 Октябрьда чыга. ...Хат яз. ...Мин отпуск алам һәм совхоз турындагы романга материаллар туплый башлыйм. Хәзергә. М Җәлилев» 1
Хаттан күренгәнчә, М. Җәлил Әлкидә бетенләй үз кеше булып өлгерә Ул совхоз политбүлеге мәшәкатьләре белән яши башлый, редакцияне ныгыту турында кайгырта. Әлкидә чагында исә күчмә газетаның 8 санын чыгара, хәбәрчеләр киңәшмәсен үткәрә
Мәгълүм булганча, М. Җәлил 1939 ел башында Казанга күчеп кайта һәм тулаем иҗат эшенә, җәмәгать эшенә чума. Ул Татарстан Язучылар союзы идарәсе председателе, Казан шәһәр Советы депутаты, Татарстан АССР Халык Комиссариаты Советы каршындагы художество советы члены, әдәбият буенча хекүмәт комиссиясе члены, Татарстан китап нәшрияты редакция советы члены, күп газета һәм журналларда редколлегия члены. Кендәлек матбугатта даими катнашуны гражданлык бурычы дип санаучы иң актив автор...
Бу язмада М. Җәлилнең журналист һәм тәнкыйтьчелек хезмәтенең кайбер яклары күзәтелде. Әлбәттә, бу эшчәнлек киләчәктә җентекләп тикшеренүне кетә Ләкин инде билгеле булган фактлар да М. Җәлилнең бу гаять мөһим иҗади өлкәдә дә зур эш башкарып, тирән эз калдырганын раслыйлар.
Коммунистлар партиясенә керү өчен 1929 елда М. Җәлилгә рекомендация биргән иҗат дусты Мәхмүт Максуд (аңа шулай ук партия һәм комсомол активистлары Н. Сәйфи Һәм А. Дәүләтшин иптәшләр рекомендация бирәләр)аның «тумыштан ук шагыйрь булуы белән бергә, журналист та иде, журналистлык хезмәтен ул чын күңеленнән яратып башкарды» ’,— дип яза.
Шагыйрь үзен һәрчак журналист дип саный. Инде фронттан язган бер хатында ул «Язучы, журналист-пропагандист буларак» командировкага баруын хәбәр итә. Икенче бер хатында да ул үзенең журналист булуына басым ясый.
Матбугат белән элемтәдә яшәү, анда эшләү, редакция «казанында кайнау», газета мандаты белән авыл, шәһәр, предприятие, колхоэ-совхозларга бару, аларның эше белән танышу һәм. ниһаять, үзе әйткәнчә, фронтта, «көне-төне ут астында йөрергә туры килү» М. Җәлилгә иҗат өчен материал, дәрт, илһам биргән, әдәби һәм журналистика әсәрләре тудыру өчен чыганак булган.
' КПССның