ТОРМЫШКА АКТИВ МӨНӘСӘБӘТ

аман герое.
Болей без аны беләбез, яхшы белергә тиешбез кебек. Чении ул безнең арада яши, без сулаган һаваны сулый, аны да безне үк борчыган уйлар били. Кыскасы, ул безнең замандаш Шуңа да карамастан, һаман бер сорау кабатлана: «Кем соң ул заман герое Тормышта ничек тә ул, әдәбиятта ннчек күрсәтелә?» Сорауга терле-терле җаваплар ишетергә туры киле Җитмәсә тагын бу мәсьәлә тирәсендә еш кына бәхәсләр кабынып китә, зур-зур сейләшүләр булып ала. Икенче терле әйткәндә, замандаш герой, аны әдәбиятта ничек күрсәтү месьәләлере һәрвакыт әдәби җәмәгатьчелекнең игътибар үзәгендә тора, аны уйландыра тынгылык бирми, бертуктаусыз вэләнергә мәҗбүр игә
Заманчалык — әдәбиятның яшәү кече һәм нигезе ул. Хәзерге тормышка багышланган әдәбиятның заманчалыгы аның бу чынбарлык белен никадәр тыгыз элемтәдә булуы, аны никадәр тирән белүе һем күрсәтүе белен бәйләнгән Ачыграк әйтсәк, сүз биредә заманның рухын һәм сулышын, тәп үсеш тенденцияләрен һәм закончалыкларын чагылдыру турында бара
Соңгы вакытта замандаш геройның тормышка мәиесәбәтенә яки тормыштагы позициясенә аеруча дикъкать ителә. Чении кешенең ничек, минди уй-омтылышлар һәм мәнфәгатьләр белен яшәве, тормышта үзен ничек тотуы, үзенең гражданлык вазифаларын ничек үтәве безнең кбннәрдә үзгә бер актуаль һәм принципиаль тес ала. Катлаулы һәм киеренке заманыбыз кешеләренең мещаннарча битарафлык һем еаемсыэлыктан азат булуларын, иҗтнмагый-рухи актив тормыш белен, җәмгыять алдындагы бурычларын тирен тоеп, аларны үтерсә омтылып яшәүләрен таләп итә. Гармонияле шәхес тәрбияләүне партия үзенең программ документларында чорыбызның мәһим идеология бурычы итеп куя һем аны тормышка ашыруда әдебият-сәи- гатьнең роле зур булуын күрсәтә.
Бетен совет әдәбиятындагы кебек, хәзер татар әдипләре иҗатында да заман героен сурәтләүдә үзара тыгыз бәйләнгән ике тенденцияне күзалларга мамкин Бер ише авторлар бу геройның социаль актив эшлекле шәхес булуын ачуга күбрәк дн«ъ- кать итәләр Еш кына хәзерге хуҗалык җитәкчеләре алына һәм алариың характер сыйфатлары башлыча производство җирлегендә, гомуми эшкә меиәсебетте ачыла. Бу тенденцияләрнең хәзерге рус прозасында да кочәюеи искертеп, тәнкыйтьче Ю. Кузьменко, мәсәлән, андый әсәрләрдә «эш. производство сферасы элек-электән килә торган кеше драмаларын күрсәтү ечен фон пына булып хезмәт итми Ул уртак эш белен бор коллективка берләшкән бик күп кешеләрнең чын тормышын тәшкил итә. һем ул шулкадәр кызыклы, шулкадәр кичерешләр һәм борчылулар белен тулган ки. аны һәртерле гаилә коллизияләре һәм мәхәббәт тарихлары белән бизәүнең бернинди кирәге юк»1,— дил белдерә.
Хезмәт темасын болай үзалдына яктыртулары геройны башлыча эшкә менә- сәбәттә күрсәтүләре белән хәзерге әсәрләр беренче карашка, утызынчы яки кырыгынчы елларның мәгълүм «производство!» романнарым хәтерлотспор кебек Чынлыкта исе хәзер «производством тамасын яктыртуның, геройны хезмәттә күрсәтүнең максатлары шактый үзгәргән. Әгәр үткәндә болар еш кына ничектер үзмаксатка әве-релсә яисә производство «маягының» хезмәттәге гадәттәй тыш батырлыкларына, казанышларына дан җырлау максатын алга сорсә, хәзерге әсәрләрдә исе хезмәт дәньясы авторлар тарафыннан заманның меһим иҗтимагый-политик һем әхлакый мәсьәләләрен яктырту ечен ныклы җирлек итеп карала
«Производство» темасын яктыртудагы мондый үзгәрешләр татар язучылары әсәрләрендә дә торган саен ачыграк күзаллама Алврда хәзерге хуҗалык үсеше, бу процесс белән идарә итү мәсьәләләренә игътибар арта Бу хәл безнең язучыларның тормыш белен бәйләнешләре ныгуын, аның әлсергән мәсьәләләренә һәм конфликтларына дикъкатьләре артуын күрсәтә
Язучыларны хуҗалык итү мәсьәләләренең әхлакый ягы күбрәк «ыхыксымдыра Хәзерге хуҗалык җитенчесе шәхесе ал арның игътибарын беренче чиратта аның үз хезмәтеме менәсәбәте, аны ничек башкаруы ягымнан җәлеп итә
Хәзерге эре промышленность производствосы җирлегендә мондый мәсьелелерно. минамча, драматург Д. Валиее аеруча әйтме һәм заманча вҗырашлы итеп яктырта Аның «Дәвам» һәм «Диалоглар» пьесаларымда вакыйга безнең кемнәрнең иң зур
Юхтяврь» журналы, IV79 ал. 3 сан
тезелешләреннән берсендә бара. Датор игътибары «кеше Нам аның эше» мәсьәләсенә юиөптелгән. Геройның үз эшенә мөнәсәбәте аша драматург аның иҗтимагый- әхлакый йезен, тормыштагы позициясен ача. Кешенең үз эшенә карашын ачу ягыннан «Дәвам» пьесасындагы тезелеш начальнигы Байкоя образь кызыклы.
Пьесада эре тезелешләрдә нигез салуның яңа ысулы тирәсендә туган ситуация игътибарга лаеклы Аны талантлы инженер Сатынский тәкъдим итә. Геройларның бу прогрессия һәм отышлы ысулны куллануга мөнәсәбәтләре аша автор ахыр чиктә аларның тормышта төрле позицияләрдә торуларын ача. Проект институты директоры Пыпин өчен, мәсәлән, гомум эш түгел, ә үз институтының ялгыш аңланган «намусын» саклау әһәмиятлерәк Институт маркасына тап төшермәс өчен ул дәүләт интересларын корбан итәргә әзер. Шул нигездә пьесада кейзенең үз эше өчен җаваплылыгы мәсьәләсе күтәрелә.
Бу мәсьәлә Д. Вәлиевнең «Диалогларнында тагын да кискенрәк төстә куела. Безнең көннәрдә җаваплылык мәсьәләсенең бермә-бер актуальләшүен автор пьесаның үзәк герое — куәтле йөк ташучы машиналар җитештерәчәк яңа эре комплексның енеральный директоры Гладких сүзләре белән болай аңлата «Фән-техника революциясе шәхеснең җәмгыятьтәге хәлен үзгәртте. Эш шунда ки, минем яки синең дәрәҗәдәге аерым кеше кулына хәзер еш кына бөтен җәмгыять тарафыннан тудырылган гаять зур кеч-куәт бирелә. Ә ул бу хеч-куәтне 'шәхси җаваплылыгына яки җа- вапсызлыгына бәйле рәвештә төрлечә кулланырга мөмкин».
Бу хакыйкатьне тирәнтен аңлау Гладкихта үзенә тапшырылган дәүләткүләм әһәмиятле эш өчен зур җаваплылык хисе тудыра. Бу хис, үз чиратында, геройга мөһим мәсьәләләр турында сүз барганда инициативалы, кыю һәм принципиаль булырга булыша. Гладкихның хәлиткеч сыйфатлары төзелештә туган бик катлаулы һәм киеренке ситуациядә ачылалар. Комплекс гаять зур суммага төшереп төзелә Әмма проект- лаштырудагы җитди хаталар аркасында яңа комплексның җитештәрүчәнлеге түбән булачагы, ә ул чыгарачак машинаның инде проектта ук заман таләпләренә җавап бирмәве ачыклана. Әйтергә кирәк, биредә Д Вәлиев бүгенге көндә бик актуаль яңгырый торган мәсьәләне кузгата. Машина тезелеше өлкәсендәге мондый кимчелекләр турында партия Үзәк Комитетының 1979 елгы Ноябрь Пленумында да җитди сүз булган иде.
Сәбәп нәрсәдә соң? Төп сәбәпләрнең берсе аерым җитәкче иптәшләрнең үзләренә тапшырылган эшкә тиешле җаваплылык белән кабама у ларында, диелде Пленумда.
Д Вәлиев пьесасында да шушы җаваплылык, үз эшеңә дәүләт интереслары күзлегеннән чыгып карый алу хәзерге кешенең мораль-политик йөзен билгеһи торган мөһим фактор итеп үзәккә куела. Шушындый сыйфатка ия булган Гладких завод-гигант сафка кергәнче проекттагы кимчелекләрне төэөтү, искергән модельне яңа, камилрәк модель белән алыштыру мәсьәләсен күтәреп чыга.
Бер төркем проза әсәрләрендә Ишлекле герой образы авыл материалына нигезләнеп яктыртыла. Әйтергә кирәк, авыл җитәкчесе элөк-элөктән татар әдипләренең игътибарын җәлеп ител килә Бу шәхесне төрле буын язучылары тарафыннан сәнгатьчә гәүдәләндерүдә әдәбиятыбызның кайбер үсеш тенденцияләрен чагылдыра торган кызыклы бер эволюция күз алдынӘ килә.
Татар совет прозасында беренчеләрдән булып бу мәсьәләне үзенең «Тирән тамырлар» романында Г. Ибраһимов яктыртты. Әсәрнең үзәк герое Фәхри образында авып йөген төпкә җигелеп тарткан крестьян юлбашчькы күрсәтелде.
Шул ук вакытта әсәрдә җитәкче геройның масса белән аерылгысыз бәйләнештә яшәвенә дикъкать ителә.
Утызынчы еллар башында, әдәбият коллективпаштыру хәрәкәтенә йөз белән борылгач, күп кенә әсәрләрнең үзәк герое рәвешендә икенчерәк төр җитәкче чыгыш ясый. Хәзерге терминология белән әйтсәк, ул читтән килгән кеше иде Мәсәлән, Ф. Сәйфи-Казанлының «Өч нарат» романында, М. Әмирнең -Безнең авыл кешесе», Г. Толымбайның «Түбән Елгада» повестьларында һ. 6. күптән түгел читтән килгән яңа җитәкченең, яңа гына аякка басучы яшь колхоз яки совхозны ныгыту өчен бик кыю көрәшеп, әкренләп башта кырын караган кешеләрнең ышанычын һәм ихтирамын яулавы, «безнең авыл кешесе»йә әверелүе сурәтләнә. Соңрак язылган әсәрләрендә дә җитәкче геройлар шундый ук юл үтәләр Аерма тик шунда, боларында (мәсәлән, Ф. Хөснинең «Утызынчы ел» һәм С Рәфиковның «Беренче яз» романнары) әлеге юл яки процесс психологик яктан төгәлрәк һәм дәлилләбрәк күз алдына бастырыла.
Сугыш чоры авылы турындагы әсәрләрдә (мисал эчен М. Әмирнең «Миңлекамал» драмасында яки Г. Бәшировның «Намус» романында да), Г Ибраһимовның «Тирән тамырларяындагы кебек, крестьян массасыннан күтәрелгән җитәкче кабат күрсәтелә. Бу хәлне авторлар сугыш чорының кырыслыгы, ил, халык алдындагы җаваплылык хисенең үсүе белән бәйләп аңлаталар
Колхоз җитәкчесен сурәтләүдәге бу тенденция илленче еллар башында язылган һәм сугыштан соңгы авылга багышланган әсәрләрдә дә өстенлек итте. Күп кенә авторлар күнегелгән гадәт буенча сугыш елларына хас идея эстетик карашлардан чь-.гып фикер йөртүләрен дәвам иттеләр Алар әле һаман геройны реаль мохиттан, тормыш шаргларыннан өстен куялар, күбрәк аның ихтыярый сыйфатларын ачу белән кызыксыналар иде. Нәтиҗәдә, җитәкче геройның реаль чынбарлык белән бәйләнеш-
ларе йомшак була, анам образ». автор ихтыярына буйсындырыл»:-. Һәм тормыш логикасыннан аерылган сыман күз алдына китерел» иде
Алтмышынчы елларда язучылар яңадан сугыштан соңгы авылга әйләнеп кайталар. Бу хәл байтак дәрәҗәдә партиянең авыл хуҗалыгы турындагы карарлар» чыгу белен бәйләнгән иде. Ул карарлар язучыларда ааыл чынбарлыгын тарихи ко- кретрак белү теләген кечәйттеләр Әдипләрнең колхоз җитәкчесен сурәтләүгә дә карашлары үзгәрә теште Хәзер алар бу геройны объектив чынбарлык белен тыгыз бәйләнештә, тормыш логикасына таянып күрсәтә башладылар Герой үэе дс авылның ♦ реаль хәлен экономик шартлЛрын яхшырак белеп эш итә. Мондый җитәкче беренче- ы ләрдән булып А Расихның «Язгы авазлар» романында урын алды Соңрак бу мәсьәлә J белән Г. Ахунов, В Нуруллин. АА Хәбибуллин X. Хәйруллин һәм башкалар якыннан кызыксындылар. Әле соңгы елларда гына язылган әсәрләрдән В Нуруллиииың «Аккам й су юлын табар» повесте игътибармы җәлеп итә «Күпер чыкканда» повестемдагы «Ә- J бек, биредә до автор колхоз председателем якыннан, аның тормышына һәм рухи у деньясына үтел кереп сурәтләргә алына. Әсәрнең хикәяләү формасы да шушы мак- х сетка хезмәт итә. Повестьта председатель Булат Вәлиевнең балачактан алып бәген = тормыш юлы колачланса да. авторның игътибар үзәгендә колхоз җитәкчесе. Әйтер- aero мирок, бу мәсьәләгә башка әдәбиятларда дв дикъкать ителә. Биредә мисал ре- * вошеидо ике әсәргә тукталасы килә. Рус язучысы В. Кожевниковның «Кырым минем» £ повестенда элекке фронтовик, хәзер колхоз председателе Никитинның үзен бүген Н до кереш кырындагы солдат итеп тоюы күрсәтелә. Колхозчы Мишинның; «Синең - тормышың һаман да фронттагы кебек, тынгысыз» — дигән сүзләренә председатель ? болай дип җавап кайтара «Ул вакытта без җир эчен сугышкан идек, хәзер аңа үзе- £ безнең бетон кечебезне бирергә тиешбез»
һәм хәзер икмәк фронтында корәшүче Никитинның колхоз эшенә, игенче хез- ♦ метонв моноевбәто байтак дәрәҗәдә аның сугышчан үткәне белен билгелән» Аның уенча, бу хезмәт һаман да шул солдат ивмуслылыгыи һәм фидакарьлеген сорый.
В. Кожевников геройларының тогын бер сыйфаты игътибарны җәлеп итә. Эшлекле ~ шәхесләр булулары, уз эшләрен яхшы башкарулары белән бергә, алар фикерли дә беләләр, фикер ияләре булып алга басалар Кыскасы, «Кырым минем» повесте герой- у • ларын хәзерге хуҗалык җитәкчесе буларак характерлый торган әһәмиятле сыйфат лар эшлеклелек һәм интеллектуальлектән гыйбарәт
Үзбәк язучысы П. Кадыйровкың «Мирас» дигән повестеңда исә җитәкче герой . ның үз эшенә җаны-тәне белән бирелгәнлеген ачуга басым ясала Ялкын Атаҗанов- иың гомум эш эчен янып яшәү, үз-үзеңне аямыйча эшләү кебек сыйфатларын ачу эчен автор аның гади механизатордан алып совхоз директорына кадәр тормыш һәм хезмәт юлын күз алдына бастыра
Ялкын кешенең тормышка иҗади актив менесәбәттә булуын яклый һәм түбәндәгечә фикер норто; «Халыкның кече нәкъ менә шундый үз-үэеи аямыйча эшли торган кешеләрдә, ливрның тырышлыгы белән тарих алга бара». Атаҗаноә үзен тулысы белән гомум эшкә багышлый Хезмәт соючәнлек һәм фидакарьлек сыйфатлары белән кешеләрне меңнәрчә еллар буш яткан даланы үзләштерү эчен киеренке кәрешкә рухландыра Кыскасы, П. Кадыйров повестенда халык арасыннан чыккан җитәкченең шәхси энтузиазмы һем тырышлыгы белән массаларны узо артыннан ияртүе күрсәтелә
В. Нуруллин повестендагы Булат Вәлиев күлмедер дәрәҗвд» Ялкын Атаҗаноаны хәтерләтә. Булат тв колхоз очен, омың эше елга барсым эчен үз-үэен аямый эшли торган кеше. Аның деньяга карашларын ачуда авылдашы һәм чордашы Шәйхи Шарифуллин белән үзара монәсәбәтләре моһим роль уйный
Әйтергә кирәк, колхоз председателе белән райком секретаре арасындагы конфликт безнең прозе очен һич тә яңа нәрсә түгел. Ул моңа кадәр берничә әсәрдә чагылыш тапты. Характерлы мисаллар ител А. Расихның «Язгы авазлар» романым һәм Г. Ахуновиың «Чикләвек теше» повестен алырга була. Аларда әлеге конфликт тормыштан артта калган секретарь белән заман таләпләрен яхшы аңлап эш итүче алдын гы карашлы колхоз председателе арасында туа Мондый ситуацияме авторлар аерым чор белән бәйләп яктырталар ңде Ә безнең кемнәр авылына мәмәе әбәттә момың ише конфликт инде үзен аклап бетермәс, дерефәге. чынлыкка туры килмәс иде
В. Нуруллин моны яхшы аңлаган, күрәсең Ченки аның повестемда конфликт бәшкәрак җирлектә тув һәм икенчерәк яңгыраш ала Бер әеылда туып-үскән Буявт белен Шәйхи арасындагы каршылык аларның егет чакларында ук барлыкка киле Ton сәбәпләрнең берсе Шәйхинең яшьтән үк үэ-үэен артык сеючәм. һәр иәрсәд» башкалардан естен торырга тырышкан зат булуы белән бәйләнгән Айсылуның аның ихтыярына буйсынмыйча Булатка кияүгә чыгуы Шәйхинең мин-минлегеме китереп суга һәм шуннан соң ул Булатны дошман күрә башлый. Шәхси планда башланган шушы каршылык соңыннан, геройлар икесе дә җитәкче булып эшли башлагач, тагын да тирәнәя һәм аларның иҗтимагый менәсебәтпәрвнв дә күчә Шәйхинең мин-минлеге торв-борв аны тезелмәс эгоистка әверелдерә һем ул үзенең эш урыныннан дә шушы максатта файдалана башлый. Райном секретаре булып алгач ул Булатка астыртын рәвештә тәрләчә аяк чала, аны кимсетергә, кыерсытырга тырыша. Гомумән, шәхси сәбәпләр аркасында барлыкка килгән каршылык соңыннан геройларның тормыштагы позицияләре терле булуга нигезләнгән принципиаль конфликт дәрәҗәсенә үсә. Бә
ten җаны-тәне белән гомум эшкә бирелгән, хезмәтчел тормыштан тәм дә, ямь д» табып яшәгән Булат белән мондый сыйфатлардан мәхрүм булган һәм һәркайда шәхси мәнфәгатьләрен беренче планга куйган Шәйхи арасында килешү мөмкин түгеллеген укучы да яхшы аңлый. Аның симпатиясе, әлбәттә, Булат ягында. Чөнки ул аңарда алдынгы эамаңдэшыбызны, олы идеалларга хезмәт итеп яшәгән, актив тормыш позициясенә ия булган шәхесне күрә. Әгәр Шәйхи бер төрле сөйләп икенче төрле эшләсә, Булатка сүз белән эшнең берлеге хас.
Булат Вәлневне чын мәгънәсендә заман герое итә торган_ тагын бер әһәмиятле момент, аның тормыштагы интереслары күплеге, төрле-төрле уй-борчулар белен яшәвеннән гыйбарәт. Бу яктан ул моңа кадәр безнең прозада тасвирланган кайбер председательләрдән дә аерылып тора кебек. Булат коеп куйган производственник кына түгел. Ул хәзерге тормышның, бигрәк тә авыл чынбарлыгының төрле-төрле мәсьәләләре турында уйланып, борчылып яши Бервакыт районнан кайтканда беркайда эшләмичә гәртип бозып йөрүче егетләр белән очрашкач, аны мондый уйлар биләп ала: «Тормышыбыз әйбәт хәзер, бер баланы гына туйдырып торырга була дип, инде егермегә җиткәч тә эшләтмичә, эшкә өйрәтмичә асрап яту кая алып барыл чыгар икән безнең ул балаларны? Ә бит безнең эшләрне дәвам итәргә һәм безгә караганда яхшырак дәвам итәргә тиешле кешеләр алар. Шунсыз җәмгыятьтә үсеш юк. Шунсыз тормыш алга бара алмый. Ә безнең, шагыйрь Гамил Афзал әйтмешли, өф-өф итеп үстергән, юньле-башлы белем алмаган, яшьтән нинди дә булса берәр һөнәргә өйрәнмәгән ул балаларыбыз ничек итеп башкара алыр икән үз есл'эренэ төшкән шул тарихи миссияне?...»
Булат мондый күңелсез күренешләр турында уйланып, борчылып кына калмый, бәлки кулыннан килгәненчә алар белән көрәшергә дә тырыша. Чөнки ул бу дөньяда битараф кеше түгел, киресенчә, үзен һәр нәрсә өчен җаваплы сизә.
Кешенең мораль-политик йөзен, тормыш позициясен билгеләүдә аның семья һәм мәхәббәт өлкәсеңдә үз-үзен ничек тотуы мөһим роль уйный. К. Маркс ир кешенең хатын-кызга мөнәсәбәтендә кешенең кешелек асылы аеруча ачык һәм конкрет чагылуы турында язган иде. Безнең көннәрдә кешене бәяләүдә бу факторның роле тагын да арта. *
А. Расих «Сынау» романында үзенең геройларын нәкъ менә семья һәм мәхәббәт җңрлегендә сынарга алына, һәм бу сынау алар өчен бик катлаулы, хәтта фаҗигале төс ала. Сүз биредә әлбәттә, карт профессор Галиәкбәр, Әлфия белән Сафура, Әлфиянең сөйгәне Фәрит турында бара.
Романда Сафураның тормыш драмасы дәлиллерәк ачыла кебек. Аны автор героиняның яшәү максаты һәм принциплары белән бәйләп аңлата. Менә Сафура бервакыт ничек яшәү турында уйлана «Нәкъ бик күп мәхлуклар кебек бөкереңне чыгарып эшләргәме, яшьлекнең, инде озакламый шиңеп саргаячак яшьлекйең, соңгы көннә- рендй матурлык, гүзәллек чорының бары бер генә тапкыр була торган рәхәтеннән ваз кичәргәме?» Әмма бу сорауга аның тә уңай җавап бирәсе килми. Чөнки ул кеше «дөнья ни куша» формуласы буенча түгел, ә «ни телим» формуласы буенча яшәргә тиеш дигән карашта тора. Сафураның «ни телим» дигәне исә бары бүгенге көн белән, бары үзең өчен һәм тән рәхәте өчен генә яшәүне күздә тота. Күренә ки, Сафура образында хәзерге тормышта әледән-әле очрый торган кеше тибы гәүдәләнә. Шул ук вакытта автор мәсьәләнең икенче ягы белән дә кызыксына. Сафура кебек үз рәхәтен генә кайгыртып, рухсыз һәм мәгьнәсез яшәүчеләр каян хасил була соң? Бу хакта бигрәк тә Сафураның әтисе Галиәкбәр уйлана. Башта бик сәләтле булып күренгән кызының соңыннан шундый юлга басуының сәбәпләрен ул семьядан да, мәктәптән дә эзләп карый. Семьяда дияр иде>\, «барлык гомерләрен хезмәпвн ямь табып, дәртләнеп, янып» яшәгән әти-әнисе Сафура белән Әлфияне «әз генә дә аермый кайгыртып, икесен дә яратып, җәмгыятькә файдалы кешеләр булып үссеннәр» дип тәрбияләгәннәр Галиәкбәр мәктәптә дә кызына кире тәэсир итәрлек җитди сәбәпләр тапмый һәм Сафураның итек шушы хәлгә төшүен аңларга гаҗиз булып кала. Табигый, бу мәсьәләгә автор да ачыклык керте алмый. Бары тән рәхәте өчен яшәгән бу чибәр ханымның тормышы соңыннан күңелсез бетәчәгенә ишарә ясау белән тәмамлый.
Романда Фәрит белән, Әлфиянең үзара мөнәсәбәтләрен сурәтләү һәм бәяләү тагын да катлаулырак төс ала. Чөнки биредә бигүк гади булмаган бер мәсьәлә күтәрелә Семья нинди нигезгә корылырга тиеш? Беренче чиратта, саф мәхәббәткә, дип җавап бирәләр Фәрит белән Әлфия. Семья тормышы саф мәхәббәткә корылырга тиешлеген дәгъва итүне тирө-юньдәгеләр ниндидер бер мәҗнүнлек яки балалык кылануы дип кенә кабул итәләр. Мәсәлән, бу хакта сүз чыккач, Фәрит эшләгән совхоз директоры парторгка елмаеп болай ди:
— Син дә. Җамалиев, яратасың идеализацияне. Нинди мәхәббәт? Ни өчен? Хатыны булган хәлдәме? Сөяркәсе булырга мөмкин, ну ниңди мәхәббәт инде ул? Яшүсмер малай што ли ул Фәрит Зәрнповмч? ’
Фәрит хатынын яратмавын, шуңа күрә аның белән тора алмавы турында сүз башлагач, аның әтисе Зариф та:
тагь|н сафсата! Мәхәббәттә мени эш, тормыш авырлыгын сөйрәргә кирәк. Әллә көше сөешеп яшәү өчен генә өйләнә, кияүгә чыгамы?! — дип кырт кисә. Аныңча,
Фәрит хатынын яратмаса да. балаларының бәхете эчен түзәргә, семьясын ташламаска тиеш. Герой мондый карашларга каршы чыгарт», самья тормышын ор-яңадан һәм бу юлы инде мәхәббәт законына нигезләнеп корырга тырышып карый, әмма бетен тырышлыгы бушка китә. Ул сойгәне Әлфия белен кааыша алмый һем тормышында бетенләй юлдан яза.
Гомумән. Фәритнең семья мәсьәләсендә үз-үэен тотышы укучылар арасында бәхәс уятырга, торле фикерләр тудырырга мемкин. Берәүләр, һичшиксез, геройның әтисе Зариф абзый карашын якларлар Фәритнең уз семьясын ташларга теләаен хуп- * ламаслар Чен и и без яжшымы-яманмы семья таркалмаска тиеш, ир белей хатын бер- т- берсенә түзеп торырга тиешләр дип карарга гадәтләнгәнбез. Мондый караштан чы- 2 гып фикер йерткенде, Фәритнең семьясын ташларга телме. әлбәт те. укучылар те- £ рафыииан хөкем ителә ала. Аннан соң биредә геройны семья алдында җаваплылык <J> хисе җитмәүдә дә гаепләргә мөмкин. Белгәнебезчә, шушы хис җитмәү тормышта да J кайчак семьяларның җимерелүенә сәбәпче була. <
«Мәңгелек законы»ның үзәк герое Бачана Рамишаили больницада ято һәм бер үк вакытта ендә һәм төште, бүгенге кендә һем үткендә күрсәтелә Хикәяләүнең күп планлылыгы геройның шәхси мөнәсәбәтләрдә гаделлек, дуслык, ярдәмчеллек ечен керешен торле яклап һәм змоциоиаль кәч белән чагылдыруга хезмәт ите Бачана бик яшьли башлаган бу кереш аның тормыш позициясендә билгели Бик иртә ятим калган Вачана авыр язмышка дучар була. Шушы язмыш аңа олы бәр хакыйкатьне аңларга ярдәм ито аны аатор мәңгелон законы дип атый: «Кеше күңеле аның гәүдәсеннән күл мәртәбәләргә авыррак Ул шулкадәр авыр ки, аны бер иеше генә күтәреп йерто алмый Шуңа күр» без. кешелер, исен еавытт» бер-беребезгә ярдом итәргә, күңелләребезне мәңгеләштерергә тырышырга тиешбез Шул вакытта гына кеше үлеме безне тормышта ялгызлыкка дучар итмәс»
Гомумән, әсәрдә чын гумаилылыкка. иптәшлеккә һәм ярдәмчеллеккә корылган мәңгелек, законы тарафдарлары белән протекционизмны яклаучылар бер-берсено каршы куела Беренчеләрен аатор гумаиоидлар дип атын, ә икенчеләрен кеше кыяфәтенә кергән дуңгыз белән чагыштыра Шундый символик образлар яхучымың шартлылык алымнарына мераҗәгать итүе турында сейли Шушь максатта Н. Дум- бадзе тагын Бачананың тешләрен актив файдалана. Үз тешләрендә герой еле яңгырга әверелеп чүлне оазиска әйлондеро. ела шул оазиста мәһобәт имән була һәм имендә кошлар оя корып үрчиләр Шуннан «тормышның беек гимны бетен день яга тарала*. Геройның тормыш позициясе, яшәү максаты романда менә шулай торле яклап, торле планда ачыла.
Тормышка ико торле монесәбәт Т. Миңмулттнның «Әлдормештен Элмәңдер» пьесасында үзгә бер фәлсәфи коч белен чагылдырып» Биредә шулай уя шартлы- лыктан уңышлы файдаланыла. Әсәрде шартлылык белән реальлек үзара шулкадәр органик бойяенгоннер «и. хетта автор фантаяиясемдо гене туг»и тыш >еллор
да тормышта чыниан да булуы «•«’"" булгеи гадоть күренешләрне ••'врлетелар Мен» им омон боз мндо тмсаниың осяо ягына чьмкм аеыл «арты Ә-’-»-верней Әҗел белән күп еллардан бирле керешеп килүен чынга алып күзегәбез
Шул ук вакытта Фәрнт белән булган хәлне икенче герлерәк бәяләргә дә ни- гәз бәр. һәрхәлдә Фәритнең хатыныннан аерылырга теләсен шәхси каприз, җиңел холыклылык билгесе итеп кенә карал булмый Мондый семьяны таркатмый яшәтү акланамы икән? Сорауга, минемчә, уңай җаяап бирүе кыен Әсәр ахырында да аңа уңай җавал бирелми Әтисе сүзен тыңлап һем балаларны ятим итмым дип Фәрит кабат семьясына кайтып карый, ләкин бушка Автор бу семья турындагы сүзен анда «тынычлык, татулык һаман тумаган, ир белән хатын дошман булып гомер уздыралар» дип тәмамлый. Кыскасы. А. Расих биредә ахыргача тормыш дәреслегенә турылыклы булып кала, геройлар яшәешен җиңеләйтел күрсәтү юлына басмый. Алан гына да түгел, ул семья-көнкүреш мәсьәләләренең безнең кеннәодә актуаль тос алуларына һәм аларны хәл итүнең җиңел булмавына басым ясый.
В. Нуруллин повесте белен А. Расих романында замандашларның мораль-политик I йәэен, тормыштагы позициясен ачуга аеруча дикъкать ителә. Язучылар бу мәсьәлә- — пәрие иҗтимагый хезмәт җирлегендә дә. шәхси-интим олкедә дә карыйлар Аатор- ларның реаль чынбарлыкка якын торырга, геройларның яшәешен бетен барлыгы һәм катлаулыгы белән күрсәтергә тырышулары сизелә. Боларның бәрькы нәкъ тормыштагыча. үз кыяфәтендә һәм публицистик пафос белән яктыртыла. X
Әлбәттә, бу заман героен сурәтләүнең бердәнбер алымы түгел. Бу шәхесне сәи- г; гатьчә гәүдәләндерүдә гомумән хәзерге әдәби үсешнең тел тенденцияләре ачык е күзаллана. Заман героеның тормыш позициясен ндея-әхлакый планда һем фәлсәфи рухта яктыртуга омтылыш кечәйде. Бу хәл әдипләрнең иҗат палитрасына да мәгълүм >3' сала. Язучылар соңгы вакытта бик тегел реалистик тасвир чараларын шартлылык алымнары белән тыгыз бәйләргә, аларның синтезына ирешергә омтылалар. Хәзерге күпмилләтле совет әдәбиятында үзен торган саен ныграк сиздерә торган бу тенденциягә характерлы мисал итеп ике әсәр — грузин язучысы Н. Думбадэоның «Мәңгелек законы* романын һәм драматург Т Миңнуллинның «Әлдермештен Әлмәндәр» пьесасын аласым киле.
Әлмәндәрдәге оптимизм чыганагын драматург аның туган халкының куп гасырлык рухи-ехлакый тәҗрибәсе варисы булуында, халык акылын һәм яшәү фәлсәфәсен үзендә йөртүендә таба. Герой характеры һәм фикерләү рәвешенең халыкчан- лыгы да шушы хәл белән бәйләнгәндер, күрәсең. Аңа бигрәк тә халыкның чая юморы һәм тапкырлыгы хас.
Әйтергә кирәк, соңгы вакытта замандашның тормыш позициясен яктыртканда геройны халыкның күптәннән килә торган күркәм традицияләрен дәвам итүче, аеруча аның гасырлар сынавын узган күңел оптимизмын үзендә йөртүче итеп күрсәтүгә игътибар көчәя. Бу нәрсәгә бигрәк тө узган яки хәзерге өлкән буыннар вәкилләрен сурәтләгәндә басым ясала. Моңа яңарак мисалларның берсе итеп М. Мәһди- евнең «Кеше китә — җыры ^кала» повестендагы Шәяхмәт карт образын алырга була. Башка әсәрләрендәге кебек, бу повестенда да штрихлы язу алымына мөрә-җәгать ител. М. Мәһдиев үз героен аерым детальләр яки тасвирламалар ярдәмендә күз алдына бастыра. Шулардай Шәяхмәтнең үз гомерендә күпне күреп, күпне кичергәнен чамалыйсың. Укучыны ул үзенең кылган эшләре белән генә түгел, бу эшләргә дәртләндергән күңел көрлеге, рухи оптимизмы белән дә җәлеп итә. Бо- ларның тамырлары еракка һәм тирәнгә ките Аетор «кешеләр беркайчан да эзсез югалмыйлар. Аларның эшләгән эшләре, сөйләгән сүзләре, балалары, ул балаларга тапшырган гадәтләре, әхлаклары кала, дәвам итә», ди Шәяхмәт буыннан-буынга күчеп килгән халык рухын, халык әхлагын үзәндә йөртүче, киләчәк буыннарга җиткерүче буларак күз алдына килә.
Кеше тормышта үзен ничек тота, нинди уй-омтылышлар һәм идеаллар белән яши? Бу мәсьәләләр совет язучыларын һәрвакыт тирәнген кызыксындырып килделәр. Безнең заманда исә шәхеснең тормыш позициясе мәсьәләсе тагын да актуальрәк төс ала. Аны уңышлы хәл итү өчен әдипләрдән хәзер геройның әхлакый йөзенә, яшәү рәвешенә игътибарны көчәйтү сорала. Чөнки кешенең дөньяга мөнәсәбәте, тормыш позициясе турыдан-туры аның яшәешенең әхлакый принциплары белән бәйләнгән һәм хәтта шулар белән билгеләнә дияргә мөмкин. Инде күргәнебезчә, заман героен бу рәвешле сурәтләүгә соңгы вакытта игътибар арта бара. Әдәби практика бу тенденциянең язучылар алдында киң иҗади мөмкинлекләр ачуын, заман һәм шәхес турында зур исәп белән һәм масштаблы фикер йөртергә булышуын күрсәтә. Шикләнмәскә мөмкин, бу юлда әдипләрне яңа күркәм иҗади ачышлар да көтә.