КАРАГАШ ХАЛЫК АВЫЗ ИҖАТЫ

арагашлар дип Әстерхан өлкәсенең Краснояр, өлешчә Харабади районнарында яшәүче кечкенә этник төркемне йөртәләр 1 Фәнни әдәбиятта кара- гашларны кундрау татарлары дип атау да бар. Ләкин соңгы атама кариле нугайларының бер төркеменә — Кундрау авылы нугайларына карата гына кулланыла2. Карагашлар үзләрен карагаш (нугай), телләрен — карагаш (нугай) теле дип саныйлар, ягъни үзләрен мөстәкыйль этнографик төркем итеп таныйлар. Алар төрле тарихи- социаль сәбәпләр аркасында рәсми кәгазьләрдә, кариле нугайлары кебек ук, татар дип язылганнар.
Караташларның элеккеге нугай булуы галимнәр арасында бәхәс уятмый, чөнки бу тел фактлары белән дә, халык иҗаты үрнәкләре һәм тарихи документлар белән дә раслана. Әмма карагатларны нугайларның кайсы төркеменә — кубан (черкәс) нугайларынамы, әллә каранугайларгамы — кертү мәсьәләсендә галимнәр арасында уртак фикер юк.
Идел-Актубә буена карагашлар 1740 елда Биштау, Кубан тирәләреннән күчеп килгәннәр. 1741 елга кадәр, ягъни калмыкларның бер зур төркеме Кытайга күчеп киткәнче, алар, калмыкларга бәйле булып, күчмә тормыш кичергәннәр. Карагашлар XIX гасыр башында казакълар белән культура-экономик мөнәсәбәтләр урнаштыралар, һәм бу хәл аларның теленә сизелерлек тәэсир ясый.
Карагашлар элек-электән татар культурасы йогынтысында булалар. 19^2 елларга кадәр карагаш балаларын мәктәптә укыту татар телендә алып барыла. Шул ук вакытта, Әстерханнан шактый ерак булу, озак вакыт ярым күчмә тормышта яшәү һәм башка сәбәпләр аркасында, карагатларда традицион халык авыз иҗаты әсәрләре һәм тел үзенчәлекләре сакланып килә.
Карагашлар сан ягыннан күп түгел. 1974 елда алынган мәгълүматларга караганда, аларның саны. Әстерхан шәһәрендә яшәүче карагатларны да кертеп, 6 меңнән артмый Тарихи-этнографик яктан карагашлар шактый җентекле өйрәнелгән. Бу этник төркемнең теленә һәм авыз иҗатына исә әлегәчә бөтенләй игътибар ителмәгән. Шуны истә тотып, карагашларга хас кайбер фольклор үрнәкләрен журнал укучыларның игътибарына тәкъдим итәбез.
Карагаш телендә үзенчәлекле сузык һәм тартык авазлар бар, техник сәбәпләр аркасында алар татарча әйтелешкә якынайтып биреләләр. Лексика өлкәсендә дә шактый аермалар бар Шуңа күрә фольклор үрнәкләренең татарчага тәрҗемәсе дә китерелә.
Карагашлар һәм аларның тарихы турындагы тулырак мәгълүмат «Советская тюркология» журналының 1977 ел. 4 санында басылган «К вопросу о карагашском языке» дигән мәкалә бездә бирелә
Кара,а,"н (По материалам поездки в 1927 году) Землеведение Том 32. НЫП 34. 1930, 115 бит
К
Карагатларның Кубаннан килүен халык авыз иҗаты әсәрләре да раслым Мәсәлән Краснояр
районының Яшен Суккан авылында Аллабердиев Уразгали-агадан языл алынган җырда Кубан иле
и скә алына.
Ха *абали районының Лапас авылы чәчәне Шамукоя Абдулла агадан языл алынган «Оз.1Н
нугай җырлдан да бер өзек китерик
Шулай итеп, тел, фольклор, тарихи материаллар карагатларның, чыннан да. Кубаннан күчеп
килгәнлеген раслыйлар.
Карагаш халкы мәкаль-әйтемнәргә бай. Укучы балалар да мәкаль, әйтем, табышмакларны
яхшы беләләр Тупланган материалларның байтагында нугай теле белән уртаклык ачык күренә
Кайберләреиә татар халык иҗатыннан параллельләр табарга мемкин Берничә мисал китерик 1 Калк
каласа, хан төясен суят — Халык бүләк итсә, хан дөясен суяр. 2. Котан кунса, су киләт — Челән
кунса, су килә. 3. Ат тоягын тай басар. 4. Карт тирәктә бөре бетпиде, җае тирәктә бере бетәт — Карт
агачта бере бетми, яшь агачта бөре бетә 5 Адәм күрке — упырак, тирәк күрке — җапырак — Адәм
күрке — кием, агач күрке — яфрак 6. Атты камшы үтерер, ирде намыс үтерәр — Атны камчы үтерер,
ирне намус үтерер 7. Юл җергән казнага ошрайды. сүз куган бәлагә ошрайды — Юл йөргән хәзинәгә
очрый, сүз йөрткән бәлагә очрый 8 Дагырда бозау имезәт, бозау таяк җейгеэәт — Сөйләшү бозау
имезә, бозау таяк ашата
Табышмаклар — балалар арасында аеруча киң таралган жанрларның берсе 1. Күк шебрәккә
байлап, күккә салам җибәрәм — Күк чүпрәккә бәйләп .күккә сәлам җибәрвм (төтен) 2. Җагалай беткән
ак тирәк, суырмага көш кирәк — Яр буйлап үскән ак агач, суырырга көч кирәк (тешләр) 3. Калын
тирәк зшендә котырган каскыр уләйды — Калын агач эчендә котырган бүре улыйдыр (гөбе) 4
Ормай. сукпай — җылатвт — Ормый, сукмый елата (суган). 5. Арбага төяп булмас, өйгә сөяп булмас
— Арбага төяп булмый өйгә сәяп булмый (күләгә).
Тезмә җаваплы борынгы табышмакка бер үрнәк бик кызыклы Бу табышмак Нәкый Исәнбәтнең
«Татар халык табышмаклары-нда (Казан. 1970 ел, 539 бит) китерелгән мисалга якын Ул Краснояр
районының Куянлы авылында Сүнчәләееа Фатыйма аладан язып алынды.
Тупрагы алтын Кубаидың;
Икпәй шыгар алмасы; Кулын
җайып дога итсә. Шырын
килер кырмасы.
Туфрагы алтын Кубанның:
Икмичә чыгар алмасы; Кулын
җәел дога кылса. Мул булып
уңар хөрмәсе.
Туй мәҗлесе коралган Җыр
думбыра, бию мәй;
Нәселемез әзилдә Бүленгән
Кубан иленнән.
Туй мәҗлесе җыелган Җыр.
думбыра, бию белән;
Нәселебез әүвәлдә Бүленгән
Кубан иленнән.
Бал каймаклы баплы су —
Басып буган бар микән!
Төнбоеклы тонык су — Төбен
күргән бар микән!
Борама тимер, чи булат Борып
суккан бар микән! Акша иаен,
күкшәдең Төбен кискән бар
микән!
Куиан куйдың кыйкал итен
Сайлап җийгән бар микән!
Өлкәр мвнән Чуппандың
Түганын күргән бар микән!
Бал каймаклы баплы су Басып
буган бар микән! Төнбоеклы
тонык су — Уөбен күргән бар
микән!
Борылган тимер, чын булат
Борып суккан бар микән! Ак
каен, өянкенең Төбен кискән
бар ммиән!
Бал каймаклы баллы суры Басып буган балыкчы Төнбоеклы тонык суның Төбен
күргән — чумучы.
Бормалы тиМер. чын Ьулатны квҖ
Борып суккан — тимерче. иэвЗ Ак каен, өянкенең
Тобен кискән — камыт ясаучы.
Өч яшьлек куйның көйгән итен Сайлап ашаган — карак.
Өлкәр белән Чулпанның Туганын күргән — күзәтүче.
Карагатларда, олылар белән беррәттән, балалар
тарафыннан ■аклардан түбәндәгеләрне күрсәтергә
була.
Кызым, кызым, кыз тана. Кызыма килгән җөз тана,
Өләстереп килгәндә Өй башына бер тана. Кар. кар.
каргалар Канаты ман йургалар. Озын суда
балык бар. Ягасында елкы бар. Кайсы байдың
елкысы! Буякай байдың елкысы. Буякай саган
ни бирде! Бер алаша тай бирде. Уйга, кырга
шап. диде. Кымызлы өйгә бар, диде.
Кымызыннан бирмасә. Кызын алып каш. диде.
Карагатларда традицион фольклорның берничә
төре бүгенге көндә дә актив кулланыла. «Озын нугай
җырвны шундый җырларның берсе дияргә була. Бу
җырсыз бер генә туй да, бәйрәм дә үтми. «Озын нугай
җыр» шәйдәләр, чәчәннәр тарафыннан башкарыла.
Җырчы аны думбырага кушылып та, аккомпанементсыз
гына дә башкарырга мөмкин, һәрбер карагаш авылында
танылган җырчылар бар. Мәсәлән, әлеге җырны оста
башкаручылардан Харабали районының Лапас
авылыннан Шамуков Абдулла, Җанай авылыннан
Нурмөхәммәтов Абдрахман, Белячное авылыннан
Айбулатов Мөхәммәтрәхим, Яшен Суккан авылыннан
Үтәгулов Исмаил агаларны күрсәтергә мөмкин
Структур яктан «Озын нугай җырв өч бүлектән тора. Башкаручы беренче б үлектә
бабаларының кайсы ыруга караганлыгы, бу җирләргә ничек килеп чыгулары, нәрсә белән
шөгыльләнүләре турында искә төшереп китә. Җырның төп бүлегендә башкаручы иң әһәмиятле
вакыйба турында сөйли, мәсәлән, туйда җырлана икән, яшьләргә изге теләкләр, туганнарына
мактау сүзләре әйтелә. Соцгы бүлектә әйтелгәннәргә йомгак ясала, һәр җырчы сүзне үзенчә
т әмамлый.
«Озын нугай җыр» составында тарихи, лирик җырлар да булырга мөмкин. Аларның
кайберләре Бөек Ватан сугышына, космик очышларга һ. б. багышланган. Туйда башкарыла торган
җырның Шамуков Абдулла агадан язып алынган үрнәген кыскартып тәкъдим итәбез.
Туй мәҗлесе корапган Җыр.
думбыра. бию мән; Нәселемез
әзилдә Бүленгән Кубан иленнән.
Туй мәҗлесе җыйналган Җыр,
думбыра, бию белән; Нәселебез
өүвәлдә Бүленгән Кубан
иленнән.
Җавап
Бал каймаклы баллы су Басып
буган — балыишы. Төнбоеклы
тонык су Төбен курган —
сөңгәрше.
Борама тимер, чи булат Борып
суккан — тимерша.
Акша каен, күкшәдең Төбен
кискән — иярше.
Кунан куйдың кыйкал итен
Сайлап җийгән — каракшы.
Өлкәр менән Чулпандың
Туганын күргән — күзәтше.
әйтелә торган так-
Кызым. кызым, кыз тана, Кызыма килгән
йөз тана. Өләшеп килгәндә Өй башына бер
тана. Кар. кар, каргалар. Канаты белән
юргалар. Озын суда балык бар, Яр буенда
елкы бар. Кайсы байның елкысы! Буякай
байның елкысы. Буякай сиңа ни бирде!
Бер алаша тай бирде. Үзәнгә, кырга чап,
диде. Кымызлы өйгә бар, диде.
Кымызыннан бирмәсә. Кызын алып кач,
диде.
Карагаш атак тагылган Кара урман
күленнән; Язылмайды тарихта
Кузгалу сәбеп иленнән Урынласкан
ил булып. Ахтуба суын җагалай;
Шараалыгы — малшылык. Җай
җайлама — киң тугай, Басшылык
иткән был ил май Сеитлар май
Хуҗатай . Ил адате узеншэ Үткәргән
дәвер бер талей; Рысак, чурга
юыртып. Чаптырган йегрек кен калай.
Яксылал колак салыңыз: Уткан тарих
монадай. Азгантай ааыл илемез,
Нэселемез — карагаш; Ата-баба
адатен Моту безгә йарамас.
Утканнарде искә алсаң, Ил адате
югалмас. Ийкой бабаларымыз Булган
баресе кардас. Бер атадн урканлап.
Булган тату ааылдас. Тату тормыш
уткаргэн Ага-зне, адаиас.
Берсен берсе батыр дип. Мактаган
күңел мән ихлас. Яслары булган
тәртипле Яманлыкка юламас.
Нәзеллек пан сейләскән Уйнап корбы,
тиң кардас. Калкымыэ үткән адәтен
Айтпай китүгә булмас.
Карагаш исеме кушылган Кара урман
күленнән; Язылмыйдыр тарихта
Кузгалу сәбәбе ияениен. Урнашкан
ааыл булып. Актүбә суы буйлап;
Хуҗалыгы — малчылык. Җәй
җәйләргә — киң тугай. Җитәкчелек
иткән бу авыл белән Сәетләр белән
Хуҗатай. Авыл гадәте узенчә Үткәргән
дәвер беркадәр. Юртак, юрга
юырттырып. Чаптырган юртак кон
буе. Яхшылап колак салыгыз: Үткән
тарих менә мондый. Аз гына авыллы
илебез. Нәселебез — карагаш; Ата-
баба гадәтен Оныту безгә арамее.
Үткәннәрне искә алсаң, Ил гадәте
югалмас. Өлкән бабаларыбыз Булган
барысы кардәш. Бер атадан таралып.
Булган тату авылдаш|лар|. Тату
тормыш үткәргән Ага-зне. тугәннаи-
туган. Берсен берсе батыр дип.
Мактаган ихлас күңелдән. Яшьләре
булган тәртипле. Яманлыкка
юлыкмас. Әдәплелек белән
сейләшкәи Уйнал вшьтәшләр. тиң
кардәш. Халкыбызның үткәндәге
гадәтен Әйтми китәргә арамее.
Был донйеның заукысы — Уйнал-
келү, агай-зн! Мәҗлес әр кен
кизләспәс. Күңел ашып калаем.
Каерлы булсын туеңыэ. Яхшылык
пан тәныскан. Татулык пан
сеескән, Туй билгесе алыскан
Рахат тормыш — асларга.
Туй хуҗасы — тамада Булса кирәк
ыриэа.
Без дә рахмет айтамыз Күрсәткән
хермәт-сыйга...
Кусылгән аслар тормышы
Татулык пан герлесен.
Киләйек солар юлына Яманлык
җибәрмәсен
Бу деньаның рәхәте — Уйнәп-
иелу. агай-зие1 Мәҗлес һәр кен
туры килмәс. Күңел ачып калыйм.
Хәерле булсын туегыз. Яхшылык
белән танышкан. Татулык белән
сеешкән. Туй билгесе алышкан
Рәхәт тормыш — яшьләргә! Туй
хуҗасы — тамада Булса кирәк
риза, Без дә рахмет әйтәбез
Күрсәткән хермәт-сыйга..
Кушылган яшьләр тормышы
Татулык белән герлесен. Киләчәк
шулар юлыиа Яманлык
җибәрмәсен!
. Традицион халык үрнәкләренә сирен башкарыла торган аШың» яки *Әеи> әйтүне кертергә мемкин
«Шың» әйтү, «шыңлауа кода белән кодагый, кыз белен егет арасын
да бәйрәмнәрдә, туйларда ярыш формасында башкарыла «Әвихнең үрнәге «Ногай халк йырлары» 1
җыентыгында да бирелгән. Румын нугайларында ул’ «яр-яр» кушымтасыннан башка җырлана.
Караташлардагы «яр-яр» кушымтасы — башка терки халыкларның фольклоры йогынтысы булса
кирәк.
«Әвихнең эчтәлегендә үткен киная, юмор ачык сизелә. Аны күбрәк танылган җырчылар, сүэгә
тапкыр кешеләр, чәчәннәр башкара. Элегрәк аларны туй өчен махсус яллый торган гадәт тә булган
Хәзер фольклорның бу жанры онытькла бара
Кодагай:
Яр-яр, хуш килдеңез, кодалар, туемызга.
Сеэде алып тора идек уемызгэ, яр-яр.
Кода:
Яр-яр «куш килде» айткән кодагай, кус увыл тап.
Кусагыннан аермай биш увыл тап, яр-яр.
Кодагай:
Яр-яр, билемдәге кусагымды үлдем бауга,
Җан кодам айткан сүзенә мендем тауга, яр-яр.
Кода:
Яр-яр, «туй бар, туй бар» димәгә туйга килдек,
Туры түбел ат менеп, уйнай килдек, яр-яр,
Кодагай:
Яр-яр, тар суклактан шавып барган бездең куйдыр, Әрбер туйда сайраган бездең суйдыр,
яр-яр.
Яр-яр. кодама билбау, кара тун — буй төзәтер.
Шыңрау кодам җырласа, туй төзәтер, яр-яр.
Кода:
Яр-яр, әр киемде яратып кидем ясыл.
Әр туйларда сайрасың, суең асып, яр-яр.
Кодагай:
Яр-яр, күзәнәктән ал яулык |тартысаек.
Якын килше, кодам, җыр айтысаек, яр-яр.
Кода:
Яр-яр, кырдан уйга җувырган төпке булар.
Каҗауласып айтаек. көлке булар, яр-яр.
Кодагай:
Яр-яр, кил ау, кода, киез кагаек, шаңы шыксын, Каҗауласып айтаек, даңкы шыксын. яр-
яр.
ТАТАРЧАГА ТӘРҖЕМӘСЕ:
Кодагый:
Яр-яр, хуш килдегез, кодалар, туебызга. Сезне алып тора идек уебызга, яр-яр.
Кода:
Яр-яр, «хуш килде» дигән кодагый, игез ул тап.
Бер-бер артлы биш ул тап, яр-яр.
Ногай халк йырлары М . 1969. 114—116 битләр
Кодагый:
Яр-яр. билемдәге кушагыммы ялдем бауга.
Җан кодам әйткән сузеиә мендем тауга яр-яр
Кода:
Кодагый:
Яр-яр, тар сукмактан чабыл барган безнең куйдыр, һәрбер туйда сайраган безнең
нәселдер, яр-яр Яр-яр, кодама билбау, кара тун — буй тазатер.
Җырчы кодам җырласа. туй тезәтер. яр-яр.
Кода:
Яр-яр, һәр киемдә яратып кидем яшел.
Һәр туйларда сайрыйсың, нәселең асыл, яр яр
Кодагый:
Кода:
Яр-яр, кырдан үзәнгә йегергән телме булыр.
Шаярышып әйтик, иелме булыр, яр-яр.
Кодагый:
Караташларда кыска җырлар да бар Ләкин соңгы яакытта кыска җырлар сирәк башкарыла Ченки
карат ашларда күбрәк татар җырлары (кәйләре) яратып җырлана Караташ телендәге кыска җырларга
берничә мисал кигерик
Яр бышаннан мыя алды Ярык итеп моете; Җанакамнаи оялдым Ярның
күңелен тапмага. Тауга тайак тастадым. Бер балалан уяысладым.
Балапандын башы юк. Алган иыздыи касы юк,