ГӨЛМӘРҖӘН МӘКЛӘРЕ

Бөек Ватан сугышында һалак би«. атаен ост эле гена
өлмәржән карчыкны авылда оЛысы да. кечесе д■■ Мәк әби дип йөртә
Июль башлары життеме. I өлмәржән карчыкның бәрәңге бакчасы ут капкандай кызарып чыга Кус кызыл, алсу-көрәи мәк чәчәкләре белән тула бак ча Кияүгә чыгарга җыенган кызларның туй күл мәгедәй ап-ак төстәгеләре дә күренгәлн. Тик алары. ирләрен исә>Г-сау килеш сугыштан каршылау бәхетенә ирешкән хатыннар кебек, сирәгрәк очрый Күбрәге -- кызыллар һәм алсулар.. Гөлмәрҗән карчык авыл читендәге искерәк кен • бер өйдә яши. Бәрәңге бакчасы кырыеннан, челтер- челтер килеп, сонгы елларда шактый саега төшкән Ашыт суы ага Кар шыдагы кечкенә генә агач күпер аша район үзәгенә озын юл үтә. Әлеге юлдан йөргән кешеләр, барган җирләреннән туктап, Гөлмәрҗән карчык ның кызыллы-яшелле бәрәңге бакчасына еш кына сокланып карап торалар
Ерак җирләрдән туган-үскән якларын сагынып кайткан сабантуй ку накларын озатканда авыл хатыннары:
I1H-H-B Бигрәкләр дә тиз китәсез инде, ходаем! Очрашкан кун тә булмадык ай күрде дә кояш алды үзегезне! Берәр атна сабыр in сәгез. Мәк әби бакчасындагы чәчәкләрне күреп китәрнегез Хәрәпләр дә матур итеп яналар инде менәтерә! — дип саубуллашалар
Июнь азаклары якынлашса, авыл механизаторлары
Мәк әбинең бәрәңге бакчасы кызара башлаганчы ничек тә печ < эшләрен төгәллисе иде. Аннары явымнарга китүчән була,—дип сөйләшәләр.
Гөлмәрҗән карчыкның ут күршесе - сугыш башланып берничә ай үтүгә, кулындагы бармакларын өздереп кайткан ире белән тш ■ си . гомер кичерүче Бәдыйгыл киленнең ат ятып аунарлык ир-.-ш тут» лә рендә дл матур матур чәчәкләр үсә, югыйсә. N.- мамык кебек к, -.* ;ч ш к.ш түбәтәй-түбәтәй колмаклар, ул яшел рәшәткәләр буйлап үрмә.: нән кцргый йөземнәр, ап-ак бадьяннар, зәйтүн һәм митәүиьктәр дисснм» мәктән башка, дөньядагы бер генә чәчәк тә калмаган инде' . 1 <к i > ни гаҗәп: Әжем кешеләренең бу купшы түтәлләргә әллә ни исләре ■■ »н'
Бер елны шулай күрше бакчадан очып төшкәннәр, күрәсең Бәдыйгыл киленнәр бакчасында да язгы дым белән берничә төп мәк тишелеп чыккан иде. Ләкин Гөлмәрҗән карчыкның күз алдында:
И я Мәрҗәнәттәй, ниләр генә дип утыртасың икән шул мәкләреңне' Чәчәк атып ике-өч көн утырмыйлар — кырау суккандай, сулалар да төшәләр Аннары, каккан казык шикелле, тик тырпаешып уты I бирәләр Шайтан таягыннан бер дә артык җирләре юк инде менә- билләһи' Ни матурлыгы, ни файдасы дигәндәй Алар урынына
• I лутчы керән утыртам!—дип такылдый-такылдый аларны ул чәчәк- к . бөреләнгәнче үк йолкып атты.
Гөлмәрҗән карчык ул чакта
- Әй Ходайның язганыдыр инде. Бәдыйгыл килен! — дип сүзне
■ ынга сузып тормаган иде
Кеше хәлен кеше белми, үз башына төшмәсә. ди шул!
Ә менә мәк шау чәчәк аткан июль башлары — Гөлмәрҗән карчык өчен дөньяда иң бәхетле көннәр! Аның өчен Яңа ел дигәннәре июльдә башлана! Ул. башкалар кебек, бер январьдан икенчесенә хәтле түгел.
• бер мәк чәчәк атудан икенчесенә кадәрле ’яши
Ел саен бер генә килә һәм аккан сулар кебек бик тиз үтеп тә китә юрган бу кадерле көннәрдә, бәрәңге бакчасы башындагы яшел чирәм лсккә утырып. Ашыт суы белән сөйләшә-сөйләшә. Гөлмәрҗән карчык кемнедер көтә, юксына, искә төшерә.
Юка ияген кәшимир яулыгының чите белән каплый да. кипшенгән, кан тамырлары бүртеп-беленеп торган икенче кулын кашы өстенә куеп, аледән-әле юлга күтәрелеп карый һәм, аяк-куллары сызлаусыз була күрсен, шулкадәр өзелеп көткән кешесе ел саен июнь азаклары — июль башларында бер кайтып китми калмый
Тик быел гына әллә ничек килеп чыкты менә.
Бәрәңге бакчасында мәк чәчәк атар көннәр җиткәндә Гөлмәрҗә. карчык кинәт сырхаулап китте. Ашаудан калды, кипте, саргайды. Тереләчәгенә өмете көннән-көн сүрелә барса да. шәһәрдәге бердәнбер күз нурын чакыртып телеграмма җибәртергЗ базмады Берничә көн элек кенә килгән хатында улы Рамил уналты катлы йорттан яңа фатир бирүләре турында язган иде Күченеп йөргән, мәшәкатьле чакларыдыр
Бу хәбәргә Гөлмәрҗән карчык куанып бетә алмады. Ничек итеп .HIимәсен ди- ул «малосемейка» дип аталган уртак куышта (ульг Рамил аны шаяртып «бала сыймыйка» дип йөртә иде) дүрт кешелек гаи- л ■ белән ничә ел буе яшәп кара әле! Сабыр төбе — сары алтын дигәндәй. инде менә сиңа өр-яңа өч бүлмәле фатир! Яна йортта, тыныч кояш астында бәхет-тәүфыйклары белән генә яшәргә язсын иде инде. Гөлмәрҗән карчыкның улы-килененә һәм оныкларына бар теләгәне шул
N л яңа фатир дигәннәрен үлгәнче бер күреп каласы бик килә иде дә килүен. Улы-килене дә ике сүзләренең берсендә: «Әни. яңа фатир алу белән безгә килеп яши башларсың».— дип күңелне ымсындырып торганнар иде Ул. әлбәттә, туган нигезен бөтенләйгә үк ташлап китә алмаячак Тик шулай да салкын кышларны улы-оныклары янында үткәреп җибәрергә исәбе юк түгел иде. Нишләтәсең, насыйп түгелдер инде. ходайның бирмеш көне!
Гөлмәрҗән карчык бәлки шулай дөнья куйган да булыр иде. Әле ярый күрше Мөршндә бар! Хат-хәбәр булсын-булмасын, яңа килгән " чтаны өйдән-өйгә өләшеп йөргәндә, ул көн саен Гөлмәрҗән карчыкның хәлен белеп чыкмыйча калмый иде Менә шул пучты кыз бүген иртүк ашыгыч телеграмма тотып керде һәм шартлатып укып та бирде «Күршеләрдән хат алдым Көт, әнкәй, кайтам!»
Бу сүзләрне ишеткәч, Гөлмәрҗән карчыкның хәлсезләнеп калган гәүдәсенә көч кереп киткәндәй булды. Аз гына кузгалу белән шыгыр-шы
гыр килә башлый торган агач караватыннан ничек торып утырганын гизми дә калды
— Ә-ә?. Менә сиңа кирәк булса! Кеше борчып йөрмәсәләр сон күршеләрне дә әйтерием! Төнәген генә үзең укыдың ич! Яна фатир бирделәр дип язганые түгелме соң?
— Борчылма, Мәк әби. борчылма'..— дип кабат урын өстенә яткы рырга теләде хат ташучы кыз Гөлмәрҗән карчыкны — Безнең Рамил абый энә күзеннән үтеп йөри торган егет ул. Раз кирәк икән, яңа фатирына да күченер, авылдагы авыру әнисе янына да кайтып килер
— Рәхмәт инде, кызым, яхшы сүзеңә!..
Гөлмәрҗән карчык урын өстенә бүтән ятып маташмады — улын каршы аласы бар ич аның' Бу турыда уйлауга, аның тән-буыннарыка әбелхәят суы бөркелгәндәй булды, көч-сихәт йөгерде.
Хат ташучы кыз чыгып киткәч, эшне нидән башларга белмичә. Гөлмәрҗән карчык шактый вакыт әштер-өштер килеп йөрде. Аның хәл кереп киткән куллары әле бер нәрсәгә, әле икенчесенә килеп тотынды . Ниһаять, исенә төште \леп кабартма ярата ич аның Рамиле' Тиз г*нә камыр басты да кабара торсын өчен аны куәс чиләгенә салды Аннары, бераз һава суларга дип. урамга чыгып китте.
Өйалды ишеген ачып җибәргән иде—Гөлмәрҗән карчык шатлыгыннан «дерт» итеп китте; бәрәңге бакчасы шау чәчәктә! Тотсаң бармакларны пешерерлек алсу-кызыл, кызларның күз сөрмәсе төсле көрән- күгелҗем мәк чәчәкләре!
Куәс чиләгендәге кабарырга куеп калдырылган камыр онытылды Шул уттай кызыл мәк чәчәкләре арасыннан, бәрәңге буразнасы буйдагын, Гөлмәрҗән карчык акрын гына Ашыт суы буена таба атлады Мәк орлыклары сыман кара төрткеләр төшерелгән кешелеккә киеп тота торган ак ситсы күлмәгенең итәкләрен тез асларына җыеп куйды да җайлап кына ишел чирәмлеккә утырды Күзләре янәшәдә, аяк очында гына челтерәшеп аккан көмеш дулкыннарга төште.
Ашыт суы соңгы елларда бик саекты Ләм бөркәнгән яшкелт таш лар арасыннан, чулпы чыңыдай чупыр-чупыр килеп бераз агалар да. юшкынлы турыга җиткәч, көмеш чәчле дулкыннар сүнеп-хәлсезләнеп калалар. Әйтерсең, елганың да сулар өчен тыны җитми!
Ләкин Гөлмәрҗән карчыкның хәтер ярлары арасында Ашыт гел ташып. гел ургып ага...
2
Алар өйләнешеп берничә көн үтүгә, сугыш чыкты
Әбүзәрнең бер дә кулыннан килмәгән эше юк иде Сугыш алдыннан байтак вакыт Артышлы әртилендә эшләп, ул бөтен районга танылган тегүче булып китте
Сугыш купкан көннең иртәгесендә үк. фронтка җибәрүләрен сорап. Әбүзәр хәрби комиссариатка барды Сабыр итәргә куштылар «Тегү машинаңны майлый-карый тор тиздән илгә бик күп хәрби кисм кирәк булачак».— дип борып кайтардылар
Сабыр нтә-итә сабыр канатлары сынып бетә язды Әбүзәрнең Ул бер таңнан икенче таңгача, төрле үлчәүле солдат шинельләре, яшел гимнастеркалар, галифе чалбарлар, пилоткалар текте Ләкин күңеле һаман фронтка омтылды Бер көйгә кием теккән тегү машинасы тавы шы аңа еш кына пулемет тыкылдавы булып ишетелә торган иде
Вакыт белән исәнләшеп торырлык заман түгел иде ял көннәрен дә дә эшләделәр Шулай да, җаен-әмәлен табып. м»< < нага бер унике
чакрымдагы Әжеменә карт әтисе һәм сөекле I өлмәрҗәне янына
кайтып китмичә калмый иде. йокы аз эләккәнлектән. Әбүзәрнең ябы гып-тартылып киткән йөзе үзе теккән шинель тукымасы кебек сары төскә кергән, зәңгәр күзләренең агы яшен тамыры шикелле кәкре-бө- кереле кызыл сызыклар белән челтәрләнеп беткән була иде /Хәер, ул чакта йокы дигәннәре кемгә генә туйганчы эләкте икән! Гөлмәрҗән үзе дә иртәдән кичкә чаклы колхоз эшеннән кайтып кермәде: атын да җикте, урагын да урды, көлтәсен дә бәйләде.. Өйгә кайтуга, тизрәк урын өстенә аву ягын карый иде.
Шулай аеры-йомры яшәп, сугышның беренче язы да җитте. Апрель башларында — Ашыт елгасында боз кузгала башлаганчы — Әбүзәрнең Әҗемгә кайтып китәсе атнасы иде. Тик ул бу юлы, никтер, кайтмады Гөлмәрҗән дә. Әбүбәкер карт та төне буе керфек какмадылар. Уйлары гел юлда булды Мәгәр ике күзне дүрт итеп көткән кешеләре кайтмады да кайтмады.
Соңыннан, юллар төшкәч, Әбүзәр бедәң бергә эшләгән тегүче Гыйззәт. кайтып барысын да энәсеннән җебенә хәтле сөйләп китте.
3
Әҗемгә кайтып килергә әзерләнеп беткән Әбүзәрне ашыгыч төстә авыл Советына чакыртып алдылар.
— Шинель тегә-тегә элекке һөнәреңне онытып бетермәдеңме соң әле? Аръяк тавындагы пыста йортта срочно яңа мич чыгарырга кирәк! Ул мич штубы өйне дә җылытырлык, иркенләп ашарга пешерерлек тә булсын! — диде авыл Советы председателе һәм бераздан, салпы якка салам кыстырып, өстәп куйды — Бөтен ышаныч синдә. Әбүзәр! Юлыңны бүлгәнгә ачуланма инде. Шулай ашыгыч килеп чыкты.:.
Көнбатыштан эвакуацияләнеп. Арча вокзалына балалар йорты кайтып төшкән икән. Шунда тәрбияләнүчеләрнең зур бер группасын алып кайтыр өчен Артышлыдан бүген атлылар чыгып киткән. Иртәгә көндезге уникеләрдән дә калмыйча кайтып жйтүләрен көтәләр. Шуңарчы хет дүрткә ярыл — яна мич чыгарылып бетеп, кыш буе ягылмаган өй эче май кебек җылытылып куелган булырга тиеш. Хәзер көн кичкә авышып бара Вакыт күп калмаган.
Нишләсен Әбүзәр — балалар дигәндә, аяк идәндә инде анын! Тиз генә фатирына кайтып, өстен-башын алыштырды Ул килешкә, «балалар йорты»ның ишек алдына кемдер бер олау кызыл кирпеч аударган иде инде. Биленә зәңгәр алъяпкычын бәйләде дә. Әбүзәр эшкә кереште.
Тәрәзә төбенә куелган утызлы лампа яктысында мичнең яртысы чыгарылып бетеп килә иде инде. Төнге беренче яртылар тирәсендә, ал- җып-әлсерәп. әртилдә бергә эшләүче дусты Гыйззәт килеп керде.
Кечкенә гәүдәле булганга, әртнлдәгеләр аны Кәтүк Гыйззәт дип йөртәләр. Гыйззәтнең үзенең дә моңа әллә ни исе китми иде. һәр кешенең нинди дә булса бер кушаматы булмый калмый лабаса!
Юаштан юан чыгар, ди. Кәтүк Гыйззәт үзе артыннан ишекне шундый каты итеп япты, якында гына бомба төшеп шартлагандай, тәрәзә пыялалары берьюлы зыңгылдап куйды, һәм аңа ияреп кергән җил тәрәзә төбендәге лампаны өреп сүндерде. Кирпеч, ком-балчык исе сеңгән өй эче бер мәлгә дөм караңгы булып калды. Ялгыш кагылып куйды, ахрысы — җитмәсә каяндыр өстән Әбүзәрнең аягына зур гына кирпеч ватыгы килеп төште .
— Әбүзәр, сиңа повестка!
Повестка?1 —дип кайтарып сорады Әбүзәр, шунда ук аяк авыртуын онытып- Чынлапмы?
Тегү машинасы текелдәгәндәй. Кәтүк Гыйззәт бик тиз сөйләп китте
Ыһы Иртәгә Юк. хәзер төнге бер тулып килә—димәк, бүген \к икән инде, кичке алтыда ваянкаматта булырга тиешсен Сине эзли башлаганга инде биш былтыр Әҗемгә дә шалтыратып карадык.— «Күренгәне юк,— диделәр — Алай булгач, тизрәк кайтып китү ягын кара ' ын. Ашытта боз кузгала башлавы мөмкин Иртәгедән калмас Ә күпергә ышаныч юк: быел су бик мул буласы!» — диделәр Ф
Күзгә төртсәң күренмәслек караңгыда әйтелгән бу сүзләр шулкадәр u кителмәгәнчә килеп чыкты, Әбүзәр башта һәрчак сул кесәсендә йөргән <? шырпы кабын таба алмый, аннары лампа пилтәсенә ут кабыза алмый 5 ча азапланды. ™
«Чыгып китәргә, димәк, ярты тәүлек кенә калган!» =
Ниһаять, өй тагын яктырды. Ике тегүче, тирән итеп тәмәке суыра * суыра, кинәт кенә муеннан буып алган вакыт элмәген ничек нркенәйтү J озынайту турында уйлаштылар. Кием теккәндә әгәр ситсы җитми кал J са. яңасын ялгап була. Ә менә вакыт кайчысы, мәрхәмәтсез сугышның *- ү зе кебек үк. кайчакта тормыш тукымасын бер дә ярамаган урыннан ♦ кисеп-тураклап ташлый икән шул! а
Билгеле, Әбүзәр өчен бу уч төбенә сыярлык повестка кәгазе бер дә “ алай күктән төшкән хәл булып тоелмады Ул аны ун айга якын көтеп ё яшәде Тик менә, үч иткәндәй, шундый да тыгыз, шундый да ашыгыч * вакытка туры килеп торуын кара син аның! (Энә күзеннән сынар, ди ~ шул!) Ятим балалар кайтып җиткәнче, мичне ничек тә чыгарып өлге- 3 рергә кирәк! Ашытта боз кузгала башлаганчы, иртән аяк асты катырак ё чакта. Әжемгә кайтып, әткәсе һәм Гөлмәржән белән саубуллашып кил ' ми дә ярамый иде Бәлки, бу аларның соңгы күрешүләредер'
— Их. әгәр дә мәгәр мич чыгара белсәмме! — диде Гыйззәт, җеп кәтүге шикелле кечкенә һәм ябык йодрыкларын баш очында сзлки-сел ки Билләһи газим. сине Әҗемеңә кайтарып кына жибәрерием. Әбү •әр1 Мич чыгарып ятар төнең мени синең?! Актык мәртәбә хатыныңны кочаклап ятар сәгатьләрең ич! И дөньялар, дөньялар — капчык капчык җон жыялар. аны кая куялар, дип әйткән дн берәү, аптырагач
— Әгәр дә мәгәр, тау асты Мәңгәр!..— дип үзеиә-үзе әйтеп куйды Әбүзәр һәм күн итегенең үкчәсе белән тәмәке төпчеген изә-нзә (шулай тнз тартылып беткәнгә, әйтерсең ул гаепле!) бераз уйланып утыргач, ниндидер карарга килгән сыман, кинәт кирпеч өстеннән сикереп тор ды.— Син теләсә ни әйт. Гыйззәт! Тик. бу мичне чыгарып бетерми торып. мин авылга кайтып кнтәлмнм! Аннан күз күрер
— Мәйлең, алайса Бер закройщик әйтмешли, кышлык тунны тек тергәнче бозлар китеп бармаса ярый ла!
Кәтүк Гыйззәтнең үзенә кирпеч биреп торырга җыенуын күрен. Әбү зәр мич чыгарган җиреннән туктап калды
Син нәрсә күләгәгә карап күлмәк кисәргә маташасын әле? Эш тән яңа чыгып килешен.! Таң тишегеннән тагын әртилгә чабасын бар
— Бер төн йокламаганйан укам коелмас әле
Өс-башын да алыштырылмаган
Төкерсәнә, Әбүзәр! Исен киткән икән иске чикмән итәгенә' Мә алай булгач, һич югында биленә минем алъяпкычны бәйлә?
Төне буе ике тегүче, алны-ялны белми, мич чыгарды
Ничек нтсәләр-иттеләр, иртәнге алтылар якынлашып килгәч., алар түшәмгә җиткәннәр иде инде Хәзер мичнең морҗа өлеше башланачак Иң авыры артта калды.
Гыйззәт әртилгә китәр алдыннан Әбүзәр аның жеп кәтүгедәй кеч кенә кулларын ныгытып кысты
Рәхмәт инде, дускай! Андый мондый бүтән күрешергә туры кил масә, сау булып тор!
— Ваянкаматка сине озатырга әбизәтелне киләм әле мин. Түлке. кара аны. Әбүзәр — Әжемгә кайтып килми калма!
Болай булгач, кайтам да кайтам инде!
4
Тиз генә тәмәке көйрәтеп алды да Әбүзәр, тагын кайнарланып эшкә тотынды «Көндезге уникеләргә тикле эшне бетереп булса, минем карамакта тагын алты сәгать вакыт кала. Кайтырга, саубуллашырга, килергә — төп-төгәл икешәр сәгать! Түтелкәгә — түтелке...»— дип уйлады ул.
Ләкин бу фанн дөнья мәшәкатьләрен алдан ук төп-төгәл планлаш тырып булмый икән шул! Син болай үлчисең, ул еш кына тегеләй килеп чыга...
Дөрес, көндезге уникеләргә мич чыгарылып беткән иде инде. Әбүзәр мич авызы турысына кәгазь тасма китереп карады Бераздан ул тасма, бауга эленгән кер кебек, дер-дер селкенеп тора башлады Димәк, җиллек әйбәт суыра — тыныч күңел белән Әжемгә кайтып китәргә дә була иде
Ләкин бераздан, элеккерәк елларда күнегелгән гадәте буенча, үзе чыгарган мичкә үзе утын ягып карыйсы килде Әбүзәрнең. Тыштан бер кочак такта-токта кисәкләре күтәреп керде. Тагын бераздан юеш мич стенасыннан пар күтәрелә башлады, өй эченә әчкелтем-дымсу ис таралды. Балалар йортының булачак нянялары идәнне юып чыгарган арада, ул өйалдына кертеп өелгән тимер караватларны җыешты Егермедән ар- тәк нәнн караватны кертеп тезгәч, иркен йокы залы (биредә элек район китапханәсе урнашкан иде) бөтенләй тараеп-кысанланып калды. •
Ул арада Арча станциясенә җибәрелгән атлылар кәрваны да кайтып җитте. Язгы җепшек көндә кырык километр юлны кайтулары җиңел булмаган, күрәсең, яңа чыгарылган мич кипкән шикелле, атларнын юеш тәннәреннән бертуктаусыз пар күтәрелә иде. Ә печән-салам түшәлгән чаналарда, кәбестә кебек кат-кат төренеп, күзләре дә борыннары гына күренеп торган җанлы төенчекләр утыра иде. Кай арада бу тирәне сырып алган Артышлы хатыннары, берәм-берәм күтәреп, алар ны өй эченә ташый башладылар Берничәсен Әбүзәр дә күтәреп кертеште.
Өй эче май кебек җылынып өлгергән иде инде.
Йомшак матрацка салганчы. Әбүзәр уң беләгендә йокымсырап яткан сабынга байтак кына томырылып карап тордь/. Кинәт туган Әҗеме. менә-менә бәбәй табарга җыенып йөргән Гөлмәрҗәне исенә төшеп, ул эсселе-суыклы булып китте Куен сәгатен чыгарып караса — икенче киткән!
«Тышлыгы булды — инде эчлеге кирәк!»
Әбүзәр атылып ишек алдына чыкты һәм чүт-чүт кенә әртил директорына килеп бәрелмәде.
Син нәрсә. Кәбиров, дөньяңны оныттың? дип шаярткандай итте башта директор. Аннары җитди төскә кереп өстәде’
-- Әнәтерә җигүле Качыр! Чанасында ияре дә бар. Телисең икән — утырып, теләмисең икән — атланып чап!. И штубы бер аягың монда икенчесе Әҗемеңдә булсын! Ашытта боз кузгала күрмәгәе...
Мондый ни чана эзе бетеп җитмәгән, ни- арба эзе төшеп өлгермәгән көннәрдә Әбүзәрнең җигүле атны азаплап йөрисе килмәде, билгеле Ул. •ртил директоры җигеп йөри торган Качырны тугарып иярләде дә, турыдан — Печмәнтау болынлыгы аша туган авылына очты.
Ярты сәгать үтте микән, юк микән — акбүз атына атланган килеш
N6 .
Әбүзәр Коллар тавы башында басып тора нде инде. Тик. Качырны күпме генә кумасын, ул сонга калган булып чыкты -
Ашытта боз кузгалган иде инде.
Идел шикелле җәелеп, мунча зурлыгындагы б'н арны батыра-чум- дыра, ике арада Ашыт елгасы ага Ярсу дулкыннар. Әбүзәр басып тор ган тау итәгенә тәгәри-тәгэри килеп бәреләләр дә кире чигенәләр Ан ♦ нары, төргәк төргәк булып, кабат яргз әйләнеп кайталар
Әбүзәр, нишләргә белмичә, яр.- ынн ■ ;■ -ан шул дулкыннарга Ч байтак карап торды Әже.мгә иг ’ яз н ташу астында калган * иде. Озын күпер ерактан карага.:;.! _ . .. эчендә- чтрау ?
кебек кенә булып күренә. Язгы ташу вакытында аны бозлар бәреп ват- z масын өчен, алгы якка берничә <убай бәйләмнәре кагылган иде Алар 3 тирәсенә, яктылыкка килеп гуктаган куй кө-цс кебек, бозлар килеп * бөялгән. Өй моржасы сыман тырпаеп бозлар арасыннан ул субайлар- * ның башлары гына күренеп тора
Ә Ашыт артканнап-арта, агач утрау, күзгә күренеп, су астына кү- “ мелә бара иде. Тиздән, тиздән ярсу дулкыннар, төргәк төргәк булып. * күпер такталары өстеннән тәгәри башларлар
<Эх! Өлгермәдем бит. — дип сь-.ранды Әбүзәрнең күңеле— Ә өй- z дә... өйдә нихәлләр икән соң?» п
Ияр өстендә утырган Әбүзәр кинәт сискәнеп китте кулына озын 2 колга тотып, бәрәңге бакчасы кырыендагы ызаннан әтисе Әбүбәкер карт төшеп килә иде Түр тәрәзәдән күреп алганнар димәк ки Гөл ~ мәрҗән кайда икән соң? Ул нишләп күренми икән’
Әбүзәр жәһәт кенә иярдән җиргә сикерде һәм. Качырын җитәкләп. * аска - елга буена төшеп китте. Су читенә җиткәч, аныр сулап куйды
Әбүбәкер карт та теге як ярда, нишләргә белмичә, тыз-быз чабып йөри. Менә ул. ниндидер карарга килгән сыман, өстендәге бишмәтен салды да. ябык тезләре белән төя төя. аны кысып төрде Аннары, бик ипләп кенә күтәреп, нкс кулында тирбәтеп тора баш зады
— Әти, тилердең мәллә? Ки. зинһар бишмәтеңне! Салкын тисрә сең ич! — дип кычкырып җибәрүен сизми дә калды Әбүзәр
Ләкин ара ерак нде Улының ялварулы сүзләрен болан ла колакка саграк булган Әбүбәкер карт түгел, .» актарылып аккан бозлар гына ишетте.
Ә шундый зәһәр җилдә бер кат ак күлмәктән гынә калган Әбүбәкер карт походтагы солдат шинеле кебек кысып төрелгән бишмәтен ике куллап тирбәтепме-тирбәтә бирә
Шатлыгыннан кинәт Әбүзәрнең йөрәге дөрселдәп куйды «Балан туды, балан! Гөлмәрҗән килен шуңа синен белән хушлашырга төш.» алмады»,—дип әйтергә тели түгелме соң акын әтисе?' Шулай ич!
Сөенеченнән нишләргә белмәгән Әбүзәр тиз генә атына менеп ат ланды һәм. кушаяклатып, су аегында калган күпер турысындагы юл буйлап чапты Качыр карышып маташмады көчле күкрән белән дул кыннарны ңрып. Ашыт эченә кереп киттт Ун-унби.и алым әтлзугэ су атның тезенә җитте. Тагын бераздан язгы су Әбүзәрнең балтырын өтеп көйдереп алды Ә күпергә җитәр өчен әле тагын йөз метртлр чамасы атларга кирәк Тирәнгәрәк кергән саен, t ачырга къншлаша бара Көч ле агым аны һаман юлдан читкә- күбекләр каннан торган - ■ уп кынга өстери иде Аяк астыннан басып торырлык • . җир ют «л ты
МЫ беттем, диген Бу яна п,.м шиш
кат күреп калу хакына күрәләтә үлемгә бару белән бер нде Ә кем бе лә, йөзеп булса да күпергә җит.» алган булырлар әле. бәлки Өмет сез шайтан, ди ич!
Шул чакны субэй төбенә килеп бөялгән бозларның нң «урысы, ни чектер ычкынып китте дә су астыннан араталары тына күренеп торган күпергә бар көченә китереп бәрде. Әйтерсең, якында гына снаряд төшеп
ярылды: күг.ср терәкләре шартлап сынды, шыгырдап сүтелгән бүрәнә- гакгалар, бокс кебек. берәм-6ер?м су өстенә калкып чыкты.
Ике яр арасы өзелде.
Шулай итеп, теләсә дә, теләмәсә дә Әбүзәр атны кирегә борырга мәҗбүр бУЛДЫ
Күпер китте. Күпергә ияреп, соңгы тапкыр кавышу-күрешү өметләре дә агып китте
Арада — ярсып-шашынып аккан бозлы дулкыннар гына! Хушлашу идедер инде бу. күрәсең.
Әбүзәр, бүреген болгын-болгый. әле аяк очыннан гына агып яткан бозлы дулкыннарга, әле теге як ярда һаман бишмәтен кимәгән килеш басып торучы әтисенә, әле кояш нурлары җемелдәшкән туган йорт тәрәзәләренә соңгы тапкыр күзләре талганчы карап торды.
Хуш. әти!
Хуш, Гөлмәрҗән!
Хуш. балам!
Хуш. Ашыт-су!..
Язгы нурлар җемелдәшкән туган йорт тәрәзәсеннән Әбүзәргә кемдер өзелеп-өзелеп карап калган кебек тоелды...
5 .
Сугышның соңгы айларында кинәт Әбүзәрдән хат килү туктады. Ләкин Гөлмәрҗән ул хәтле кара кайгыга батмады: «Хаттан элек, бәлки үзе кайтып җитәр әле»,— дип юанды.
Ниһаять, атылган кыр казлары төркеме шикелле, Әҗемгә берән-сәрән солдатлар кайта башлады
Беркөнне ул иртүк торды да. зур мич казанын тутырып, су кайнатты Аннары, җырлый-җырлый. озын ләгәндә кер юарга кереште:
Сандыгыңдагы күлмәкне Ак булса да юа тор шул, Ак булса да юа тор! Үз-үземне юатмасам. Мнне кемнәр юатыр?
Гөлмәрҗән, гадәттә, иң элек үзенең бер грамм кер кунмаган туй
Iмәген юа Юа да. киптереп'үтүкләгәч, бер кимәгән килеш янә сан- ык төбенә салып куя. Атна үтә. ай үтә. туйдан сон бер мәртәбә дә килмәгән күлмәк тагын әлеге сандыктан чыгарыла. Гөлмәрҗән аны моң- 1гыш тулы күзләренә каплый да ни турындадыр уйланып тора. Аннары ләгән тулы кайнар суга сала.
Туй күлмәге дигәннән. Гөлмәрҗәннең тагын бер сәер гадәте бар. 'бүзәр сугышка киткәч. Гөлмәрҗән аның бер бумази күлмәген юри юмый калдырган иде. Шул күлмәкне менә өч ел инде чиста керләре арасында саклады. Сандыкны ачкан саен Әбүзәрнең үзенә генә таныш исе килә дә җанына бераз җиңел булып китә торган иде...
Шул чакны, кош тоткандай балкып, ишек алдында уйнаг| йөргән улы Рамил килеп керде:
— Әни дим. әни1 — диде ул. аның күлмәк итәгеннән тышка өстерәп—Әти кайта! Үзем күлдем-
— Ә?.. Ни сөйлисең, улым?!
Гөлмәрҗәннең тез буыннары йомшап киткәндәй булды. Аннары ул, I әгенә чаклы сабын күбегенә баткан кулларын сөртергә дә онытып.
• 1Ы артыннан урамга йөгереп чыкты
Дүртенче яшь кенә киткән булса да. Рамил ялгышмаган иде. Күпер ши in чемодан тоткан бер солдат йөгерә атлый менеп килә. Бераз шлык төшен атлавыннан Гөлмәрҗән аны ерактан ук танып алды:
— Күпер Зариф ич' И сөенер инде күршг Майҗамал и сеенер
Улы Рамил, бөтен дөньясын онытып солдат абыйсын каршы апд йөгерде Гөлмәрҗән, сөенче алырга дип тиз генә кури :’»••< -■ китте
Майҗамал савыт-саба юып йөри иде
— Ни булды, Гөлмәрҗән? Янасыз мәллә берүк* Кара .ле хлГ. ләкләреңнс! Чат сабын күбеге ич!
— Сөенче. Майҗамал җаным, сөенче •'
— Ә?. Әбүзәрең кайтты мәллә ходаем'
— Зарифын кайтып кил’э. җаным! Зарифы -ың’
Тау кадәрле шатлыктан бер мәлгә каушап-югмыр калган Майж мал кинәт кулындагы чәйнеген идәнгә төшереп +.нбәрле Ул ңчтср урамга чыкканда. Күпер Зариф Рамилн< көч те кулларында .чг - > үчтекли сикертеп тора иде. Җирг.» аяклары чгюг• > Рамил ■ нн.л .... куйды:
— Син әтиме, абый*
— һе-е..—диде Зариф салдат, тәмәке төтеннән саргаеп беткән мыек очларын боргалап — Син үзен кем малае буласын .он*
— Әти малае
— Менә ничек! Ә атаң кем исемле*
— Әбүзәл
— Ә-ә... Кечкенә Әбдүш икәнсең, алайса Әйтәм җирле охшашкан сыз; күперенке иреннәр, курнос борын Әбүзәрнеке димме Атап кайт м адымын и соң әле?
— Ю-юк.
— Бер-бер хәбәре дә килмәдеме?
— Ю-юк...— дип, мышык-мышык кнлә башлаган борынын күлмәк җиңе белән сөртеп алды Рамил
— Кайтыр-кайтыр. Син, энем бер дә елама! Менә у. минем арт тан сиңа нинди һәйбәт күчтәнәч биреп җибәрде дип юл капчыгын., тыгылды Зариф солдат һәм улына тәгаенләп алып кайткан уенчык танкны, ике дә уйламыйча, күрше малайга сузды
Елык-елык килеп торган кара буяулы танк кулга килеп кергәч, кайтмау кайгысы шунда ук онытылды баш түбәсе күкк.. тия иы I’ мнлнең! Ул. үз чиратында, тез турысы ямаулы чалбар кесәсеннән шыр пы кабы чыгарып аны солдат абыйсына сузды
— Мә, сиңа булсын!
— Нәрсә бу, энем?
— Ач!.. Аналы күлелсен
— У һы у, песи борчагы!
— Әтигә дип җыйганыем мин аны' Ялзл инде Снна бх.тсын Таю өчен.
— Ә атаңа ни кала*
— Ул кайтканчы мин әле тагын җыялмыи
Көннәр бер бер артлы үтә торды
Рамилнең әтисе һаман кайтмады ла кайгм.
Бер авызын пешкәч, өрел кабн-. '! I’
һәр кешенсн әги була алмаганлыг ыня ТШШ баааа ба
шындагы юлдан җил җан атлап өйл-(р ■. ■ кл ы ' «г- ; • ;
га: «Син әтиме, абый?» дип түп л. ■ «Син ми VM .•-»>.<• .. _
абый?» дип эндәшә башлады
Рамилнең бүләк уенчыклары артканнан-арта торды. Тик менә әти кеше генә һаман кайтмады да кайтмады ,
Тагын бераздан Рамил сугыштан кайтучы солдатларны каршы алырга бөтенләй чыкмас булды
Беркөнне, табанына vi капкандай әлсерәп, аларга авыл Советы дежурные килеп керде Әле генә Арча станциясеннән капитан Кәбиров дигән кеше шалтыратуы, чорма бәбкәсендә эленеп торган каз түшкәсен пешерә торырга кирәклеге турун та әйтте дә *
— Әбиткә генә кайтканысм, телефон ялгыз калды,— дип, ничек керсә шулай кабаланып чыгып та китте.
Кем кайткан, ник шалтыраткан - каушаудан йөрәге дөп-дөп тнбо башлаган Гөлмәрҗән иркенләп сорашырга да өлгерми калды Бераз хәл алгач, ашыга-ашыга чормага менеп китте.
Үткән язда аларның казы дүртесенә дүрт бәбкә чыгарган иде. Кышның корсагы киң. өчесе: үзенә, әтекәенә һәм улына дигәне, акрынлап ашалып бетте. Күпме ымсынган чаклары булса да, Әбүзәр өлешенә кагылырга куллары бармады. Ул каз. какланган килеш, чорма бәбкәсенй асылынган бауда гел шулай эленеп гора бирде. Газиз бала, газиз ир. газиз әти кеше кайтышка!
Чорма бәбкәсендә! е калактан казны алганда. Гөлмәрҗ «ннг . уллары калтырап азапланды
«Бигрәк инде. Сугыш басыла дигән айларда гына суга төшкәнд-'.' юкка чыкты ич! Тегүче инәсе түгел ул кеше — югалырга Кайтулары хак микәнни соң. ходаем!» .
Аннары какланган каз ботларын кискәндә, берничә мәртәбә кулыннан пычагы төшеп китте.
«Кайтулары хак микәнни соң. ходаем! Кулдан пычак төшеп китсә, кунак килүен көт тә тор. диләр ич! Менә сиңа кирәк булса...»
Ләкин Гөлмәрҗәннең сизгер күңеле моңа ышанып бетә алмады Ник дигәндә, элек Әбүзәрнең, телефоннан шалтырата-шалтырата, бер дә алай шаулап йөри торган гадәте юк иде. Күпме аеры-йомры яшәп тә Әллә сугыш кешене шулай тиз үзгәртә микән инде?...
Юраган toui килә дигәндәй. Гөлмәрҗәннең шикләнүләре юкка гына түгел икән! «Капитан Кәбиров» дигән кеше Әбүзәрнең бертуган абыйсы Әбскәрам булып чыкты.
Ул көнне алар өчәү генә утырып ашадылар Ләкин Гөлмәрҗән, бе- леп-белмичәме. ашны беренче мәртәбә дүрт тәлинкәгә бүлгән иде
Иртәгесен, сугыштан исән-сау кайткан якын туганнары хөрмәтенә, тагын итле аш пеште. Ничек инде Әбүзәр кайтышка дип шундый көндә казны жәлләп торасын?! Ит пешмәсә. бит пешә ич!
Түшенә тагылган орден-медальләре тезмәдәге балыклар төсле ялт- йолт килеп торган Әбекәрам абыйсы капкаларыннан кереп киткәндә. Рамил урамда уйнап йөри иде
Иптәшләре:
- Рамил, әнә әтиең кайтты!
Сөенчегә бер кузна, малай!
- Ай-яй мидәлләре кү-үп! - дип карасалар да. Рамил өйләренә кайтырга бу юлы бик атлыгып тормады
Аны бүген чакыртып кайтардылар
Көннәр үтә торды
Итле аш тагын, тагын пеште...
Бу — көтү, юксыну ашлары иде!
Ниһаять, көннәрдән беркөнне какланган каз «очып» юкка чыкты.
Тик әти кеше генә һаман кайтмады да кайтмады.
Исән калган Әҗем солдатлары акрынлап сугыштан кайтып бетте ләр.
Никадәр генә кыен минутлары булмасын, Гөлмәрҗән ул хәтле төшенкелеккә бирелмәде. Әбүзәрнең кайчан да булса бер кайтып кил ♦ чәгенә өметен өзмәскә тырышты
Рамил дә әтисен өзелеп көтте Инде алар бакчасы кырыендагы юлдан кайтып торучы солдатлар бүтән күренмәде Ләкин ул барыбер көт те Әй түрендәге үләннәр арасыннан буш шырпы тартмасына сәдәф хәтле генә аксыл-яшькелт песи борчаклары жыя-жыи көтте!
Беркөнне ишек алдында уйнап йөргәндә, ул үз капкаларыннан ар • касына яшел биштәр аскан бер солдатның кереп килүен күреп алды ' Күреп тә алды, чатыр чабып өйгә кереп тә китте
— Әни дим, әни!.
Ләкин әнисе чормага олы мич юшкәсен ачарга менеп киткән иде Ул ♦ төшеп җиткәнче, бусагада солдат абыйсы үзе күренде һәм, керә-кереш кә, Рамилне җилпучтай дәү куллары белән күтәреп тә алды
Я. таныш булаек һинен исемен ничек?
Ламил . Ә синеке?
Буранбай абзац булырмын мин Әсәең кайда һон. эш м?
?..
- Ә-ә... Әниең кайда дим, әниең
Очылмада
Бераздан Рамил солдат абыйсына үзе сораулар яудыра башла ты түзеп кенә тор!
Синең мидәлләлен юк мыни, абый?
Бар, энем бар.. Капчыкта алар
Иик такмыйсын?
Үзең беләһең һугыш беткәнгә бер ел инде, энем! һәрчак ме даль тагып йөремәйләр
- Башкалар ник тага, алайса?
Солдат абыйсына бик җентекләп карап торды да Рамил Taiun сорат бирде:
— Нигә синең башың тишек, абый?
- Нимес атты, энем! •
Нигә атты?
Бәй н Намәгә булһын үтерер өчен атты1 һе е. пүле тигән ич Үтелслгә аткач ник үлмәдең?
Җә, улым! Кунак* кешене шундый сораулар биреп йөдәiер> ярынмы соң ш/дс?
Бусын әнисе әйтте. Ул алъяпкыч читен юшкә ачканда буялган корымлы бармаклары rtvjjoii ияге турысына күтәрә төшкән лә, елмаеп басып тора
Буранбай Рамилне ипләп кенә идәнгә төшерде һәм I өлмәрҗән бел •. ике куллап, килеп күреште
Әбүзәр белән һугышта бергә булганыек
Гөлмәрҗәннең зәңгәрсу күзләре, җил тигән утлы күмер шикелле, оч кынланып китте
Пәрәмәәч! Нигә болай ишек төбендә басып торабы» әле? сиңа кирәк булса Әйдәлс. түргә үт, әйдәлс! Утыр менә бу кнрпәл. эскәмиягә! Менә шула ай
- Рәхмәт, Гөлмәрҗән!
Әбәү! Син минем исемне дә беләсеңмени? Үзеннске ничек юн' Карале, тел очымда тына тора бай, бай. Ә •. исемә төште Буран бай түгелсеңдер ич?
Шулайрак.
Әйтәм җирле Әбүзәр язганые аны бик әйбәт башкорт - дустым бар дип...
Ыһы Руслар әйтмешли, һугышта от звонка до звонка бергә булдык. Ул һине бик һагынып искә ала торганые
Торганые? дип кайтарып сораганын сизми дә калды Гөлмәрҗән. Бу сүзләрне ишетүгә, аның кинәт күз аллары караңгыланып киткәндәй булды - Менә сиңа кирәк булса.. Башкаларның ирләре-күптән кайтып бетте ич! Берәр хәл булды микәнни соң. ходаем! Иик тушы книга тикле бер хәбәр-хәтере дә юк икән?
— Әллә һезгә бер язу да килмәдеме?
— Килде-килүен Тик күңелнең ышанасы киләмени? Бигрәк сугыш бетәр алдыннан гына суга төшкәндәй югалды ич!
Өй эчендә авыр тынлык урнашты.
Шактый икеләнеп торганнан соң. ниһаять. Буранбай Әбүзәрдән кал ган чигүле янчыкны алырга дип кесәсенә тыгылды Ләкин, плюш тукы мага орынуга, аның бармаклары пешеп киткәндәй булды «Димәк б> йортта Әбүзәрне эле һаман көтеп яшиләр'» дип уйлап куйды ул һәм тиз генә буш кулын куеп кесәсеннән тартып алды
— Әбүзәрем кайда калды? Иик тел яшерәсең. Буранбай? диде Гөлмәрҗән, ниһаять, күз яшьләренә тыгылып.
— Кайда калды дип. Яшерәм дип .
Буранбай ык-мык итте Кинәт анын күзләре ишек төбендәге сәкедә торган солдат капчыгына төште Ул тиз генә аны алып килде дә. «сүз булмаганда сүз булсын — ата казыгыз күкәй саламы» дигәндәй, өстәлгә берәм-берәм фронт күчтәнәчләре бушата башлады:
— Менә моныһы тушонка. ә моныһы — сохари., һолдат икмәге, ягъни мәсәлән..
Әнисе котыртып тора диярсең — күзләрен мөлдерәтеп, инде бу юлы Рамил сорап куйды:
— Әти кайчан кайта, абый?
Менә моныһы - консервы - дип биштәрен бушатуда дәвам итте Буранбай. Рамилнең мөлдерәүле күз карашын тоеп Кинәт ул дусты Әбүзәрнең батырларча һәлак булуы турындагы дөреслекне әйтә алмаячагы. һәрхәлдә бүген әйтергә тиеш түгеллекне аңлап алды Өмет җебе өзелергә тиеш түгел! Кайчак дөреслек хакына ялганларга да ки рйк була икән ул!— Әтиеңме? Кайтыр, энем, кайтыр Яралары гына төзәлеп җитһен дә Ә менә боларын һиңә әтиең госпитальдән биреп җибәрде...
Бияләй кадәрле берничә шоколад кулына килен кергәч. Рамилнен авызы колагына җитте.
Ә Буранбай. тәмәке тартырга дигән булып, өйалдына чыгып китте Тәмәкене ничек тартканнарын карыйсы килеп. Рамил дә аңа иярә чык ты. Ләкин солдат абыйсының тәмәке турында исендә дә юк! Ул, өйалды баскычына утырган да. кызыл йолдызлы пилоткасын күзләренә капла ган .
8
Бөек Ватан сугышының соңгы айлары иде инде
Алар авылдан чыгып бераз китүгә, артта автоматтан чатор-чотыр аткан тавышлар ишетелде. «Сизделәр, каһәр төшкере!» дигән уй телгәләп үтте Буранбайның йөрәген Разведчиклар адымнарын тагын да кызулата төштеләр. Пулялар колак турысыннан гына безелдәшә башлагач. алар бөтенләй җиргә ятарга мәҗбүр булдылар.
Ә бит барысы да әйбәт кенә башланып киткән иде
Аларнын урман читенә тупланган полкы иртәгә'иртүк дошман өсте- нә ташланырга тиеш иде Тиздән һөжүмгә күчәбез дип торган әнә шундый дулкынландыргыч сәгатьләрдә аларнын өчесен - старшина Кәби ровны, сержант Трофимовны һәм ефрейтор Тансыккужинны штабка ча кыртып алдылар Разведка начальнигы кунган бурыч шуннан гыйбарәт ♦ иде совет гаскәрләренең һөжүм итү юнәлешеннән биш-ун чакрым _ читтәрәк урнашкан поляк авылына ниндидер дошман частьлары тупла 5 на башлавы турында ашыгыч мәгълүматлар алынган, һөжүмгә кереш- 2 кәч кенә дошман флангтан яки тылдан үтеп кермәсен дисәң. авнараз- г ведканың бу шомлы хәбәрен игътибарсыз калдырырга ярамый иде = Кыскасы, кичекмәстән хәлне ачыклап кайтырга кирәк. «Тел» булса, та- < гын да яхшырак!
Юлның беренче яртысы хәвефсез үтте Төн урталары житкәндә. әз- ? мәвердәй гәүдәле ярым исерек обер лейтенант маехалаттан әтмәтлән- £ гән капчык эчендә ята иде инде «Тел»не авыл читендәге йорттан алды- * лар Алар килеп кергәндә, вакыт бик соң булуга карамастан, кухня як та бер яшь хатын яшел буяулы бәби арбасында кечкен.ксн тирбәтеп- ® йоклатып утыра иде Чакырылмаган кунаклар бик тынгысыз булып = чыккан, күрәсең
Мәлҗерәгән, китель изүләре чишүле обер лейтенант, каршысында. х күктән төшкәндәй, совет разведчиклары пәйда булгач, бик ти» айнып _ китте. Аның симез куллары үзеннән-үзе урындык аркаындагы кобура = лы каешка үрелде Тик сержант Трофимовның автомат приклады өлгер ; рәк булып чыкты
һаман йокыга китә алмаган сабый ул арада кинәт кычкырып елап жибәрде Көтк/әгәндә яңгыраган бу тансык тавыш старшина Кәбиронка бөтен дөньясын оныттырды Ул бәби арбасы янына аяк очларына гы на басып килде дә. хужа хатыннан күз карашы белән рөхсәт сорап, ак биләүгә төрелгән баланы кулына алды Ерак Ашыт буйларында калган гаилә-йортын. моңарчы бер мәртәбә дә күреп-сөгп караганы булмаган газиз улын искә төшерде, күрәсең старшина Кәбиров беләгендәге биләүгә байтак томырылып карап торды
Ул арада арттан ишетелгән ату тавышлары тагын да якыная төш те Хәерчегә жил каршы дигәндәй, күкнең бер читендә тан да беленеп килә. Эзәрлекли чыккан дошманнан авыр капчык күтәргән килеш ка чын котылып булмаячак бу көн кебек ачык' Кичекмәстән нидер эшләргә кирәк иде .
— Трофимыч! Син монда безне каплап торырга каласын диде ■ I ipiiiini.-i кәбиров, ниһаять ныклы карарга килег Бераздан үз урманга таба шуышырсың Ул чакта инде фрицларга без баш күтәрер гә ирек бирмәбез
Буранбай белән Әбүзәр, «тел» салынган капчыкны икесе икс башын нан өстерәп, алга таба шуыштылар Бик тиз арытты, тын жнтмн баш лады Аз гына туктап тордылар ы тагын, тагын шуыштылар
Бераздан әлеге канчык Бураибайга авыраеп киткәндәй гоелды Ба шып күтәреп караса Әбүзәр берничә адым арттарак хәрәкәте» » яга ик- Дошман пулясыннан < гкланырг i кирәклек гур ытып
Буранбай күз ачып йомганчы яткан жнреннән сикереп торды һәм ике өч атлауда командиры өстен.» барып капланды
- Әбүзәр’ Әбүзәр дим Иәмә бул ды Һииә> \ч кү зеңне'
Бил каешыннан тт ген.» флягасын чишеп алып яралы иптәшенә берничә йогым су каптырды Буранбай Ниһаять .«нына килеп Әбү »әр күзләрен ачты Һәм авыр гына ыңгырашып КУЙДЫ Пуля те» капкачына тигән иде , , ..
Ярасын бәйләгәч. Әбүзәргә бераз хәл кереп киткәндәй булды Бер кулы белән Буранбайнын муенына асылынган килеш, ул хәтта аягына
ла басып карамакчы итте Ләкин, яткан җиреннән аз гына күтәрелүгә, чалгы астында калган үләндәй, җиргә киселеп төште
Буранбай! Тыңла, дускай! — диде Әбүзәр бераз хәл кергәч.- Фрицләрне тоткарлап тору хәзер минем өстә. Минем чират... Ә сез Трофимов белән алга, алга шуышыгыз! Анда «тел» көтәләр...
- Нәмә һөйләйһең, Әбүзәр! Ничек инде бу хәлеңдә берүзеңне ташлап китәек?
Көтелмәгән очрак килеп чыгуны аңлап, алар янына сержант Трофимов та килеп җитте. Пулялар тагын колак төбеннән генә безелдәшә башлады һәр минут, һәр секунд исәптә бәхәсләшеп торыр чак түгел иде. .
- Сержант Трофимов! — Бу юлы Әбүзәрнең тавышы артык кырыс чыкты — «Тел»не алып, кичекмәстән алга шуышыгыз!
Ә син, старшина?..
Иптәшләренең нишләргә белмичә икеләнеп торуларын күргәч, Әбүзәр чалкан яткан җиреннән бераз калкына төште. Аннары янәшәдә, ике- өч адымда гына үсеп утырган кушкаен төбенә тәгәрәп барды да. автоматын әйбәтләп урнаштыра — ут ачарга әзерләнә башлады.
— Биш-ун минуттан яныгызга тәгәри-тәгәри булса да барып җитәрмен,— диде ул, гранаталарын кушкаен төбенә тезеп.— Тик карагыз аны — утны жәлләп торыштан булмасын! Ә хәзер—алга!
Буранбай бу приказга буйсынса да буйсынды, буйсынмаса да буйсынды Аны һаман бер. уй битәрләде: дошманны тоткарлыйм дигән булып, Әбүзәр юри артта калды. Болай да алҗыган, хәлдән тайган иптәшләренә артык йөк булмас өчен калды!
Кинәт аның колагына.
а-аай!..— дигән тавыш ишетелгәндәй булды.
Буранбай артына борылып карады Әйе, ул ялгышма!ан иде. Әбүзәр дә аның туктаганын күрде һәм, саубуллашкан кешедәй, кулын бол ran куйды Буранбай ату тавышлары арасыннан баягы сүзләрне бу юлы ачыграк ишетте:
— Кушкаен төбендәү-ү-ү!.. Тап. . Тапшыр.
Фронтта очрашкан беренче көннәрендә үк алар әгәр берсе үлеп, икенчесе сугыштан исән-сау кайта калса, һичшиксез, дустының гаиләсен эзләп табарга.һәм аның ничек һәлак булуы турында сөйләп бирергә сүз куешканнар иде. Күрһсең, Әбүзәрнең шул вәгъдәне кабат искә төшерүе иде бу.
Старшина Кәбировның автомат утына ышыкланып, алар тагын, та- гый шуыштылар.
Артта ату тавышлары кинәт тынып калды. «Әллә Әбүзәрнең патроннары беттеме?» дигән шикле уй Буранбайны тагын артка борылып карарга мәҗбүр итте Көтелмәгән хәлнең шаһиты булып, ул башта үз күзләренә үзе ышана алмыйча торды. Әбүзәр кушкаен төбеннән сикереп торды да, паникага бирелгән кеше сыман,титаклый-титаклый бирегә таба йөгерә башлады.
Юк, Әбүзәр куркак кеше түге-ел!.. Бу мәсьәләдә, әгәр кирәк икән. Буранбай кулын кисәргә бирә ала!
Немецлар бер мәлгә югалып калгандай булдылар. Менә аларнын кайсыдыр түзмәде — борын төбеннән генә качып котылырга ниятләгән совет разведчигына автоматыннан чатырдатып атып та җибәрде. Ә Әбүзәргә шул гына кирәк тә! Артта ату тавышы ишетелүгә, пуля тигән кешедәй, ул кинәт йөзтүбән барып төште
Куа килүче немецлар йөгерә үк башладылар Табышына ташланган ерткычлар сыман, алар күз ачып йомганчы Әбүзәрнең «үле» гәүдәсен сырыл алдылар.
Нәкъ шул мизгелдә галәмәт дәү VT йомгагы кушкаен турысыннан өскә сикерде.
Сугыш гы1:ь.1 рган арада, рөхсәт алып, Буранбай дошманнан яна азат ителгән теге авылга китте Кичәге вакыйгаларны күреп тор|^н бер поляк карты аны урамда үзе танып алды Бераздан алар икесе теге кушк. .1 төбендәге кабер каршына килеп туктадылар Аның як-яклары ♦ тигезләп киселгән чирәм кәсләре белән капланган и ■ тән аңлап алды, болар барысы да. мөгаен, әлеге карт эше!
Менә поляк карты куен кесәсеннән бик кадерләп төрелгән нәни төр I гәк чыгарды Бу —дусты Әбүзәрнең исән калган әйберләре нде
Әлеге карт кесәсеннән тагып бер фоторәсем алды һәм кулы белән = әле көнчыгышка, әле фотога төртеп күрсәтә-күрсәтә. нидер аңлата тө 4 шендерергә тырыша башлады Фотодан Буранбай шикелле үк егерм. - яшьләр чамасындагы монсу йөзле егет карап тора иде Картның кай I гы-хәсрәтле карашыннан аңлашылды әйе. анын улы якн оныгы ia £ фронтта үлеп калган булырга охшый нде
Комачау итмим дигәндер инде. Буранбанны аныр уйлары белән члг калдырып, бераздан поляк карты китеп барды
Дусты кабере янында озак утырды Буранбай Шул кабердән н< леккә бер уч балчык алыйм дип иелгән иде. сүтелә-сүтсә •>. кулыннан ;
’бүзәрн<;|' әйберләре салынган нәни төргәк төшеп китте Әнә ич ■■■:•
■ аныш Iә.мәке янчьп ы' Кара бәрхеттән ше.пән кы . янчыкка сары җеп белән «Әбүзәр, онытма мине' Онытмам е им. Гөлмәрҗән» дип язылган иде
Буранбай җайлап кына тәмәке янчыгының бөрмәле бавын чини- . Ул ике бүлемле итеп тегелгән нде Чигүле янчыкның беренче бүлеменнән Әбүзәр тартып бетерергә өлгерми калган бер төрерлек эре бөрик к тәмәке (гармун күрегенә охшатып бөкләнгән газпт кисәге һәм трофей зажигалкасы да шундый!), ә икенчесеннән лары сыман вак кына мәк бөртекләре һәм бер саплам җеп килеп чыкты
Таныш, бик I.IIII.IIH бу пгәрж■■ п >
Узган көздә аларнын дошманга тын алырга да ирек бирмичә һө җүм итеп килгән полкы, бераз көч туплап һәм т >м ж и.п.г ыыр • ■ к-н яшелчә бакчасы кырыендагы болынлыкта кыска прннэлга туктаган нде Мондый чакта билгеле инде тәүлекләр буе керфек какмаган . алдат халкы, җаен табып аз гына булса ia чере» и
Поход кирәк-яраклары салынган биштәрен мендәр мол бән <»чы на салды да. Буранбай да чирәмлеккә сузыл ы- - • «» «"•■> - ■ *
дәрек пи дә яшел «ирәмен нн! Гел үзенең * ■ ;
рәдә тукталган берәр машина якн арба тә1әрмәч.. о.иш.•• :ы;- ..
күккә карап, ни турындадыр уйланып ятуын бел. р ,Һ ы J ... • Буранбай берничә мәртәбә моның сәбәпләрен г- о.рлш J > караг.н- иде
Тик күп сөйләшергә яратмый торган Әоу зәр
- И Буранбай. Буранба-ай! Йокы ястык телим..... . . .
бетерә торган нде
Бу юлы да шулай булган нде
Солдат йокысы сак йокы' Кемнеңдер акрын гына ж...' , •
рүен ишетеп. Буранбай кинәт уянып кнтте
Cci ггнә истә. се« һ
Kopift.Up бу.1МП Ч.ШКЛ.ЧИ
Сагыну дингелгяд»
Әллә машина көпчәкләре арасыннан ыжгырткан әллә Әбүзәрнең күкрәк төбеннән бәреп чыккан \ < ж иснең кинәт бөрешеп китүен, беләкләренә «каз ите»
сал кынча җилдән, өзгеч моңыннан га чыгуын Тойды Бу
ранбай. Ул җирдә яткан йодрыкларын шулкадәрлс каты, итеп кысты, бер уч үлән, тамыры-ние белән йолкынып чыкты.
Бу юлы Әбүзәр эч серләрен яшереп маташмады
— И Буранбай. Буранба-ай!..—диде ул янәшәсенә килеп чүгәләгән һәм иңбашына кулын куйган җан дустына — Менә шушы машина көрмәкләренә башны терисе ие дә. кайтып киләсие келтер-келтер тәгәрәп Ашыт буйларына! Улым бигрәк сагындыра Перәме, түзәр әмәл юк’ Мин сугйшка киткәч туды. Хет бер тапкыр күреп кенә дә калалмадым ич мин аны’ Бар юанычым — менә шушы инде. . Әбүзәр йомарланган йодрыгын ачып җибәрде Дары-төтен исе сеңгән >ч төбендә, туган як сукмагы кебек боргаланып-бормаланып. бер саплам тегәрҗеп ята иде,— Малайның буй озынлыгы, ягъни мәсәлән Хатын үлчәп җибәргән. Хат белән. Сагынганда карарга...
Алар ял иткән урыннан ун-унбиш адым читтәрәк кенә ал чукларын инде күптәй койган, озын саплы, уймак башлы берничә төп мәк үсеп утыра иде. Әбүзәр шуларны учына уып киЛгән арада. Буранбай дустының язмышы турында уйланып утырган иде.
Фронтовик солдат һәм мәк! Ничектер, аларның кырыс язмышлары арасында бик зур охшашлык бар кебек
Кабер читендә утырган Буранбай, ирексездән. уч төбендәге тегәрҗепкә тагын бер карап куйды. Бу саргылт җеп кинцт дусты Әбүзәр яшәп кал/ан кыска гомер булып тоелды.
Менә’Буранбай, үзе дә сизмәстән, янчык төбендәге соңгы чеметем тәмәкене төрә башлады. Аннары шактый вакыт зажигалканы кабыза алмый азапланды. Тәмәке төтененнән кылкына-кылкына йөткерә башлагач кына ул үз-үзенә кырык кат бирелгән вәгъдәсендә тора алмавына төшенде. Госпиталь врачлары: «Яшисең килә икән—тәмәке дигәннәре төшеңә дә кермәсен!» — дип бик нык кисәткәч, ярты ел чамасы элек тартуны ташлаган иде Буранбай. «Чуртысним! йөрәк янганчы, тәмәке янһын!» — дип куйды ул эчтән генә һәм әчкелтем төтенне суыруында дәвам итте. ‘
Тәмәке төпчеге бармагын пешерә башлагач, Буранбай урыныннай торды һәм дустыннан соңгы ядкарь булып калган мәк бөртекләренең бер өлешен кабер өстендәге үләнле кәс кисәкләре арасына сипте. Аннары. тиз-тиз атлап, үз полкына кайтып китте...
10
Өйгә конюшняда ат караучы булып эшләүче Әбүбәкер карт та кайтып керде. Җыйнаулашып табынга утырдылар. Буранбайның япон сугышыннан саклап кайткан бер фляга аракысы бар иде. Башта сүз Бу- ранбайга бирелде. Ул кушкаен төбендәге вакыйгаларга хәтлесен нәкъ булганча, дөрес итеп сөйләде. Аерма тик шунда гына иде: теге разведкадагы бәрелештән соң дусты Әбүзәр янына әйләнеп килгәндә, аны поляк карты күммәгән, ә госпитальгә алып киткәннәр булып чыкты
Буранбай үзен энә өстендә утыргандай хис итте. Ышандылармы бу изге ялганга, юкмы —әмма ул бер саплам җеп һәм мәк бөртекләре салынган чигүле янчыкны бүген ияләренә тапшыра алмаячак —бу көн кебек ачык иде!
Иртән торуга юлчы кешенең юлда ’булуы яхшы дип. Буранбай китәргә әзерләнә башлады Ана кичке поездга кайтып өлгерергә кирәк е Шунлыктан туган Карайделенә дә сугылмыйча, фронтовик дустының соңгы әманәтен үтәү өчен япон самурайларын җиңеп кайтышлый ерак Себердән башта Әҗемгә юл тоткан бу игелекле башкорт егетен тагын бер кич кунып китәргә кыстый алмадылар.
Әбүбәкер карт кадерле кунакны озата барыр өчен колхоз председа
теле җигеп йөри торган Паташкыны җигеп кайтты. Хуш исле печән җәелгән арбага дүртәүләшеп менеп утырдылар Башта озын күпергә хәтле генә озата барырга иде исәпләре «Ат тикле ат жиктерә-жиктерә озаттырып йөрергә алланың кашка тәкәһе түгел лә мин!» — дип тә ка раган иде Буранбай
Сөйләшә-сөйләшә барып, инде менә Ашыт тавына да менелде. Шул- * чак Буранбай хәрбиләрчә җитез хәрәкәт белән арбадан сикереп төште дә аркасына яшел биштәрен киде
- Әле Арча поездына җитешәм Лутчы җәяү атлан тораем Озата п килүегез өчен зур рәхмәт! Ягез. туганнар, һау булып торыгыз! Үзегез S Карайделгә кунак булып килегез!—диде дә. җил жил атлап. Артышлы * юлыннан менеп китте
Берникадәр баргач, ул кинәт артына борылып карады Гаҗәп оза- g та баручылар һаман кире борылмаган — башын чайкый-чайкый Па- ~i ташкы аның артыннан менеп килә иде Бер бер әйтәсе сүзләре калган £ микәнни соң? Алай дияр идеи бер дә ашыкмыйлар шикелле. Буран- - байдан күрепме, менә ат та туктады ♦
Кинәт ниндидер карарга килеп. Буранбай үзен озата килүчеләргә й каршы атлады
— Әйтергә онытканмын икән. Гөлмәрҗән.— диде ул Өй артындагы бәрәңге бакчагызга бер уч мәк орлыклары сибеп киттем Чәчәкләре Ф ата башлаганчы, бәлки үзе дә кайтып җитәр әле
— Рәхмәт. Буранбай! — диде Гөлмәрҗән, акын күзләренә туры кэ- 2 рарга тырышып
Ләкин Буранбайның керфекләре, кургаш эленгәндәй. аска иелгән < иде Ә Гөлмәрҗәннең йөзе, никтер, кинәт ак бәздәй агарып китте “
Җәяүләп атлаган солдат артыннан җигүле ат тагын байтак барды әле Арбада утыручыларга Буранбай яңадан артына борылыр да. та гын нидер китереп бирер, тагын нидер сөйләр кебек тоелды
Ләкин Буранбай 'бүтән борылып карамады
Кунакны озатып кайткач, нң беренче эш итеп. Гөлмәрҗән кер юарга әзерләнә башлады Башта, олы казанны тутырып, су кайнатырга куйды. Аннары чиста керләре саклана торган сандык каршына килеп чүгәләде, ак калай тасмалары белән каймаланган капкачны ачып җибәрде дә. бүтән вакыттагыча, борынына таныш нс килеп бәрелүен көт те Ләкин, пи гаҗәп, дүрт елга беренче мәртәбә ул бүген Әбүзәрдән калган җанга газиз исне тоя алмады Дүрт ел буе юылмаган бумази күлмәкне битенә каплап", үксн-үкси елады Гөлмәрҗән Ничә айлар, ни чә еллар буе җыелып килгән кайгы-сагыш. тулык ләгәндәге су кебек, күңел ярларыннан ташып чыгарга гына тора иде шул! Ләкин таныш нс. Әбүзәрнең үзе шикелле, суга төшкәндәй кинәт югалды да куйды
Әбүзәрнең күлмәген ләгәндәге кайнар суга салды Гөлмәрҗән һәм бераздан кысып кысып юарга кереште
Иделкәйне» аръягында Атлар килә адымлап шул, Атлар кнлә адымлап Кайгым кара күлмәк булса Юарыем табынлап
Ашыт елгасы аша салынган күпер төбенә өр-яңа машина килеп тук гады Чабыш аты кебек ялык-йолык килеп тора'
Гөлмәрҗән карчыкның карап туймаслык мондый машинаны v' го мерендә беренче мәртәбә күрүе иде әле Кабинасы »* тендә б.фәиге тө бенә ия торган китмәнгә охшап тырпаен чыккан нәмәстакәе дә бар
Нәкъ беркөнне Күпер Зарифлар телевизорында күргән машина шикелле. Әллә улы Рамил яшәгән шәһәрдә эшләнүче яңа әфтәмәбил шушы үзе була инде?!
Ерак юлдан килеше, күрәсең, кулына чәчәк тоткан шофер, су алыр га дип, Ашыт буена төшеп китте Муенына озын каешлы транзисторын да элгән. Бик җыр яратучы егет, ахрысы.
Казан радиосы да ял концерты тапшыра иде. Менә башкарылачак җырның исемен әйттеләр. Озак та үтмәде таллы-камышлы Ашыт буйлары бер тыңлауда күзләрдән яшь китерә торган моңлы көй авазла рына күмелде:
Мәк чәчәген еззздем ялгыш кына..
Флера Сөләйманова башкаруында яңгыраган бу җырны Гөлмәрҗән карчык'элек тә бик яратып тыңлый иде. Ләкин табигать кочагында, мәк чәчәкләре уттай балкыган бакча каршындагы Ашыты белән -серләшеп утырганда ишеткәнгә күрәме, бу җыр бүген Гөлмәрҗән карчыкка аеруча нык тәэсир итте.
Мәк чәчәген өззздем ялгыш кына, Күззз яшьләрен түктең син шуңа..
Моңлы җырчының «өзззДем» дип кабат өздереп алуы булды, Гөлмәрҗән карчык кинәт йөрәгенең хәлсезләнеп китүен тойды. Аның уңган яулык төсле агарган бит-маңгайларына бөрчек-бөрчек тир тамчылары бәреп чыкты. Гөлмәрҗән карчык хәлсез куллары белән янәшәдә үсеп утырган карт тал ботагына ябышты һәм, соңгы көчен җыеп, сердәш Ашытына дәште:
— Без икәү белгәннәрне улыма да сөйләрсең. Ул монда килми кал мае... Хуш, Ашыт-су!..
- Чү, Гөлмәрҗән! Нишләвең бу? Куәс чиләгендә күптән куеп калдырган камырың ташый ич! Бердәнбер улың кайтасы барлыкны да оныттыңмыни? И дөньялар!..— дип җавап кайтарды Ашыт дулкыннары.
Гөлмәрҗән карчык таянган карт тал төбенә кайсыдыр кансызы балта чапкан булып чыкты Әйтерсең, мылтыктан аттылар — яралы талның шартлап сынуы бөтен Ашыт буен яңгыратты. Тын гына агып яткан су өсте кинәт шадраланып китте Ашыт буе таллыкларыннан өр кетелгән бер көтү кош дәррәү очып һавага күтәрелде. Чулт-чулт итеп, камыш төпләреннән суга бакалар сикереште.
Ә бераздан Ашыт буе тагын тирән тынлыкка күмелде.
12
Әнисен җирләп кайткан көнне төне буе Рамил күзенә йокы кермәде. Күрше Зариф абыйсының чыгып киткәненә дә инде биш былтыр. Алар төнге икеләргә тикле сөйләшеп утырганнар иде. Зариф абыйсы аны үзләренә бик чакырып-кыстап карады: мәет чыккан өйдә ялгызыңа авыр булыр, диде. Ләкин Рамилнең бу соңгы төнне үз өйләрендә үткәрәсе килде Аннары, иртүк торып, юлга да кузгаласы бар Таң күзеннән кеше мәшәкатьләп йөргәнче!
Төнлә әнисенең моңарчы бер дә ватылу-фәләнне белмәгән борынгы стена сәгате туктап азаплатты Ут яндырып караса, чылбыры өзелеп, җиз герләрнең берсе идәндә ята икән.
Сәгать белән янәшәдә генә әти-әнисенең портреты эленеп тора. Армиядән кайткан елны Рамил аны үзе зурайттырып алган иде Әнисе башына ак шәл бөркәнеп төшкән. Әтисендә — аксыл - каракүл бүрек.
шундый ук якалы пальто. Әнисе сөйләве буенча белә Рамил бу фотога ул туарга берничә ай кала, әтисе сугышка китәсе язны төшкәннәр
Рамил рамлы портретны ипләп кенә стенадан алды һәм бер туктап калган сәгатькә, бер тузанлы пыяла астыннан елмайган кадерле йөз ләргә карый-карый, агач караватка килеп утырды
Ниһаять, пәрдәләре корылмаган өй тәрәзәләреннән сыек якты сир ♦ иелеп керә башлады. Кичтән сүз берләшеп куйганнар днярсен—чн ы ратлашып авыл әтәчләре кычкыра башлады.
Рамил, иске идән сайгакларын шыгырдатып, тәрәзә каршысына кн- 5 леп басты Кичә, әнисен жирләп кайткан көнне, аларның бәрәңге бак- ? часы шау чәчәктә утыра иде әле Бүген инде мәк чәчәкләренең кайбер- z ләре шинә-сула да башлаган! S
Әнкәсе, әлеге мәк чәчәкләре яныннан үткән сукмактан төшеп. Ашыт буенда нидер уйланып утырырга ярата иде инде Рамилнең дә кинәт - тын елга буйларыннан әйләнеп кайтасы килеп китте. Әмма китәргә ва ® кыт җитеп бара. Артышлыга беренче автобуска барып эләгергә кирәк .
Рамил кулына кечкенә чемоданын алды да. сагыш моңсулык белән * тулы «й эченә соңгы кат күз ташлап, урамга чыкты Иртәнге сукмак ® буйлап бераз баргач, туктап, чалбар балакларын өскәрәк күтәреп куй- х ды. Чык төшкән иде Аз гына тиеп киттең нсә, әнкәйләрнең күз яше сы- ман коелырга гына торалар
Ашыт буе сихри тынлыкка чумган Бу тынлыкны таллардагы кош- лар сайрашуы гына ара-тирә бүлеп куя.
Рамил күпер төбендәге таш өстенә килеп утырды. Хәзер, бер ярдан ® икенче ярга салынган бу бүрәнә тезмәсенең күпер дигән исеме генә * бар! Ашыт аша чыкканда аяк суга чыланырлык булмагач ярый инде! Кем әйтмешли, күпер димәсәң хәтере калыр!
Ә менә сугышка хәтле биредә күпер бик озын, бик биек булган диләр. Бөтен тирә-яктагы мари авыллары Арча станциясенә бүрәнә утын ны шушы юл. шушы күпер аша ташыган Ашыт та ул елларда тирән булып, ярларын тутырып аккан
Ике ярны тоташтырган элеккеге таш юл хәзер читтәрәк торып калган. Аның тирә-ягын әрем, алабута, тигәнәкләр басып киткән Кызыл балчыклы яр читләренә керәшәләр оя корган
Кинәт Рамилгә аргы ярда, кулын болгый болгый, әтисе басып тора дыр сыман тоелды Шунда чыгып китәсе кнлеп китте Арада янды рылган авыл мичләрен хәтерләтеп утырган субай бәйләмнәре генә! Арада — сугыш! Арада — өзек!
Рамил бүген иртән үзенә күрә бер ачыш ясады Элегрәк ул Ашыт аша чыгарга туры килгән вакытларда. «Шушы бүрәнә бәйләме өстен нән йөрен интекмәсәләр! Бабайлар, әтиләр йөргән олы юл турысыннан адәм рәтле күпер салып куярга кулларыннан килми микәнни сон.» дип эчтән генә авылдашларына рәнжеп тә куйгалый иде Моңарчы Ра мнл генә күрми йөргән икән Ашыт ярындагы бу өзек үткән барганнар га утыз елдан артык сугыш корбаннары турында сөйләгән, аларны ис кә төшереп торган икән!
Күңел күзе күрмәсә. маңгай күзе күрми, ди шул.
Кинәт Рамил елга аръягындагы юлдан олы яшьләрдәге б-р Ю-.НРНСҢ якынлашуын күреп алды Бер кулына сумка, икенчесенә салам эшләпә тоткан. Ерак жнрдән килеше, күрәсең. Таң тише.еннән юлга чыкмаса! Автобус көтеп торырга түземлеге житмәгән микәнни соң
Менә әлеге агай олы юлдан дамба читенә - бүрәнәләр бәйләменә таба төшеп китә торган жнрне дә үтте Әалда өзек юл. ■*
кешесе түгелдер, күрәсең, дип уйлап куйды I амнл Югыйсә, бу ту рыда олы юлның күптән өзек булуын белер иде»
Э э әй! дип кычкырды ул. куш учын авыз турысына китереп Юл читтән үтә. читтә ә ән . Юл эзс-е-ек!
Тагын бер мизгелдән тавыш кайтаваз булып әйләнеп кайтты:
— ... эзе-е-ек!..
Елга аръягындагы кешедән җавап озак көттермәде:
— Рәхмәт, энекәш, һәйбәт Һүзеңә-ә1 Күптән кайталганым югые шул, бахыр...
«һүзеңә?.. Бахыр?..»
Рамил, чалбар балакларына сырышкан чәнечкеле тигәнәкләрдән арынырга да онытып, аска — балачак еллардан бирле таныш башкорт агаен каршы алырга йөгерде.