ЯҢА ТОРМЫШ, ЯҢА ӘДӘБИЯТ ХАКЫНА

ражданнар сугышы чорында һем егерменче еллар башында татар совет әдәбияты үзенең геройлары һәм темалары, идея-зстетик эчтәлеге белән яңа тип милли культураның—революцион культураның гаять әһәмиятле бер елсше булып формалаша башлый Әдәбиятка килгән яшь язучылар һәм шагыйрьләр, Галимҗан Ибраһимов Мәҗит Гафури. Галиәсгар Камал һәм башка елкән буын язучылар белен бер сафка басып, Беек Октябрь идеяләрен тормь1шка ашыру ечен актив керешкә кушСтлалар
Бу яшь язучылар арасында соңыннан күренекеле прозаик, шагыйрь, публицист һем җәмәгать зшлеклесе булып танылган, үзенең бетен иҗат гомерен совет халкын». Коммунистлар партиясе эшенә багышлап, күпьяклы һәм бай иҗаты белән татар совет әдәбияты тарихында якты *3 калдырган Кави Нәҗми дә бар иде
Кави Нәҗми (1а6дәлиааи Һибәтулла улы Нәҗметдиноә) 1901 елның 15 денобрендя Сембер губернасының Курмыш евэе Петрвси волосте Красный Остров авылында (хеэер Горький олкосоиең Потряся районы) туа һем ачлыя-веерчелеятен котылу ечен илнең терпе якларына күченеп, бәхет »»леп йер.ән семьяда үсе Ниһаять, 1910
Г
елда Һибәтулла абзый Актүбә шәһәренә килеп урнаша. 1912 елда унбер яшьлек Кави Актүбәдәге алты еллык рус-татар мәктәбендә укый башлый.
Аның әдәбият белән ныклап кызыксына башлавы да нәкъ шушы мәктәптә укыган елларга туры килә. Шул елларны искә алып, Кави Нәҗми соңыннан: «Ул чагында инде мин Тукайның йөрәк тетрәткеч ярсулы тойгы белән язылган «Эштән чыгарылган татар кызына» исемле шигырен яттан белә идем. Мәҗит Гафуриның «Татар хатыны». Миргазиз Укмасыйның «Киленве, Шәриф Камалның «Сулган гөлме — революциядән элек татар хатын-кызларының ачы язмышын сурәтләгән бу әсәрләр шулай ук таныш иде»'. — дип яза.
1917 елның башында, бер-бер артлы әтисе һәм әнисе үлеп киткәч, Кави ике энесен һәм сеңелесен әтиләренең туганнары янына, Красный Островка алып кайта. 1919 елда Сембердәге педагогия курсларында укый, үз авылларына кайтып берничә ай башлангыч мәктәптә укыта. Шул ук елның августында Коммунистлар партиясенә керә, ноябрь аенда үзе теләп Кызыл Армиягә китә...
Кави Нәҗминең 1918—1920 елларда «Эшче», «Эш», «Таң», «Кызыл Армия» газеталарында басылган беренче шигырьләрендә үк инде изүче сыйныфларга тирән нәфрәт хисе, революцион көрәш пафосы чагыла. Аларда революция тудырган яңа идеяләр нигездә традицион формалар белән биреләләр Шуның белән бергә, давыллы елларның җанлы сулышы аның шигырьләренә дә митингларда, күп халык алдында сөйләү интонациясен һәм ритмын кертә, аларның динамик көчен үстерә бара:
Без кызыл утлар ягып чыктык керәшкә-бәйгегә.
Канлы бәйгегә, богауларны өзәргә мәңгегә,
— ди ул 1921 елда язылган «Кызыл бәйрәм» шигырендә.
Яңа чынбарлык әдипләр алдына революцион сәнгатьнең эчтәлеге һәм формасы ничек булырга, ул нинди юллар белән үсәргә тиешлекне ачыклау бурычын бик кискен куя. Нәкъ шушы мәсьәләне аңлауда кайбер яшь шагыйрь һәм язучылар, иске тормышны инкяр итү пафосын культура мирасына мөнәсәбәт өлкәсенә дә күчереп, зур каршылыкларга килеп керәләр. Кызу бәхәсләр кузгала. Бу бәхәсләрнең нигезендә яңа тормышка мөнәсәбәт һәм яңа әдәбият нинди булырга тиеш дигән сорау
Татар матбугатында футуризм, символизм, имажинизм кебек әдәби агымнарның яралгылары да шул елларда күренә башлый. Реалистик сәнгатькә чрт булган бу агымнарны Кави Нәҗми, мәсәлән, «Революциянең машинный хәрәкәте белән аерылмаслык рәвештә бәйләнгән яңа шигърият»2 барлыкка китерү өчен мөмкинлек бирә дип ялгыша; имажинизмны: «Иске әдәбиятның, иске шигъриятьнең форма, мөндәриҗә, стиль ягыннан җимерелүен тизләтүче инкыйлаби агымнарның берсе»3,— дип белдерә
Әмма ачык әйтергә кирәк: бу еллардагы татар әдәбиятында төрле формалистик агымнар йогынтысында барлыкка килгән шаукымлы, ләкин кыска гомерле «изм» нарның аерым төсмерләре генә күренеп кала. Аларның берсе дә безнең әдәбиятта ачык платформалы һәм тулысынча формалашкан агым булып җитлекми. Мондый «измпнарга ияреп алган кайбер яшь язучыларың бу чор иҗатын вакытлы күренеш дип кенә бәяләргә мөмкин. 1932 елда үзенең шигырьләр җыентыгына язган сүз башында Кави Нәҗми болай дип искә ала: «Октябрь революциясе, гражданнар сугышы тудырган темаларны яңа әдәби калыпка салып язу өчен әллә ничә төрле тәҗрибәләр эшләп карадым Ул чакта әле мин форма һәм стильдәге яңалык мәсьәләсен хәзерге көндә дә бик киң җәелгән «Зиләйлүкчелекмне (8—9 иҗек белән язуны) җимерү. бетемнәрдәге тавыш охшашын элекке кысан рамкасыннан чыгару төсендә генә аңлап килдем. Шулай аңлау, форма һәм эчтәлекнең бердәмлеге мәсьәләсен үзләштереп җитмәү аркасында, минем бик күп шигырьләремдә әсәрнең форма ягы белән мавыгу—образларны бер ноктага тыгызлап өю, образлар белән реаль күренеш-ләрне алмаштыруга хәтле барып җитү кебек ялгышлар күренделәр» *
Нәҗми К Әдәбият дөньясында Казан. Татарстан китап нәшрияты. 1976. 148 6
1 <1>езнсң байрак». 1924. 29 февраль
* <Кызыл Татарстан». 1923. 5 декабрь
* Нәҗми К Әдәбият дөньясында. 96 б
Лакин кичек ней» булмасын, язучы беренче иҗади адымнарыннан ук илдә яңа тормыш тезүне җитәкләгән эшче-крестьяннар «ласте ягында. Коммунистлар партиясе ягында була. Ул халык бәхете ечен керешүчеләр сафында кала, бетен кече белән революция казанышларын үстерүгә хезмәт итә
1923 елда ул, Мәскәүдәге Югары хәрби-педагогик институтны тәмамлагач, Казан- ♦ дагы Татар-башкорт хәрби мәктәбендә укытучы, аннары комиссар булып эшли баш- < лый, 1927 елда «Кызылармеец» газетасының редакторы ител билгеләнә
Тормыш һәм иҗат тәҗрибәсе үсү белән бергә, аның шигырьләремдә сизелеп * үткән тешенкелек мотивлары да, формализмның зарарлы йогынтысы да югала бара. х Ул пролеткультлык рухындагы ялгыш карашлардан да баш тарта 1927 елның фее- - ралеидә «Кызыл Татарстан» газетасының дүрт санында рәттән басылып чыккан һәм 3 күп кенә бәхәсләр күтәргән мәкаләләрендә (алар я?.. ? ?..» билгеләре белән генә i исемләнгән) язучының әдәби-эстетик карашлары инде шактый үзгәргәнлеге күренә £ Татар әдәбиятчылары арасыннан беренче буларак, ул укучылар составын социоло- * тик планд^ да ейрәнү кирәклеген, укучыларга нинди әсәрләр тәкъдим итү ззерес 7 булуын күтәрел чыга Замандаш язучы һәм шагыйрьләрнең иҗатына үткен күзәтүләр ф ясап, әдәбияттагы аерым кимчелекләрне конкрет дәлилләп күрсәтә Совет едобия- тының классик әдәбияттагы прогрессив традицияләр белән бәйләнеше мәсьәләләренә - махсус тукталып, ул болай дип белдерә «Матур әдәбиятта күчереш — преемствен- иость дигән хасият бар Кешеләр дә яңа, җырлар да яңа Тик бу җырларның иҗтимагый моңы үткәнгә тамырланган Ул тарих белән бәйләнгән Ләкин бу бейпеиеш аңа - яңаны тудырырга, үз чорының тормышын гәүдәләндерергә комачауламый »
Кави Нәҗминең шагыйрь буларак үсешенә, татар поэзиясенең иң яхшы үрнәк- * лерен ейрәнү белән бергә, рус совет поэзиясе әсәрләрен татарчага тәрҗемә итү до нык ярдәм итә. Бу аның үз әсәрләренең до идея һәм сәнгатьчә эшләнеш ягын- _ нан яхшыра баруына китерә. а.
Егерменче елларда Кави Нәҗми Октябрь революциясе һәм гражданнар сугышы ■ чорында әдәбиятка килгән яшь язучыларны әдәби күмәкләргә оештыруда актив ~ катнаша һем озакламыйча аларның иң эшлекле җитәкчеләреннән берсе булып таныла, әдәбиятта буржуаз милләтчелеккә, милли чикләнгәнлеккә каршы иң актив «ярәшүчеләрнең алгы сафына баса Шул чакта язган күп санлы мәкаләләрендә үл яңа әдәбият һем культураның актуаль проблемаларын күтәреп чыга Дорос, әлеге мәкаләләрдә бәхәсле урыннар да очрый Бу бохеслорноң күбесе шул чорга бәйле карашлардан килеп чыга. Әмма Кави Нәҗми мәкаләләрендә аңа әдәбият — совет әдәбияты еңен корәш идеясе, халыклар һәм әдәбиятлар ерасындагы дуслыкны ныгыту турындагы фикерләр, укучыларның сәнгатьче зәвыкларын үстерүне кайгырт» алгы планда тора Аларда язучының эстетик карашлары һем идеаллары, шулай ук татар әдәбиятының шул чордагы үсеш процессы шактый тулы чагыла
Әлеге үсеш процессы һәм иҗат эволюциясе бигрәк тә Кави Нәҗминең хнквк һәм повестьларында ачык күрәне Ул үзенең хикәяләрендә дэ гвди хезмәт иксе кешесенең яңа тормыш ечен керәшен, аның гражданнар сугышы фронтларындагы батырлыгын күрсатүне беренче максат ител ала «Иң соңгысы» (1925) хикәясендәге Әптерүш образы ярдәмендә, мәсәлән, язучы гади халык вәкилләренең азатлык һәм бәйсезлек ечен керештә һәрторле батырлыкка сәләтле булуын исбатлый Бу хикәядә совет әдәбиятының шул чордагы үсеш этабы ечен характерлы булган бор үзенчәлек — шәхси батырлыкларга артык зур басым ясамыйча, революцион массаның гомуми батырлыгын күрсәтергә омтылу чагыла
Ватанны дошманнан азат итү ечен барган героин кереште халыклар дуслыгының тагын да ныгуы—«Шобага» (1926) исемле хикәянең тол мотивларыннан берсе Тотар кызылармеецы Хәйрулла белән украин крестьяны Трофимның дуслыгы бигрәк тә әсәрнең соңгы бүлегендә символик мвгънв апа Менә 1924 елның салкын янаярь иене Бетен илдә матом рухы Москәүге илнең терле акларыннан беек Ильич белән соңгы тапяыр хушлашырга килгән кешеләр арасында моннан берничә ел тына элеа «Сандугачлар монастыро«ида булып узган фаҗиганең ике шаһито— Мьс«оүиең ■Богатырь» заводы эшчесе Хәйрулла белен бетон волостьтан берүзе шобага буемча
килгән Трофим очрашалар һәм даһи Ленин эшенә мәңге турылыклы булырга ант итәләр Әнә шулай, Кави Нәҗми прозасында беренче тапкыр Ленин һәм халыклар дуслыгы темасы яңгыраш ала
1928 елның 3 августында Казан хезмәт ияләре әле күптән түгел генә Италиянең Сорренто шәһәреннән Советлар Союзына кайткан А. М. Горькийны зур тантана белән каршы алалар Пролетариатның бөек язучысы килү бөтен Татарстан хезмәт ияләре һәм бигрәк тә язучылар өчен зур бәйрәм була Шул көннәрдә Кави Нәҗми Горькийга "Шобагамның русчага үзе тәрҗемә иткән кулъязмасын бирә Горький аны игътибарсыз калдырмый — Мәскәүгә кайту белән озак та үтми, хат яза: «Әгәр дә рөхсәт итсәгез, мин Сезгә гадирәк язарга киңәш бирер идем. Чын матурлык һәм акыллылык һәркайчан да гадилектә.. Сүзләр дә гади һәм ачык, аңлаешлы булырга ’иешләр...»1
"Аның үз кулы белән язылган бу киңәш-тәнкыйть хатын алу,— ди Кави Нәҗми,— минем өчен әйтеп бетергесез сөенеч булды. Мин үземнең һәрбер хикәямне кат-кат 'икшереп, әллә нихәтле кимчелекләремне актарыгг чыгардым һәм шулардан ничек котылу юлын яхшырак аңлый башладым» 2.
Яр буендагы учаклар» (1928) повестенда инде язучының элекке хикәяләрендә еш очраган урынсыз публицистик чигенешләр, вак детальләр белән төп сюжет сызыгын катлауландыру юк Повестьның теле җиңел, образлары аңлаешлы һәм аларның характерын ачуга ярдәм итә торган лирик чигенешләр дә сәнгатьчә аклана
Кави Нәҗми үзенең беренче әсәрләре белән үк хезмәт ияләре өчен кирәкле һәм аларны сыйнфый рухта тәрбияли торган әдәбиятны яклап чыга. Матур әдәбиятның төп бурычын билгеләү белән бер үк вакытта уңай герой мәсьәләсен дә ачык аңлый. Әнә шул уңай геройның күп кенә сыйфатлары «Чыныгу», «Иң соңгысы» хикәяләрендә "Яр буендагы учаклар»да сурәтләнгән образларда чагыла башлыйлар. «Кырлар буенча- (1924). «Боерык». «Без әле түзәрбез!» (1927). «Таштугайга кайтмыйбыз!». -Үзебезнекеләр» (1928) кебек әсәрләрдә, эскиз хәлендә булса да, революция көрәшчеләренең матур сыйфатлары күренеп үтә.
Язучы, гражданнар сугышы еллары вакыйгаларын сурәтләүне туктатмыйча, үзе яшәгән чордагы тормышны, нэп вакытларындагы хәлләрне дә читтә калдырмый Башланды (1925). «Редактор» (1927). «Суфый» (1928) кебек хикәяләрендә сатирага мөрәҗәгать итә. мещаннарның һәм дин әһелләренең чын йөзен ачып сала. «Кашыклы җырчылар» (1928) исемле хикәядә ул ятим балалар тормышы вакыйгаларын сурәтли, 1921 елгы ачлык вакытында Казан шәһәрендәге бер балалар йортына оялаган караклар компаниясенең эшләрен фаш итә.
Нинди генә материалны алып һәм нәрсә турында гына язса да, Кави Нәҗминең бетен иҗат юлы буенча сузылып килә торган үзәк темалар һәм мотивлар бар Аның күпчелек хикәяләре һәм повестьлары, шигырь һәм поэмалары, публицистик мәкаләләре революция һәм гражданнар сугышы вакыйгаларына килеп бәйләнәләр, тарихи- революцион теманы ачуга багышланалар.
Әдипнең егерменче еллар прозасы татар совет әдәбиятында үзенчәлекле урын алып тора Бу чорда ул иң популяр хикәячеләрнең берсе булып таныла, хикәяләре әдәби җәмәгатьчелекнең фикерен кузгата. Моның төп «сере» язучының әле татар әдәбияты өчен шактый яңа темаларны һәм вакыйгаларны күтәреп чыгуында, аларны көчле революцион пафос белән сурәтләвендә генә түгел. Ул үзенең иҗат практикасында татар демократик прозасының традицион сурәтләү стилен хис-кичереш һәм хәрәкәт киеренкелеге белән баета Тормыш вакыйгаларын хәрәкәтчән сюжетка салып бирү, үткен, хәтта беренче карашка бигүк табигый булып күренмәгән чагыштырулар, яңа эпитет һәм метафоралар, катлаулы тормышның оста тотып алынган җанлы детальләре—болар барысы да әлеге хикәяләренең үзенчәлекле стилен билгелиләр
Күмәк хуҗалыклар төзү чорының яңа шартлары Кави Нәҗми иҗатындагы төп тематикага үзгәреш кертә Егерменче еллар ахырында ул авылдагы зур яңалыклар белән ныклап кызыксына башлый. Татарстанның берничә районында була. Бер төр-
' Горький М Собрииие СОч , том Ю М. 1955. ИЛ 0.
• Нәҗми К Яшәсен Горький' «Сонет әдәбияты». 1936. 6

Беек Ватан сугышы елларында язучы Татарстан радиокомитетының әдәби тапшырулар бүлеге редакторы булып эшли, татар халкының фронтовик улларына язган хатны тезүдә актив катнаша. Татарстаннан киткән фронтовиклар — Советлар Союзы Геройлары турында «Батырлар китабы» исемле очерклар җыентыгын эшләүне оештыра һәм төзеп чыгара.
ВКП(б) Үзәк Комитеты 1944 елның 9 августында кабул, иткән «Татарстан партия оешмасында масса-лолитик һәм идеологии эшләрнең торышы һәм аны яхшырту чаралары турында»гы карарда татар тарихчылары һәм әдәбиятчылары алдыма чит илләрдән килгән илбасарларга, патша хөкүмәтенә һәм алпавытлар, капиталистлар изүенә каршы татар халкының рус һәм башка халыклар белән бергәләп көрәшүләре тарихын тирән өйрәнү һәм яктырту бурычы куела.
Үзенең бөтен иҗат гомере дәвамында татар хезмәт ияләренең азатлык өчен сыйнфый көрәше, халкыбызның социалистик революциягә килүе һәм яңа тормыш төзи башлавы белән нык кызыксынган Кави Нәҗминең «Язгы җилләр» исемле та- рихи-революцион романы партия чакыруына җавап була, һәм ул үз вакытында ук шулай бәяләнә дә. Язучының тормыш тәҗрибәсе һәм әдәби осталыгының иң югары дәрәҗәдә чагылуын күрсәткән бу роман 1948 елда «Совет әдәбияты» журналында чыкты. 1949 елда ул аерым китап булып басылды, бераздан төзәтелеп, үзгәртелеп эшләнде һәм 1950 елда рус телендә Мәскәүдә һәм Казанда басылды. «Правда» газетасы романны «татар әдәбиятының иң күренекле әсәре» дип бәяләде һәм аның «бөтен тугандаш әдәбиятлар үсеше өчен дә тирән принципиаль әһәмияткә ия икәнлеген»' белдерде «Большевик» журналы исә аның турында: «Эшчеләр сыйныфының революцион үткәнен, патша самодержавиесе шартларында аның героик көрәшен шулкадәр тирәнлек белән чагылдырган әсәрләр безнең әдә-биятыбызда күптән булганы юк иде»2,— дип язды.
Кави Нәҗми үзенең бу романы өстендә егерменче елларның ахырында ук эшли башлый Аның аерым кисәкләре «Гарнизон», соңрак «Туган ил» романыннан өзекләр дигән искәрмәләр белән, төрле исемдәге хикәяләр рәвешендә, 1933 елдан башлап газета һәм журналларда басылып килә. .
Романда сурәтләнгән вакыйгаларның төп өлеше 1905—1907 еллардагы Беренче рус революциясе белән 1917 елгы Бөек Октябрь социалистик революциясе арасында Казан пролетариаты алып барган революцион көрәш тарихына карый. Бу әсәрдә татар халкының революцион аңы үсүе, егерменче йөз башы җәмгыятенең катлаулы сыйнфый каршылыклары, татар һәм рус пролетариатының патша самодержавиесенә һәм, буржуазиягә каршы бер сафта торып көрәшүе үзәк проблемалар итеп алына.
Сурәтләнгән чорга хас нечкә детальләрне дә сизеп эш иткән Кави Нәҗми әсәрнең сюжет сызыкларын һәм шулар ярдәмендә төп образларны революцион көрәш вакыйгалары белән гаять тыгыз бәйли. Зур тарихи чорны, шул чорның иҗ- тимагый-политик тормышын һәм революцион хәрәкәт тарихын озак еллар дәвамында игътибар белән өйрәнү язучыны төрле милләт хезмәт ияләренең туганнарча дуслыгын дөрес чагылдыруга китергән. Тормышның нәкъ үзендәгечө. революцион хәрәкәт төрле милләт хезмәт ияләренең үзара берләшү ноктасы һәм алар арасындагы дуслыкның җимерелмәс нигезе итеп бирелә.
1905 елгы революция чорының политик шартлары турында В. И Ленин: «Изелгән, урта гасыр торгынлыгында кыргыйланган йөз миллионнарча халык яңа тормышка, кешелекнең иң гади хокуклары өчен, демократия өчен көрәшкә уянды»1,— дип язды. Мостафаның революцион көрәш юлына басуын язучы нәкъ шул юнәлештә ачыл бирә. Ул Мостафа характерының үсеш-үзгәрүен ышандыргыч күренешләрдә тасвирлый. Башта сыйнфый көрәшкә шикләнеп кенә караган, аннан бер читтә калырга тырышкан Мостафа, Андрей Петрович, Алексей Халявин, Хәсән Айвазов кебек большевиклар йогынтысында, революцион көрәшкә көннән-көн ныграк якынлаша. Чынбарлык үзе аны табигый рәвештә бердәнбер юлга — революцион көрәш юлына китерә. 1917 елның октябрь көннәрендә Казан Кремлен штурмлау вакытында үлем җәрәхәте алган Мостафаның кызыл байракны улы Гәрәйгә тапшыруы да
1 «Правда». 1961. 30 март
* «Большевик». 1951. М 7
• Ленни В И Әсәрләр. 19 том 66 6

Романның аерым бүлекләре «Дружба народов» (1957 ел, 5 нче сан), «Совет әдәбияты» (1957 елның 11 нче саны, 1961 елның 12 нче саны) журналларында, Кави Нәҗми «Әсәрләриенең III томында (1959) басылып чыкты. Әсәр реализмы, гади стиле, уңай герой образларын тасвирлаудагы матур лиризмы белән көчле. Сурәтләү чараларын, диалогларда һәм геройларга характеристика бирүдә да автор яңа буяулар таба Язучы биредә яңа геройлар кертү белән бергә «Язгы җилләр» романында сурәтләнгән Нәсимә, Хөйбуш карт һәм башка образларны яңа иҗтимагый- политик шартларда күрсәтә Төрле вакыйгалар һәм геройлар, типлар белән бәйләнештә Рөстәм исемле егет образы ачыла бара. Аның язмышында язучының үз биографиясе белән дә шактый уртак моментлар булуы сизелә...
Ләкин әдипнең 1957 елның 24 мартында кинәт үлүе сәбәпле бу әсәр тәмамланмыйча калды
Кави Нәҗминең бөтен тормышы — коммунист язучы һәм көрәшче тормышы. Ул — революция җырчысы — үз иҗатында халыкның тарихи язмышын киң колач белән күрә һәм күрсәтә алды Ул язучылык хезмәтен иҗтимагый-политик эшләрдән аерып карамый Үзенең соңгы көннәренә кадәр Татарстан АССР Верховный Советы депутаты, Тынычлык яклаучыларның Татарстан комитеты председателе, СССР Язучылар союзы идарәсе члены һәм башка вазифаларны чын намус һәм бирелгәнлек белән үтәп килә. Совет хөкүмәте аны Хезмәт Кызыл Байрагы ордены, «Хезмәттәге батырлык өчен», «1941—1945 еллардагы Бөек Ватан сугышында батыр хезмәт өчен» медальләре һәм «Язгы җилләр» романы өчен СССР Дәүләт премиясе белән бүләкләде