«ЗУР ИДЕЛ» КИҢЛЕКЛӘРЕ

үзәллеге белен җырларга күчкән киң Идел! Аның текә ярына килеп бассаң, дулкыннар шавы еракта калган тарихи вакыйгаларны искә төшерер Идел язмышы халык язмышыннан аерылгысыз Шатлыкларның да, кайгы-хәсрәтләрнең дә шаһиты булгай ул киң Идел.
Әнә, каекларда — Разин сугышчылары..
Әнә, агымга каршы баржалар естерәп баручы бурлакларның үзәк езгеч моңлы җыры ишетелә Идел авыр сулап куя
Әнә, елга ярында яшь Ульянов басып тора. Гаделлекнең булачак бөек юлбашчысы күңелне тетрәткеч җырларга колак сала да киләчәк турында тирән уйга чума Әнә, туп тавышлары яңгырый — Идел өстендә революция байрагы җилферди Хәзер инде дулкыннарда башка җырлар тирбәлә
Идел ага. Идел ага, Идел ага яктыга...
Бу — татар җыры. Әлеге җырда халыкның күркәм тормышы чагылыш тапкан. Заманалар алышыну белән җырларның да моңы, эчтәлеге үзгәрде «Идел ага як тыга!» — ди бит халык. Чынлап та, Идел буе шәһәрләренә күз ташласаң, гаҗәпкә калырлык. Ап-ак йортлар, тук башаклы иген басулары, шат-келәч йөзле кешеләр
Идел! Теплоходта барганда, каршыда соклангыч күренеш ачыла Элек мул булып аккан елга, еллар узган саен, ярларын калдырып, кечерәя башлаган иде. Бүген карагыз сез аңа: иксез-чиксез диңгез балкып ята. Әйе, Идел киңәйде, Идел зурайды. Анда йөзүче пароходлар, теплоходлар, тиз йөрешле лайнерлар да диңгездәге куәтле судноларны хәтерләтә
Без, рәссамнар, зона күргәзмәсен юкка гына -Зур Идел- дип атамадык. Иҗатыбызның бөек елга — Россиянең күзек урамы» кебек зур булуын, тирән булуын телибез, дип аңларга кирәк моны
Үзәк урам шәһәрнең тулаем йөзен билгеләп торса, «Зур Идел- тамашачыларга күпсанлы һәм күптөрле рәссамнарның иҗади мөмкинләкгәрен күрсәтергә булышты.
Күргәзмә 1980 елның март аенда Татарстанның башкаласы Казан шәһәрендә ачылган иде
Урамда — яз. Агачларның бөреләре тулышып килгән чак. Март кояшының ягымлы нурлары бакчаларны, тәрәзәләрдән караган гөлләрне иркәли Әле кайчан гына Комлев һәм К Маркс урамнары кисешкән чатны койма белән әйләндереп алганнар иде Койма эчендә исә галәмәт зур жирафны хәтерләткән төзелеш краны чайкала иде Хәзер бу урында үзенчәлекле архитектура композициясе — тар һәм биек тәрәзәләр уелган бина калкып чыкты Идел буенда яшәүче һәм иҗат итүче рәссамнарның зона күргәзмәсен үткәрү өчен махсус җиткерелде ул Тротуарда һәм бинаның алгы өлешендә зәңгәр буяу белән «Зур Идел» дип язылган белдерүләр тора. Янәшәдә генә кызыл әләмнәр тирбәлә Күргәзмә ишеге янында бакырдан коелган хатын-кыз сыны — «Идел» исемле • символик композиция (Волгоград сынчысы Р Харитонов Эше) Кулларын кояшка сузган «Идел» дулкыннары өстендә әкияттөгедәй түзел туган ягыбыз байлыгы — икмәк, балык, нефть «Әйтерсең лә урамдагы халыкны күргәзмәгә чакыра «Идел»
Казанда уздырылган «Зур Идел- күргәзмәсе сан ягыннан бишенчесе Әлегә күр тезмәләр 1964 елны—Куйбышев шәһәрендә <967 елны — Волгоградта, 1970 елны— Ульянове инда, 1974 елны Горький шәһәрләрендә үткәрелгән иде
Г
Арттырып әйтү түгеп. Казанда ачылган «Зур Идел» күргәзмәсе алдагыларыннан күп өлеш әйбәтрәк оештырылды һәм анда куелган әсәрләр идея-художестао дәрәҗәсе белән дә, тематик терпелеге ягыннан да сынлы сәнгать дөньясына яңалым естәделәр
В и I и л ;Ивл икон Муса Жалил
Бөек Октябрь социалистик революциясенә кадәр кайбер халыкларның милли сынлы сәнгатьләренә нигез дә салынмаган иде әле «Зур Идел» күргәзмәләре әлеге халыкларның культура казанышлары белән якыннанрак танышырга мөмкинлек ачты Татарстан, Чувашстан Удмуртия, Мари АССР рәссамнары бәйрәмне бигрәк тә зур уңышлар белән каршыладылар.
Казандагы «Зур Идел» ике күргәзмә арасындагы башкарылган зшләргә йомгак ясау рәвешендә уздырылды. Хезмәттә совет халкы яулаган җиңүләрнең аерылгысыз бер өлеше ул рәссамнар иҗаты. Бөек юлбашчыбыз В И. Ленинның тууына 110 ел тулу бәйрәмен бөтен ил хезмәт күтәренкелеге белән билгеләп үтәргә җыенган бер
чорда, әлбәттә. рәссамнар зур җаваплылык тоел эшләделәр, һәм аларнын ленинианага морәҗәгвть итүләре да бик табигый Чөнки бүгенге матур тормышыбызның мәңге саекмас чыганагы революция даһие исеме белән бәйле. Рәссамнарның игътибар үзәгендә — юлбашчының революционер буларак формалашуы. В И. Ленинның балачак һәм яшьлек эзләрен Идел буе кадерләп саклый Ул менә нәкъ биредә — Идел буенда беренче революцион чыныгу алган, гади эшчеләр һәм крестьяннар белән аралашкан, марксистик әдәбият белән танышкан, гади халыкның—хезмәт ф ияләренең нинди уй-яыяллар белән яшәяен тоемлаган
6. Худякреның «Туганнар» дип исемләнгән картинасы юлбашчының үсмерчагы темасына багышланган. Рәссам, традицияләргә хилафлык китермичә, Александр һәм г- Владимир Ульяновларның күңелгә уелып калырдай портретларын эшләгән.
Ленинианага үземнең иҗат дәверемдә мин дә берничә мәртәбә мөрәҗәгать j иттем «Зур -Идел» күргәзмәсе ачылуы «Казан студентлары 1887 иче ел» дигән = зур полотнолы картина тәмамладым Әлеге әсәр Володя Ульянов катнашуында Казан университетында булган сходкамы хәтердә яңарта. Бу картинада мин тамыр- • лаоында «Пугачев» каны уйнаган» яшьләрнең рухи дөньясын чагылдырырга тырыштым. - Анда сходканың кульминацион ноктасы — студентларның университет ректорына петиция тапшырулары Сурәтләнгән. Петициягә исә болай дип язылган: «Җәмгыятебез- 7 нең, шул исәптән студент тормышының түзә алмаслык газаплы шартлары — безне 7 монда җыелырга мәҗбүр иткән сәбәпләрнең берсе..»
Студентлар сходкасында катнашу яшь Ульяновның революцион эшчэнлеге баш- ф лану чоры ул Кулга алынган име йөзгә якын студент арасында Володя Ульянов та була. Теманы дәвам итеп, рәссам Н Смирнов үзенең полотносында В Ульяновның сходкадан соң кулга алынуы һәм Кокушкинога сөргенгә озатылуы хакында сейли. _ Мәскәү янындагы басуларда сабан таккан беренче тракторга сынау үткәрәләр , -Беренче буразна» картинасы (Н. Овчинников) В И Ленинны нәкъ менә шушы миз- галдә тасвирлый Яңа тракторның вак-төяк детальләре кызыксындырмый рәссамны. ~ Иң мөһиме — Ильичны ураТт алган кешеләрнең тантаналы күз карашы, балаларның шатлыклы авазы Җылы һәм ачык төсләр белән бирелгән аяз күк Һәм көзге алтынсу х табигать картинага тагын да бәйрәмчә рух өстәгән А. Обвинцев Б Склярум һәм А Сорокиннарның график әсәрләре безне Уяьв- иоескидагь) Ленинга бәйләнешле урыннарда сәяхегке алып чыга Скульпторлар П Гусев һәм П. Малков эшләгән «В. И. Ленин» портреты, Е. Кисилеваның «Ленин безнең белән» триптих-пләкаты һәм башка рәгсамнаоиың В И Ленинга багышланган әсәрләре лениниананы тагын да баеттылар, тулыландырдылар.
Күргәнебезчә, «Зур Идел»дә катнашучы рәссамнар боек юлбашчының якты образын гәүделендереп аның балачагыннан башлап тарихи шәхес буларак формалашуына кадәрге чорны җанлы картиналар аша тамашачыларга җиткерделәр
Шулай ук Идел буендагы резолюция дулкыннары, халык бәхете һем ^затлыгы өчен көрәшкән батырлар һәм Бөек Ватан сугышының данлы сәхифаләре урый алган мартииплар да тәрбияви якта»- зур әһәмияткә »я. Мондый эчтәлектәге картиналар тамашачыларны үтчән белей күэгә-күэ очряшгыра. Болар — диңгезчеләреме иең ак интервенциягә каршы керешүе турындагы «Төньяк голгофасы» (А. Дягилев), Свмбердо әш» совет дәүле*е дошманнары белән каты сугышны сурәтлеген «Сем- бер 1918 иче ел- (8 Мишсә). гражданнар сугышында утны-суны кичкән каһарман ■шьлер турында-ы «Комсэмоп туе» (И. Хәлиуллов), сәнгать кеш»-.-әре белән героин совет халкы бердәмлегенә дан җырлаган «Рәссам» (П Павлов) һем„башка картиналар.
Күргәзмәнең әлеге бүлеген шулай ук «Азык-төлек отряды Чуаашстанда» (А Симаков), «Гражданнар сугышы» (М Бедный) «Революция ялкынында» (В. Слюшкин) кебек шанлы үткәнебезгә багышланган картиналар тулыландырыл тора.
«Зур Идел» күргәзмәсе Бөек Җиңүнең 36 еллык бәйрәменә туры килде 8 Саф- роноәнь.ң «Блокада» һем «Авыр ел» картиналарын карагач, күңелдә шундый хисяер туе: әйтерсең еллар мие сузылган «өчле прожектор нурлары Боек Ватан сугышының дәһшәтле коннәрен яктырта Кырыс еллар... «Авыр ел» картинасында сурәтләнгән ваиыйгалчр аеруча тәэсирле сугышның беренче кеинәре чигенү Әмма <оеөт сугышчыларының рухы сынмаган Алвриың «үзләрендә — өмет җиңүт» ьгамны», дошман алдынд.1 :с . чүими*. ■ яңадан һөҗүмгә ташлану телеге Әмма чш»«~ерге кирәк Солдатлар көнчыгышка таба верекег итәләр Җилкәләрендг' ^ниометләр. пулеметлар, патрон тутырылган тартмалар, полкның яывыл байрагы Носнякад» ь.ла» булга «н» ята Бер читтә соадатл»р кабер казыйлао Янаш» ’» бу желие аңлама-ти »е-кенә генә бала әнисенон күкрәгенә ташланган. Ятим калган баланы шеф-ать туташы үзенеке иткән
Шактый тирән мегъне салынган картинаның әчелегенә әйтерч җ лә, тамашв- чыга >ндеш« сМенл i гнды» мэрхамәтсеэ, мЛтербәнсыз ул сугыш!» һәм миллионнарның бердәм ав»-ы яңгырагандай була. «Безгә сугыш кирәкми’ ■
■Кайту» (8 Шемери-»») -гемле «артименың эчтәлеге дә Ватан сугышы • эр ларын» я»оы> Солдатлар азат итәдгәи авылга керәләр. Туып-үскән якларга шатлы» матур хыяллар, матәббот әйләнеп кайта. Алгы планга рәссам бәлакәй геча малайны
урнаштырган Ул горур атлый һәм гүя солдатларга рәхмәт әйте. «Сезнең батырлыкны беркайчан да онытмабыз, абыйлар!»
И Корне* полотносы исә Бөек Ватан сугышындагы дәһшәтне безнең кемнәр аша сурәтли Үзәктә — сугыш каһарманнары истәлегенә салынган һәйкәлне ачу күренеше Митингка сугыш ветераннары, авыл хезмәтчәннәре җыелган Рәссам сугыш ветеран, ар. - > -ке дөньясын тышкы кыяфәтләре аша ачарга омтыла.
И .1 Язынин «Кабул ит. Наган»
Р. Барановның «һәлак булганнар истәлеге», 8. Литеиковның «Комбат». А. Прово тенкоиьң «Бурыч А Храмовның «Минск шоссесында», И Рәфиковның «Җәлил- челәр» Г Репинның «Совинформбюро белдерүе», В Куделькинның «Советлар Союзы Герое Н Якупов» сынчы В Маликовның «Соңгысы» дигән скульптура ком- лозмциясе ' ш Муса Җәлил портретлары да. сугышка багышланган башка әсәрләре дә совет сынлы сәнгатенә яңалык булып өстәлделәр.
Тарихи те азларны үз эченә алган картиналар белән беррәттән «Зур Идел»гә заманыбызның тыныч төзелешләрен-», совет халкының хезмәттәге батырлыгына багышланган әсәрләр дэ куелган Мәсәлән, берничә картинада Кама автогигантындагы хезмәт тйит анасын күрергә мөмкин Бу җәһәттән рәссамнарның да иҗат коллективында алып барылган бик моһим эш турында әйтеп үтәсе килә Яр Чаллыга иҗади командировкага барып кайтмаган рәссамны очратуы кыен хәзер безнең коллективта Кама буйларында автозав д салыну хәбәрен ишетүгә, эшчеләр белән бнрего рәссамнар д» -илде Чаллыга беренче мәртәбә баруым әле дә хәтердә Алдыбызда тип-тигез кырлар җәелеп ята Еракта, бик еракта—шәһәр һәм завод цехлары салынган тирәләрдә соры тузан болыты күтәрелә. Чылбырлы тракторлар, куәтле зв- том иналзр чокырлап бетергән юллар тәртипсез рәвештә терле тарафларга су-зылган Булачак шәһәрне һәм автозавод тирәсендәге авылларга төзүчеләрне урнаштырдылар. Баштарак, хәтта кыш көннәрендә дә. кайберәүләр палаткаларда яшәделәр Менә шундый авыр шартларга карамастаи, төзелеш җитәкчеләре рәссамнарга терле уңайлыклар тудырырга тырыштылар тулай тораклардан урыннар бирделәр, соңрак остахгнәләр табарга булыштылар Хәзер инде КамАЗда рәссамнарның зур отряды эыл», Шунысын да әйтик, «Зур Идел» күргәзмәсендә Чаллыдан унбер рәссам катнашты Әлбәттә. >ярле республикалардан һем өлкәләрдән җыелган 584 рәссам арасында бу зур сан.
В Скобеевның «КамАЗ металлурглары» һәм «Металл эретү цехыннан мастер Апексееиксв портреты» картиналары тигез һәм төгәл детальләр кулланыл эшлвиүе белән аерылып тора «Студентлар бригадасыпнда исә автор якты, ачык зәңгәр төс ашл «шьләрдәге хезмәт романтикасын сурәтли Ф Якуповның «Кызлар (КамАЗ)» пблотносында яшвлек сылулыгы, яшьлек дәрте самимилеге белән игътибарны үзенә җәлеп и-ә Монтажчы Мәҗит Ибатуллин портрет-композициясе дә ( Е. Симбмрин ке.рт.-насы) өзелеш панорамасының киңлеген, зурлыгын тасвирлый Яшь монтажчының ышанычлы, горур карашы төзелешнең колачлылыгын тагын да арттыра төшкән. г- Завацкийн!.'», төзелеш пейзажлары эшчеләр иөч-куәтенең тиңсезлеген раслый
Әлеге темага минем дә, «Чаллы сылулары» дигән картинам куелган иде. Андагы «тешәр һәм кызлар — Чаллын»җ «беренче карлыгачлар»• Нәкъ менә алар —- зэчтер күккә ашкан ак шәһәрне иҗат итүчеләр, тезелешне башлап җибәрүчеләр
И Языниниың «амазлылар турында «Кабул ит. батан!». .Үз йолдызыңны кабыз'. •Дан — беренче лерге!» исемле плакатлар сериясе композицион »»та» «ыска омма эчтәлекле поэмалар тәэсирен калдыра. Л Влады«и»иын «КамАЗ» дип ^.емленгән офортлар (цинкны яки бакырны кислота белән яндырып эшләнгән гравюралар) сериясе дә яңа форма эзләүнең матур бер үрнәге булып тора.
Соңгы елларда рәссамнарыбыз үз геройларының тормышына бермә-бер якынайдылар. Кайбер әсәрләр турыдан-туры тезелеш мәйданнарында ■ • ?. һәм еоэ-
юзларда иҗат ителә. Замандашларыбызны нәкыш сәнгатендә ту.-, «*«.-». ител чагылдыру традициягә әверелде Моның өчен исә тормышны -т - « . . —эгә,
аның төрле катламнарына үтеп керә белергә кирэ> Нәкъ мс. .-ыш
иҗади эшчәнлекнең яңа формаларын Эзләүгә китерде дэ ■ бер
тере — рәссамнарның иҗат группаларын тальж яуҗаг. , . -• (»...«•» Идел буенда әлеге группалар 70 иче елларда оеш'» . » >< Росс»» федервчив-
сендәге 42 иҗат бригадасының сигезе безнең зоны* — Иде.- >> .» Горе- -*
кийда — «Кызыл Сормоео», Казанда —- «Авыл», «Нефть». «К--' ■- i «< Имев- *
скида һем Ульяноескида — «Авыл» Саратовта «Химия» бри'адап» ». уңышлы эшләп “
Татарстан авылларында иҗат итүче рәссамнар да нәкы лырда» эсерлар бирделәр В Куделыгин Куйбышев p-»v«> •озының берничә алдынгы савымчысы портрет»'» күр лереинон үрелгән такыя «гбе«. әлеге портреткар күмел берни. А Радионоаның .Ат караучылар» д»п - е--*~'э» бышев районы терлекчеләре тормышы» чагылдыра Н Кврачарсмов та «Авыл» труппасында иетиҗэл. бригадиры Алексей Федорович» диген «арт-- < ... «Фермада, һем «бозау «араучы Щерб»«*« пор-ра»- - е рин) — Ульяновск өлкәсендәге авылларда яигәучә >«д» Да чыи ямнэет. А. Мотормнның якташы И Л««»«« мүр'«
♦ чаеь'ч it/Мич
картина тәкъдим итте «Яңгырдан соң», «Сигналчы Саша Слепое» «Язга таба». «Барысы да кырда» кебек нәкыш әсәрләрен тамаша кылганнан соң, күңелдә хезмәт кешесенә ихтирам хисләре уяна.
Саратов рәссамнары да сәнгать бәйрәмен лаеклы каршыларга тырышканнар. А Учаевның «Икмәк вакыты» дип исемләнгән картинасы музыкальлеге, шигърилеге белән игътибарны үзенә җәлеп итә «Күңелле көтүче», «Сөйләшү». «Тракторчы 0 Черков» әсәрләреннән (Б. Давыдов) тамашачы күңеленә җылылык күчә.
«Зур Идел» күргәзмәсенең үзенчәлекле ягы тагын шунда ки биредә яшь рәссамнар күпләп катнашты. Бу аларның беренче имти/аны иде һәм, әйтергә кирәк, яшьләр сынауны уңышлы уздылар.
«Фронтка озату» (И. Ефимов). «Җыр туганда» (Г. Вяльцев), «Иртәнге яңалыклар» (А Денисов). «Борынгы Астрахань» (С Дьяков) кебек картиналар турында озаклап сөйләшергә, фикер алышырга мемкин буль;р иде. С. Худяков Б Клевогин, Ю. Пан- цырев, Н. Николаев, П Петрвв хезмәтләре дә нәкыш сәнгатенә яңа исемнәр өстәлү хакында хәбәр итә.
СССР Художество академиясенең Казандагы иҗат остаханәсендә эшләүче яшь рәссамнарны аеруча мактап телгә аласы килә.
О. Сильяковның «Совет власте өчен» исемле картинасы тамашачылар хәтерендә озак сакланыр дип уйлыйм. Үзенең эшләнеше — композициясе, фикерләр аваздашлыгы ягыннан ул 8 Маяковскийның «Сул маршмын искә төшерә
Ш Шәйдуллинның «Ипи турында балладапсы тетрәткеч вакыйгага — Идел буендагы ачлык ел темасына корылган. Шуңа күрә дә бу әсәр, яныннан тамашачы тыныч кына узып китә алмый «Сабантуй» исә. киресенчә, бәйрәмчә рух бирә. Язгы эшләрдән соң халык табигатьнең иң матур җиренә җыелган. Композициянең уртасын? баскан курайчы малай төркем-төркем булып тирә-якча сибелгән кешеләрне бер ноктага — курай моңына берләштереп тора. Теманың дәвамы — С. Слесарскийнын ■ Игенчеләр» дигән картинасында. Рәссам игенченең авыр, әмма мактаулы хезмәтенә дан җырлый.
3. Гыймаевның «Әбигә хат килде» дигән картинасы да авыл тормышына багышланган. Әбигә еракта яшәүче улыннанмы, кызыннанмы хат килгән. Аны хәзер кечкенә оныгы укып бирергә тиеш Ирексездән, әбигә кушылып, син дә куанасың. Ни әйтсәң дә, күптән көтелгән хат ич.
Ф Якуповның «Кызыл туй» әсәре халкыбызның күркәм йолаларыннан берсе — туй үткәрү турында сөйли. Яшьләр никахлашудан соң өйгә кайтканнар. Күрше-тирәдәге яше-карты аларны каршыларга чыккан Кияү белән кәләшнең күз карашыннан яңа гаилә ныклы гаилә оешуны белергә мөмкин..
Сәнгать белән очрашу һәрвакыт тантаналы бәйрәм ул: иҗат итүчеләр өчен дә. әсәрләрнең сәнгатьлелек дәрәҗәсенә бәя бирүче тамашачылар өчен дә Аннары шунысын да онытмаска кирәк: сәнгать хәзер рухи ихтыяҗга әверелде. Ә халыкның рухи ихтыяҗын канәгатьләндерерлек әсәрләр иҗат итү — сәнгатькәрләрнең изге бурычы. Болар исә иҗатчыдан тормыш дөреслегеиә, гуманизм һәм гражданлык идеяләренә турылыклы булуны сорый.
«Зур Идел» күргәзмәсенә куелган әсәрләр рәссамнарыбыэның әнә шундый зур җаваплылык тоеп иҗат итүләрен раслады.