АДЛЕР ТИМЕРГАЛИНГА 50 ЯШЬ

Ә сез фәнни фантастика биләмәләрендә үзегезне ничек хис итәсез? Анда кайбер проблемаларның, фикерләрнең авырлыгы югалу күренешен җиңел кичерәсезме? Йолдызлы күктә, аЛма бакчасындагы кебек, иркен сулап йери аласызмы?. Иҗатның тылсымлы кодрәте белен тергезелгән катлаулы һәм кабатланмас бу день я иң әуяәл эзләнүләр романтикасы, ачышлар ләззәте белән матур бит!
Дәресен әйткәндә, акыллы машиналар һем ят тереклек ияләре белән Җир кешесе арасындагы мәнәсәбетләр татар язучыларын соңгы елларга кадәр бик аз кызыксындырып килде Әдәбиятның фәнни фикер үсеше белән багланышлы бу тәре, нигездә, тәрҗемә әсәрләр исәбенә яшәде диярлек. Шуңа күрә Адлер Тимаргалин иҗаты кул тимәгән темалары белән i өне дә укучыны үзенә җәлеп итә алыр иде. Ленин аның беренче әсәрләрен үк чын мәгънәсендә канатлы иткән сыйфат — тема үзенчәлеге генә түгел
Әлбәттә, әлеге аз үзләштерелгән өлкәгә аяк басканда, »,1ы ике юл чатында кала. Беренче карашка, баш әйләнгеч финор-фаразлар белдерү ски чит дөньялар галәмәтен сурәтләүдән дә яңарак, кытыклырак нәрсә юк кабак гс-сырг* мөмкин һәм фәнни фантастикада шул рөвошле генә язылган әсәрләр шактый. А I <м«ргалии, бәхеткә каршы, естә яткан катламны күтәрү белен мавыкмады Шуло< да укучыны үзең төзеген хыялый деньяга ияләштерү җиңеп түгел, хәзинәдә булганын күрсәтел каласың килә, һәм шунлыктан урыны-урыны белән чама тойгысын җуюың да бар Тикмәгәме уңышлы гына әсәрләрдә, икмәк зчендә оешып калган тоз кебек, коры информация утраулары әледән-әле очрап куя1 (Мәсәлән, «Ерак планетада» хикәясенең ахырына таба • 'пгыэакв планетасы андагы фантастик җәмгыять хәкындл тур», дан-туры мәгълүмат ’ рү күбәеп китүен иске төшерик) Сурәтләү урынына свиал- сейләп кенә чыгу укучыда кызыксынуны сүрелдерә
Күренешләрне/, мохитның үзгәлегенә, гайре табигый булуына аеры-- мәгънә салынганда — азучы мондый форсаттан файдаланырга тырыша — хос усый нечкәлекләр, ■шөрепялерден башлап, күк җисемнәренә кадер яңабаштан «ярату» (иҗвт итү) таләп ителә. Бу очракта ике дилбегәне — хыял очышы белән мәгънә үсешен тигез тогу тагым да кыенлаша. Чөнки, ахыр чиктә, космопланнар гына түгеп, галәмдәге сәер кү ренешлер һәм тереклек ияләре дә. «космик телдә» әйткәндә, укучыны өдәбн әсәрнең пдея-художестео орбитасына алып чыгуда катнашалар Ул «орбитага» кү-әреяе алганда, бозга. «Решад зффектыьндәгы кебек, уэ-үзебезне читтән күрү мөмкинлеге ачыла үткенебезне. хәзергебезне, киләчәгебезне А. Тимергелиниың бер үзен «әлеге шунда: ул татар фәнни фантастикасының урын-вакыт кысаларын киңәйтте. Хеябуки,
- - ышкы ягы гына әле. Язучы әлеге «өч заман призмасы» ярдәмен-
•ппыи алдында торган проблемалар һәм бурычларны бер ноктага җирлектән ераклашкан саен, «орбитадан ычкыну» куркынычы да , п әрнең сәнгатьчә ышандыру көче кнмегоннән-кими бара. Кеше-
- ииа* • 'цмя вәкиллвре очрашуын тасвирлаган хикәяләрне үзара чагыштырып канаганда, шундый нәтиҗәгә киләсең.
.. ссс. дөм ялар, эамз н-.э баглаш .зәккә куйганда төп фәлсәфи каршы-
• • •» баласы һәм чит культура мөнәсәбәтләренә кайтып кала. Тик Җиргә килү-
челәрнең «гшь мәдәниятләргә ярдәм кулы сузуы» асылда коры теләктән узмый, яисә зскынчылыкка өаерелә. Галәм кунакларыннан калган тылсымлы аппаратларның да - V ■ еройллргв «яла ни игелеге тими. Вакытның табигый агышын теләгәнчә үз- ■ тсргә сәләтле «темпоратор», мәсәлән, тулаем уңышлы уйдап табылган («Сез мине
• -знең вөҗданыгыз дип уйлый аласыз»—I), тик ул да үзен акламый... «Темпора- г. • < ьаима день» вәкилләре Җирдәге талант ияләрен тормыш белән конфликтах: лом саклау ечен калдырганнар икән («Кабул булсын теләгең» хикәясе). Ул нин- .. дер Рзй Олдриджга язмышын дүрт тапкыр яңадан башлау мөмкинлеге бирә. Аң- . > е> а, вакыйга безнең көннәрдә, гаделсез җәмгыять шартларында бара һәм 'у. Н.1И цүот тормышы да фаҗигале төгәлләнә. Әмма котылгысыз фаҗиганең социаль --■•рлектәге тамырлары күренеп бетми, киресенчә, язмыш кешенең үзеннән генә то- ■ > дигән фикергә урый кала
r-лларын галәмгә чыгарып яңа тереклек ияләре белән очраштырганда исә тимергалннның иҗади мөмкинлекләре тулырак ачыла төсле. Мондый багланыш- | ты үсештә күрсәтелә, реаль катлаулылыгы һәм каршылыклары белән күз эреле. Глорий лар (агачсыман тереклек ияләре) җәмгыяте белән багла- мнсалы гына да безне мөһим нәтиҗәгә алып килә; галәмдә дә, җирдә дә . • с мөнәсәбәтләрнең нигезе — башка культураның үсеш законнарын тирәнтен
• •» белән психологик уртаклык табу («Космос эчкерлелекне яратмый, аны
• тотышып, пакь йөрәк белән генә яулап була.-»). Адәм балалары үэләреи- нә> . т.чсс тереклек янында—акыллы, е бик алга киткән җәмгыятьләр белән оч-
ч ■* •• рухлы булып кала алалар, дип раслый язучы. Шундый оптимизм,
эчке ' ;>урпь . хисе — аның хикәяләренең иң күркәм сыйфаты
■'и фант »< тик.. — үлемә генә хас мәсьәләләр һәм чишелешләр әдәбияты, һәм 'әлекчең фән үсешенә теге яки бу дәрәҗәдә бәйле булуы табигый. «Мәңге-
j -нар, «үтәли» проблемалар да — фәндәге сыман... Ләкин фәнни-хыялый әдә-
• ' э нинди мәсьәләне киңрәк куя — аның фәлсәфи, әхлакый һәм иҗтимагый тамырларын ачарга омтыла.
.и маклер белән баш ватудан кешелек җәмгыятенең уз карынында күренешләрне, проблемаларны өйрәнүгә күчә бару А. Тимергалии иҗаты- тгнең рухи яшәеше, эчке мөмкинлекләре дөньясына ул үз «алтын ач-
> -чли Һәм бу эзләнүләр вакытында фантастка, фәнни зирәклектән дә бигрәк, дагы әйдәп баручы карашлар белән бәйләнешнең мөһимрәк булуы ачы-
Зуиың да, маҗаралы-хыялый күренешләрнең дә төрлеср бар, билгеле.
^ең кем икәнлеген онытырга мәҗбүр итәләр, «ярымкеше-ярыммаймыл»- мч.» «онвейерга салалар. Бу саташкан акыл ияләре тырнагыннан үзенең
> .-;«н һем аның кебек күпсанлы корбаннарны егерм . яшьлек кыз бала кот- сөеклем!» хикәясе). Фантастик буяулар куе булса да, биредә тормыш- >»*лисгик сурәтләре өстенлек итә башлый.
• inc юл» хииеясенде шушы үзенчәлек тагын да нәтиҗәлерәк файданыла
■ ' '* Фантастиканың тормыш белән кушылып китү дәрәҗәсенә күтәрелә. Фән- -укмарларына хезмәт итүен теләмәгән галимне юлдан алу операциясе
■ --ч тагын да көчәйтә. Мондый төр конфликтны без инде «Шартламасын»,
' ' М» хикәяләрендә очраткан идек. «Хәерле юл»да ул тормышчанрак чише- геч1.-- 'он аерылып тора. Биредә сюжет белән бергә геройларның да эчке үсеш- узг-т.-j--шенэ ирешепә, кешеләр, идеяләр арасындагы кискен бәрелеш маскалар кө- саыс генә булып калмый Профессор Хайрам, мәсәлән — «Шартламасынпдагы Генри- ■i «Кнңәшче-1 Мпдагы Стенли Моуска караганда тулырак, җанлырак образ. Аның эш-
хәрәкәтләре белән холкы-фигыле, деиьяга карашы ерасында эзлекле бәйләнешне күрүе читен түгел. Вакыйгаларны Клемент Сайлы исеменнән (беренче затта) бәян ит- кенлектән, язучы тап каһарманның күңелендә, аңында барган катлаулы хәрәкәтне аеруча нечке һем тирен сурәтләүгә ирешә Шушы максат белен кулланылган психологик сынау алымы да уңышлы (мәсәлән. Сойльгә профессорны үтерү бурычы йек- ләтелүе) Хикәянең реалистик яңгырашы тегәл һем мәгънәле күренешләр ярдәмендә кечәйтелә (әсирлектә белем алу, фәнни лаборатория һ. б.)
А. Тимергалин башка әсәрләрендә дә күренош-детальләрдән зәвык белән файдалана. «Мәңгелек хатирәләридә замандашларыбыз кулындагы гаҗәеп кристалл- ачкыч, «Әфсен түгел...» хикәясендә — болгар чорындагы мохит, психологик шартлар Ерак планеталардагы һәм үткән заманнардагы манзараны, вакыйганы тасвирлаганда безгә таныш-мәгълүм детальләр ярдәмендә фантастик күренешләрне ачу осталыгы бигрәк тә күзгә ташлана Нәтиҗәдә, хыялый картина җир үлчәмнәренә нисбәтләнеп. чынбарлык киеменә терелә. Сәер күк җисеменең «иясен югалткан яки адашкан терлеккә» охшавын күрүдә генә дә күпме шигърият: «Кулга бик ияләшкән эт, хуҗасыннан калса, шулай каңгырып йори » («Адашкан йолдыз»).
Гомумән, язучының әсәрләре образлы һәм үткен теле белән сокландыра, анда «сакланганны космос үзе саклар ди» рәвешендәге халыкчан, җор тәгъбирләр энҗе кебек сибелеп ята. Бу сыйфат бигрәк тә аның юмористик һем сатирик хи>в»лерем бизи. Шулай да, җорлык димәктән. А Тимергалин укучыны ничек тә келдерәргә тырышканда түгел, нәкъ менә җитди генә мәсьәләләрне «мыек астыннан елмаеп» тасвирлаганда күбрәк уңышка ирешәдер тесле. «Телефон» хикәясендә «теле бим кычыткан чакларда да тыелып каптан очеи» акча сорарга килүче хатынны хәтерли, сезме* Яисә «Өлкәр» хикәясендә йолдызның адәм баласына уңай тәэсире бардыр дигән ырым ничем гади һәм матур чишелә! Кеше белән дошманлаша белмәтәнлектәи «Әүлия» кушаматы алган Братка исә бу хыял бик кнрок. «Ул мнне тормыш шакшысыннан саклый».— ди егет Аның беркатлы «илешүчәнлеге шелтәлә келү катыш зур әдәплелек белән, әмма катгый кире кагыла.
Язучыларыбызиың бер »ур җыелышында Атилла ага Расих «Фәнни фантастика жанрының татар прозаикларын зарыгып киткәнлеген басым ясап әйтәсе киле Минемчә, фәнни фантастика безнең әдәбияпа чәчәк атарга тиеш»,— дигән иде Чыннан да, бу юнәлештә ботен күңелен баглап әлегә бер Адлер Тимергалин гына нҗат ите, бугай. Аның уңышлары безне сеендсрә. мемкинлекләре омелондерә. Җыентыктан җыентыкка ятучының осталыгы арта, әмтпр сүзе саллырак була бара. «Ерак планетада». «Рибб Лонсның үлеме», «Хәерле юл» кебек катлаулы һәм кызыклы әсәрләр җанлы деньясы, усеш үзгәрештәге геройлары, кайнар хискә, үзенчәлекле сурәтләргә юмарт теле белән> хәтердә кала Әдәбиятыбызга тематик яңалык кына түгел, фикер, сурәт һәм стиль яңалыгы да алып килде А Тимергалин. Бу иҗатның теп девизын мәгълүм канатлы сүзләр белән- «Доньяда кешедән да кызыйлырак нәрсә юк. Иң әһәмиятлесе — аны фикерләрго онрәтү»,— дип билгеләргә мемкии булыр иде. Киләчәк тойгысы аша ул безне бүгенге кеннең асылына тирәнрәк тешенерг», чор сулышына сизгеррәк булырга чакыра
Язучы ачкан фәнни-хыялый деньяда без инде топ юнәлешне күрә алабыз Ул юлны Кешегә ышаныч һәм Киләчәккә Өмет йолдызы «ктырта