Ильяс Алкинның соңгы мәхәббәте (дәвамы)

Әскәр Маминның тол хатыны Яңа Шәһәрдә яши иде. Ләкин Ильяс аңа турыдан-туры түгел, ә балдызы Фатыйма белән барырга ниятләде. Килеп керүгә Фатыйма өрмәгән җиргә утыртмастай булып түргә әйдәде, абыйсын искә төшереп елап та алды. Ул салкын акыллы апасына охшамаган, эчендәге тышында, елап та ала, кычкырып көлә дә... Әле тиз генә, сүз уңаеннан гына ирен дә сүгеп атты, иртә китә, кич кайта, күргәне дә юк, имеш. Бер төнне уянып, иремә күз ташлаган идем, ә ул юк, эшенә чакырып алганнар, – дип зарланды ул. Ильяс баҗасының каядыр бик югары очканын белә иде, җентекләп сорашмады. Әмма Фатыйманың мактанасы килә иде, күрәсең: «Тагын үстерделәр бит Хәсәнне, наркомның замы булды!» – дип, аптыраган чырай белән башын мәзәк кенә селкеп торды.

Фатыйма Ильясның ни өчен килгәнен белә иде инде, аңа килен белән сөйләшеп карарга кушылган, тик ул турыда сүз кузгатмый әле үзе.

- Йә, ничек анда? – дип түземсезләнеп сорады Ильяс.

- Сөйләштем, җизни, бөтен осталыгымны җиктем. Әлегә риза булмыйчарак тора әле ул.

- Ят кешегә түгел бит, җәйләрен кире Ташкентка кайтарып куярбыз.

- Аңлыйм, барысын да аңлыйм. Әйдә, икәү барыйк әле, син бит минем ише генә түгел, меңнәрне үз ягына аударган агитатор! Кирәк чакта телеңә сандугач куна, җизнәкәем!

- Белмим шул. Үз ягына аударучылар башка урында. Оскар Оскаровичны кире кайтарып булмый, аңардан башка Галиягә кыенга туры килер. Тик бәхетсез ана өчен бу дәлил түгел.

- И-и, харап булды шул абыебыз. Күпме тырышса да, кызылларга ярый алмады. Гел типкәләп йөрттеләр. Әле анда, әле монда... – Фатыйма, мышык- мышык килеп, балавыз да сыгып алды.

Маминнарның Казандагы тармагы шактый ук урыслашкан морзалар иде. Шуңа әтисе улына, урыс гадәте белән, үз исемен кушкан да, мөгаен. Әскәр диясе урынга да Оскар дип кенә әйтәләр иде. Оскар Оскарович! Морзаларның күпчелеге кебек гади татарларга алар да өстән карады, балалары милли белем алмады, янәсе, ул иске мәдрәсәләрдә һаман да  әле урта гасырлар исе. Хәер, Сәетгәрәй морза да улларын мәдрәсәгә бирмәде, аларга башлангыч милли-дини белемне өйдә, кичләрен килеп, «Мөхәммәдия» пишкадәме бирде. Әскәргә анысы да эләкмәде бугай. Гәпләшеп утырганда, аның бер сүзе Ильясның һаман колагында яңгырый:

«Татарская литература, говоришь? Нет, не читаю. Там нет достойных произведений. Одна самодеятельность. Другое дело, русская литература. Там мыслители!» Бер татарча китап та укымыйча, татар әдәбиятының үзешчән икәнен кайдан белгәндер ул?..

Шулай да инкыйлабтан соң коммунист булып алгач (ышанып кергәнме ул алар арасына, әллә сеңлесе әйткәнчә, власть хөсетлеге беләнме?) Әскәр Мамин милли республика төзү өчен чын күңелдән йөри башлады, Солтангалиев яраннарының берсенә әйләнде. Хәер, бәлки, аңа Мирсәет татарлар арасында иң зур власть булып тоелгандыр. Берара шулай булды да бит. Вахитов оештырган Мөселман социалистлары комитетында кайнашып йөргәндә, әлеге егетнең шулай биектә очасын кем уйлаган?!

Аңа да карамастан, авызлыгын тешләгән айгыр сыман алга ыргылган Солтангалиев, Шәрык коммунистларының 2 съездында ярсып, «суллар»га ташланды, аларның өч төркемгә бүленеп милли үзбилгеләнү тарафдарларына каршы төрле киртәләр куюын ачып салды: «а) Со стороны противников идеи Татаро-Башкирской республики. Тут соединились два противоположных течения: Шамигулов и подпавший под влияние башкирских националистов Камал Каспранский... б) Со стороны «левой группы гумметистов» в лице Нариманова и Исрафилбекова... в) Саид-Галиева, который старался доказать, что мы будто бы ничем не отличаемся от наших националистов».

Әйе, «суллар» Солтангалиевне һәм аның яраннарын безнең белән бер рәткә куйдылар, дип уйлады Ильяс. Үзләрен «интернационалистлар» дип атаган шул әтрәк-әләм, Мәскәү алдында койрык болгар өчен, милли мәнфәгатьләр турында авыз ачсаң да, аларны нинди гөнаһта гына гаепләмәде!

«Шуристлар» дип мыскыл иттеләр, «татаризм», «алкинизм» тарафдарлары дип кара мөһер суктылар. Алкин исеме сүгенү сүзенә әйләнде. Кайчандыр Милли Шураны тар-мар итүдә хәлиткеч рольне уйнаган Мирсәетне (хәер, ул үзе дә сизмичә урыс шовинистларының коралы гына булды, дип уйлады Ильяс, үз хатасын ул соңлап аңлады, тик аннан ни файда? Кеше гомерендә төзәтеп булмаслык хаталар була), ике ел да үтмәде, үзен үк алкинизмда гаепли башладылар. Күпмедер хаклык та бар иде бу сүзләрдә, чөнки Ильяс гамәлгә кую өчен көрәшкән Идел-Урал республикасы Мирсәет төзергә тырышкан Татар-Башкорт республикасыннан чикләре белән дә, асылы белән дә әллә ни аерылмый иде. Ильяс ачы көлемсерәде: Мулланур да, Мирсәет тә аңламады – большевикларның Татар-Башкорт республикасын игълан итүләрендә Идел-Урал штатларын булдырмау теләге генә ята иде. Бары тик шул. Андый куркыныч юкка чыгуга ук андый зур территорияле һәм асылда Идел буе һәм Уралдагы төрки халыкларны берләштергән республика коруның да кирәге калмады. 1919 елның ахырында ул карарны юкка да чыгардылар. Өстәвенә, Зәки Вәлиди, үз гаскәренең кызылларга кушылуы шарты белән, большевикларны Башкортстан республикасын игълан итәргә мәҗбүр итте. Зәкинең төп максаты, әлбәттә, үзләре Кече Башкурдистан дип атаган территорияне Казакъстанга кушу иде. Ул чын, асаба башкортларны, нишләптер, тел, мәдәният, этнография җәһәтеннән татарларга түгел, ә казакъларга якынрак дип санады. Солтангалиев һәм башкаларның Политбюро карарыннан соң да һәмишә Татар-Башкорт республикасын төзү ниятеннән баш тартмавын күргәч, Зәки Вәлиди Башкорт республикасының ВЦИКтагы вәкилләре Габдулла Әдһәмов һәм Габдрәшит Бикбавов белән 1920 елның февралендә ВКП(б) Үзәк комитетына хат язды. Соңрак хатның күчермәсен Ильяска Зәки күрсәткән иде. Алар булачак Татар республикасына Уфа районының (Бәләбәй, Бөре, Эстәрлетамак өязләре) керүен хуплый. Хат, әлбәттә, урысча, һәм кайбер юллары Ильясның әле дә хәтерендә: «Мы, башкирские представители, гарантируем, что нет и не будет со стороны малочисленных башкир какого бы то ни было требования… так как башкир в пределах Уфимского района Татарской республики всего 355 772, тогда как татары, не включая Казанской, Вятской и Симбирской губерний, составляют 1 332 379 душ». Ләкин хат язуның төп сәбәбе – Татар-Башкорт республикасы дигән атамага - каршы булу. Ул фәкать Татар республикасы дип аталырга тиеш, чөнки Башкортстан республикасы инде бар, дип яза «башкорт вәкилләре». Вәлиди, күрәсең, Кече Башкурдистанын киләчәктә шушы олы республикага кушып куярлар дип шикләнгән. Хатка үз имзаларын куючы ике вәкилне дә яхшы белә иде Ильяс. Габдулла – Баймак тирәсендәге бердәнбер татар авылы, атаклы Рәмиевләрнең утары булган Юлыкта туган егет, ә Габдерәшит исә - Хвалын мишәре. Башкорт хәрәкәтенең беренче көннәреннән үк Зәкигә кушылган азаматлар. Алар инде аның сүзеннән чыга торган кешеләр түгел.

Ә бу вакытта Сталин җитәкчелегендәге Башкорт мәсьәләсе буенча комиссия ашыгыч рәвештә Башкорт республикасының дәүләт корылышы турында яңа низамнамә эшләп ята иде. Ул гамәлгә кергәч, республика соңгы автоном хокукларыннан да колак кагачак! Шулай булды да. ВЦИК һәм РСФСР халык комиссарлары советының 1920 елның маенда чыккан декреты нигезендә Республиканың азык-төлек, малия (финанс) халык комиссариатлары, Халык хуҗалыгы советы, эшче-крестьян инспекциясе Башкортстан хөкүмәте карамагыннан тулысынча тартып алынды. Әлбәттә, корылачак Татарстанны да шундый ук хокуксызлык көтә иде. Кашагасына милли дип язылган, ә җисми яктан исә яңартылган империянең  гадәти  бер тагылмасы. Әмма  Зәки  әле үзләрен болай ук ачыктан-ачык мәсхәрә итәрләр дип уйламый иде.