Кадерле истәлекләрем

Мостай Кәримнең тууына 100 ел

Төп-төгәл әйтә алам: Мостай ага Кәрим белән беренче тапкыр якыннан күзгә-күз очрашуым 1970 елны Казан университетында булды. Ул кунак булып Казанга килгән иде: студентлар белән дә очрашты. Киләсен алдан ук белгәнгә, үзем белән шагыйрьнең 1966 елда дөнья күргән сайланма әсәрләренең беренче томын да алдым. Кем белә, бәлки, яраткан шагыйремнең, ул чакта ук инде дан-шөһрәт тавының түбәсенә менеп җиткән Мостайның култамгасын да эләктерермен әле, дип тә уйлаганмын, күрәсең. Җитмәсә, кечкенәдән укып үскән, шигырьләрен яттан белгән якташым да бит әле ул. Иманым камил, Татарстанда туып үскән шагыйрь егетләрнең моңа кадәр Мостайның үзен күрү түгел, китапларын да тотып караганнары булмагандыр... Әдәби кичәнең буеннан-буена шундый горурлык хисләре белән дулкынлана-дулкынлана олпат шагыйрьнең акыллы сүзләрен, затлы шигырьләрен тыңлаганнан соң, ахырдан истәлеккә култамгасын алу бер дә авыр булмады. Чөнки кичәдән соң өлкән әдипләр, яшьләр сырып алса да, аның янына китап тотып килүче чыннан да бер мин генә идем. Китабын сузуга, ул аны әйләндереп-әйләндереп карады, Казан университетында үзенең башкортча китабын укуларына бераз гаҗәпләнде дә булса кирәк, минем исемемне, кайдан килүемне сораштырды. Илештән икәнемне белгәч кенә, барысын да аңлады шикелле: елмаю балкыган йөзе тагын да яктырып киткәндәй булды. Мостай Кәримнең автографы минеке иде инде. Минем өчен бик тә кадерле булган бу вакыйгага ике дәлилем бар. Әлеге «Робертка истәлек. М.Кәрим. 14.I.70» дип акка кара белән язылган автографлы китапны мин әле дә кадерләп саклыйм. Аннары бик күп еллар узганнан соң, язучы Гариф ага Ахунов үзенең архивыннан бер фотосурәт бүләк итте. Анда нәкъ әнә шул очрашу сурәтләнгән: Мостай ага миңа автограф яза. Безнең белән янәшә яшь шагыйрь Рәшит Бәшәр белән азәрбайҗан шагыйре Эйваз Борчалы да басып тора. Мин ул тарихи фотоны «Уфа-Казан юллары» исемле китабыма да керттем...

Шушы очрашудан соң Мостай аганың иҗаты миңа тагын да ныграк якынайды. Аның әсәрләре дә, тормышы да һәрчак үрнәккә әйләнде. Яшьрәк чакларда алай бик еш аралашырга туры килмәсә дә, без аның белән вакыт-вакыт очрашып-күрешеп тордык. Ул Казанга еш килә иде. Сәбәпләре дә табылып кына торды: яңа чыккан китапларын тәкъдир итү уңаеннан Тукай клубында очрашу кичәләрен хәтерлим. Кичәләрдән соң җыелып фотосурәтләргә төшү гадәте бар иде. Шуларның берсен әле дә кадерләп саклыйм. 1977 елның июле. Кичәгә әдәбиятыбызның аксакаллары да җыелып килде: Рәйсә белән Риза Ишморатлар, Шәйхи Маннур, Фатих Хөсни, Мөхәммәт Садри, Мөхәммәт Гайнуллин, яшьрәкләрдән Батулла, Гаташ, Мәдинә Маликова, Госман Садә...

***

Ул еллардан соң бик күп сулар акты, бик күп җилләр исте. Мостай ага белән якынаерга, еш булмаса да, якыннан аралашып яшәргә туры килде. Бигрәк тә соңгы елларында безнең аралашуларыбыз ихлас дуслыкка әйләнде дияргә

батырчылык итәм. Әлбәттә, гади тормышта да, әдәбият дөньясында да, югары даирәләрдә дә Мостай аганың якыннары, дус ишләре бихисап булгандыр. Мин инде монда Уфадагы әдәби мохитне әйтеп тә тормыйм. Ул башкорт әдәбиятында замандашларының ихлас каләмдәше, рухташы, яшьрәк әдипләрнең кайгыртучан остазы була белде. Ә менә Башкортстаннан читтәге дусларының күпчелеге, билгеле инде, үзе дәрәҗәсендәге язучы, шагыйрьләр булды шикелле. Без белгәннәре арасында Айтматов, Гамзатов, Кулиев, Көгелтинов... Бу аңлашыла да, чөнки совет чорында аларның аралашулары, очрашулары СССР һәм РСФСР язучылар союзларында, төрледән-төрле съездларда, пленумнарда, әдәбият атналыкларында... Барысы да депутатлар, лауреатлар, секретарьлар, президиум әгъзалары... Казанда да Мостай аганың дуслары, әлбәттә, күп иде. Бөек Ватан сугышы чорыннан ук килә торган дуслык. Ә инде әдәби мәдәни тормышта шактый еллар Гариф абый Ахунов белән дус булдылар, чөнки Гариф абый Татарстан Язучылар союзы рәисе булып эшләде, СССР Югары Советы депутаты булып, партия съезды делегаты булып та сайланды. Соңрак Ренат Харис белән дә якыннан аралаштылар. Ренат Мәгъсүм улының да югары титуллары җитәрлек иде. Әле дә хәтерлим, Башкортстанда уздырылган Татарстан әдәбияты һәм сәнгате көннәре вакытында Мостай ага бер төркем Татарстан кунакларын үзенә кунакка алган. Мин аны кайдан беләм, безнең чордаш бер шагыйребез шул кичне үзен чакырмаганга, бик өзгәләнеп, үпкә белдереп йөргән иде: «Карт ялгыша, карт ялгыша!» – дигән сүзләре бик истә калган. Баксаң, Переделкино иҗат йортына баргач, Мостай ага белән бергә кайчандыр берничә тапкыр бильярд уйнаганнары булган икән. Күрәсең, өлкән шагыйрь шул чакта аңа якты чырай күрсәткән булгандыр инде...

***

Мостай аганың миндә берничә хаты саклана. Бик кадерле хатлар! Ихлас хатлар! Алар минем җанымны әле булса җылытып торалар...

Менә монысы минем өчен аеруча кадерле. Татарстан китап нәшриятында «Талбишек» исемле күләмле китабым дөнья күргәч, мин аны олуг шагыйребезгә җибәрергә батырчылык иткән идем. Дөресен әйтим, жавап та өмет итмәгән идем. Әмма Мостай ага китапны җентекләп укыган булып чыкты, җавабы да озак көттермәде.

15.X.95

Өфе

Хөрмәтле Роберт!

Әле шушы арада гына бүләгең кулыма килеп юлыкты. Бик зур рәхмәт сиңа!

Гадәттә, чәбек сәләтле шигырь чыгаручылар калын-калын китаплар бастыра торганнар иде. Мул талантлы шагыйрьнең тулы тәнле, эре сөякле, ягъни, мыкты китабын кулыма алып куандым. Һәм бүген кич буе диярлек шушы шат та, ямансу да, шаталак та, уйчан да, ярсу да, сабыр да «Талбишек»тә тирбәлдем. Үземне берчә гамьсез сабый, берчә хәстәрләргә чумган ир итеп тойдым.

Поэзиягә нинди генә вазифалар йөкләмәсеннәр, нинди генә бурычлар такмасыннар, асылда ул – җан азыгы, күңел бәйрәме. Бүген кич мин шушы ямьле бәйрәмдә булдым. Изгелек, матурлык, ихласлык бәйрәмендә, мәхәббәт бәйрәмендә булдым.

Алга йөгереп тә, артка чигенеп тә укыдым шигырьләреңне. Һәрберсе йөрәгем һәм гакылым күзәнәкләренә үзенчә үтеп керде.

Үзеңне кочаклап калам.

Мостай Кәрим

P.S. «Кайда сайраса да...» дигән шигыреңне элек тә укыган идем. Аның мәгънәсе минем өчен тагын да ачыклана төште. Соңгы елларда мине нинди куакта сайрарга өйрәтүчеләр ишәеп китте. Ә мин тап син әйткәнчә дөнья көтәм.

P.P.S. Шөкер, син «Миң» дә, «Миңнул» да, «Миңнулла» да булып китмәгәнсең, реформага бирешми, Роберт Миңнуллин көе калгансың. Чөнки шул исемле генә шагыйрь булды, бар, булыр! МК.

***

Бер сөйләшкәндә: «Мостай ага, соңгы елларда Казанда китапларыгыз чыкмый, матбугатта да күренмисез. Җибәрегез әле шигырьләрегезне!» – дигән идем. Минем бу тәкъдимем аның күңеленә бик хуш килгәндер, күрәсең, күпмедер вакыттан соң ул өр-яңа шигырьләрен җибәрде. Һәрберсен үз кулы белән матур итеп, пөхтә итеп язып җибәргән иде ул аларны. Шигырьләренең бер өлеше «Татарстан» журналында басылып чыкты. Калганнары башка гәзитләрдә дә дөнья күрде. Хатларына караганда, Мостай аганың күңеле булган шикелле. Хатта «Сәфәр»не дә гомум шәлкемгә кушарга мөмкиндер» дигән җөмлә бар. Сүз биредә Мостай аганың миңа багышлап язган «Сәфәр» дигән шигыре турында бара.

4.V.01

Роберт!

Менә байтак кына шигырь күчердем. Өр-яңалары да бар. Әгәр кирәк тапсаң, шуларны йә «Мәдәни жомга»га, йә «Казан утлары»на бир.

«Казанга» дигәнен, бәлки, «Шәһри Казан»га тәкъдим итәрсең. Икесенә бирсәң дә ярар. Ул шигырьне Казандагы дусларым, укучыларым, тамашачыларым күбрәк күрсен иде. Бу асылда Казаннан гафу үтенү бит.

«Сәфәр»не дә гомум шәлкемгә кушарга мөмкиндер, дим.

Яратып

Мостай Кәрим

P.S. Шигырьләрдә татарча имләм шәп түгелдер, имләсен җентекләбрәк карап чык инде. Сүзлекләргә дә караштыргаладым, «болара» дигән сүз сүзлекләрдә юк. Бик сутлы сүз ул. Татар теленә дә керсен иде.

***

18.IX.2001

Хөрмәтле Роберт!

Телефонда Клара белән сөйләшеп бетүгә почтальон пакет китереп җиткерде. Бик матур итеп биргәннәр. Сиңа да, Кларага да зур рәхмәт!

Теләсәң, кирәк дип тапсаң, аларын (калганнарын) берәй җиргә бир. «Мәдәни җомга»га бигрәк әйбәт булыр.

Сезнең өйгә шалтыратуымның сәбәбе шул: мин өйдә юкта Казаннан кичә дә, бүген дә шалтыратканнар. Аны мин синең звоногың дип уйладым. Баксаң, ул Ренат Харис булып чыкты. Безнең өйдәге медсестра: «Казаннан шалтыраттылар. Исемен хәтерләмим, «Р» хәрефенә башлана бугай», – ди. «Р» булгач, синдер дип, башта эшеңә, аннан Кларага шалтыраттым. Бер-бер хәл булмагае дип, борчылдым. Харис шалтыраткач, звонокның иясен белдем. Ул да әле генә шалтыратты. Ул кунакка чакыра. Әгәр комачауларлык зур сәбәпләр булмаса (килеп чыкмаса), барырга теләгем бик зур – бер генә тәүлеккә булса да. Сагындым Казанны да, дусларны да.

«Бөркет – бөртек» шәп рифма. Бөркет, үзең әйткәнчә, зурлыкны, горурлыкны аңлата. Ә бөртек кадерле, газиз нәрсәне күз алдына китерә. Җимешнең дә иң асылын «бөртекләп кенә жыйдым» диләр. Үзең дә сизмәстән, бер-берсен тулыландырган ике сүзне янәшә куйгансың. Тагын шул: бөркетнең баласы йә берәү, йә икәү генә була. Өч бик бик сирәк очрый. Димәк, бөркет үзе дә бөртек кош. Бер бәләкәч кенә нәрсәне ничек аңлавымны сиңа житкерер өчен күпме сүз яздым. Син шуны ике юлда әйткәнсең дә биргәнсең.

Ярый, хуш. Язган булса, тиз арада күрешербез дә әле.

Үзеңне кочаклап калам.

Мостай Кәрим.

(Дәвамы бар)

"КУ" 10, 2019

Фото: "Казан утлары" архивыннан