Тел мәсьәләсе хәл ителми

Бөтендөнья татар кон­грессының VI корылтаенда милләттәш­ләребезне борчыган иң четерекле мәсьәләләрнең берсе –милли мәгарифебезнең торышы начар икәнлеге күренде. Әйе, галимнәр, зыялылар, дәүләт хезмәткәр­лә­ре­нең күпчелеге соңгы елларда бу җәһәттә шактый күп эш башкарды. Шул ук вакытта Конгресс оешканнан соң уз­ган 25 елда татар теле өл­кәсендә башкарылган эшләр­нең нәтиҗәсе бе­лән канәгать була алмыйбыз.   Төп докладлардан кү­рен­­гәнчә, татар теленең төп проблемалары – мәгариф өл­кәсендә, ә алар (бердәм дәү­ләт имтиханы, югары белем, милли-тө­бәк компоненты, милли мәк­тәп һәм башкалар) федераль кануннарга барып те­рәлә. Җир шарында ике йөзгә якын дәүләттә алты мең ти­рәсе төрле халык, милләт, этнос яшәп ята. Күргә­не­гезчә, күпчелек дәүләтләр күпмил­ләтле. Күпмил­ләт­ле­лек ул – күптеллелек, дигән сүз. Милли сәясәт ул – тел сәясәте. Кемнең теле – шу­ның дәүлә­те. Күп кенә мил­ләт­ара каршылыклар, ризасызлыклар тел сәясәтеннән килеп чыга. Мисал буларак, СССР заманында Балтыйк буе респу­б­ликаларының кар­шы­лы­гын, Украина хәл­ләрен искә алып үтик. Аларның нигезен­дә үзәктән алып барылган тел сәясәте ята. Әгәр дәүләттә телләр мәсь­ә­ләсе хәл ителмәгән икән – димәк, милли мәсьә­лә хәл ителмәгән. Россия Федерациясе – үзенең Конституциясе буенча күпмил­ләтле дәүләт, ә дәүләт теле бер генә. Дөрес, федераль үзәк Россия составындагы республикаларда рус те­лен­­нән башка дәүләт тел­ләре бу­луны формаль рә­веш­тә таный. Әмма реcпуб­лика тел­ләре федераль канун белән беркетелмәгән, аларның статуслары, хокук­лары ачык­ланмаган. Шуңа күрә федераль дәрәҗәдә мә­га­риф һәм мәдәният мәсьә­ләләрен хәл иткәндә, Россия Федерация­сенең күп­теллелеге исәпкә алынмый диярлек, яки субъектив, очраклы рәвештә хәл ителә. Федераль структуралар республикаларның дәү­ләт телләренә үзләре аңла­ганча карыйлар, ә күпчелек очракта бу телләрнең барлыгын инкарь итәргә тырышалар. Прогрессив кешелек дөньясы милләтләр хокук­ларын хәл итүнең төп юлы бу­ларак дәүләтләрнең хокукый күптеллелек (правовое многоязычие), полилингвизм юлы­на басуында тапты. Әй­теп үтелгән ике йөзгә якын дәүләтнең инде яртысында диярлек (45 процентында) хокукый күптелле­лек хөкем сөрә. Ул дәүләт­ләр гомуми кануннар ни­гезендә ике, өч, дүрт, биш телле, хәт­та уни­ке тел­леләре дә бар. Алар арасыннан Швейцария, Син­гапур, Маврикияне әй­теп үтәргә була. Ни гаҗәп, полилингвизм юлына баскан дәү­ләтләрнең шактыенда төп милләт халкы 80-90 процент тәшкил итә: Австрия, Бөек­бри­та­ния, Испания, Хорватия, Ирландия, Италия, Польша, Португалия, Сербия, Словения, Финляндия, Швеция һәм башкалар. Аларның берсе дә: “Испания – испаннар өчен!”, “Польша – по­ляк­лар өчен!” кебек, яки барыгыздан да бер милләт ясыйбыз, дип сөрән салмый. Күп­телле дәүләтләрдә яшәү­че халык­ларның телләре канун ниге­зендә билгеләнгән төрле статусларга ия: дәүләт теле, рәсми тел, регион теле, махсус статустагы тел, муниципаль тел. Татарның сан ягыннан илдә икенче урында булуын, татарларның 75 процентка якыны Татарстаннан тыш регионнарда яшәвен искә алып, татар теле Россия Фе­де­ра­циясендә икенче дәүләт теле яки дәүләтнең рәсми теле булырга лаек. Ни генә булмасын, татар теле татарлар компакт яшәгән төбә­к­ләрдә берсүзсез дәү­ләт мәга­риф теле булырга тиеш. Бөтендөнья татар кон­грес­сының алтынчы корылтае карары нигезендә, Россия Федерациясе Дәүләт органнарына илдә хокукый күптел­лелекне гамәлгә кую мөрә­җәгате белән чыгарга тәкъ­дим итәм. Концептуаль этапта бу эшне “Россия Федерациясе телләре сәясәте” Федераль законы (ФЗ) кабул итү формасында башкарырга мөмкин булыр иде.

Назиф Мириханов, сәясәт фәннәре докторы. Мәскәү

Ватаным Татарстан