Татар җанлы бер генә кеше яшәгән җирдә дә татарлык сак­лана (ӘҢГӘМӘ)

Әстерханда безне “Идел” газетасы баш мөхәррире Динара Мәҗитова каршы алды. Җор телле, аралашырга яратучан бу ханым белән аэропорттан кузгалып киткәндә, Әстерханның үткәне, бүгенгесе турында ярыйсы гына мәгълүмат туп­лап өлгергән идек инде. Әстерхан 11 утраудан тора, аларны зур-зур 30 күпер тоташтыра, ә вак күперләрнең саны-исәбе юк... Кайда татар җанлы бер генә  кеше булса да яши – шунда татарлык сак­ланган, ди ул. Татар җанлы дигәндә сүзне Динараның үзеннән башларга кирәктер, мөгаен. – Өлкәнең бердәнбер татар басмасы бүген ничек көн күрә? – Мин баш мөхәррир булып өч ел гына эшлим әле. Ул төрле чорны кичергән, хәзер дә төрле чаклар була. Ләкин бөтен нәр­сәнең уңай ягын күрә белергә кирәк. “Идел” – 110 еллык иң  өлкән милли басма. Бүген ул татар һәм рус тел­ләрендә нәшер ителә. Газета дә­үләт карамагында, аны гамәлгә куючыларның берсе – массакүләм мәгълүмат чаралары агентлыгы, икенчесе –“Дуслык” татар мәдә­ни­яте оешмасы. Дөрес, бу газе­таның туктап торган вакытлары да булган. Эшчәнлекне узган гасыр­ның туксанынчы елларында көй­ләп җи­бәр­гән­нәр.100 еллыгына ул заманга туры китереп үзгәртелгән, яңарган басмага әйләнгән иде инде. – Заманга туры килгән дигән­дә нәрсә күз уңында тотыла? – Ул аена ике мәртәбә генә чыга. Шулай да яңалык форматын югалтмаска тырышабыз. Укучыга нәрсә кирәк – моны белер өчен даими сораштырулар үт­кәрәбез. Элек­ ул тарихи, әдәби юнәлештәрәк чыга иде. Әлегә мондый язмаларны азрак калдырдык. Безгә укучыны җәһәт язма белән кармакка эләктерү һәм үз мохитебезгә ия­ләштерү ки­рәк. “Идел” автономияле оешма­ның журналын да булдырасыбыз ки­лә. Көньяк өл­кәләрнең татар оешмалары белән очрашып сөй­ләштек, барыбыз да айлык татар басмасына сусаганбыз икән. Ме­нә сез телне, милли асылны ничек саклыйсыз дип сорау би­рәсез. Аның өчен бер газета гына җитми, безгә укыр өчен күбрәк басмалар, тыңлар, карар өчен ра­дио-телевидение кирәк. Ә укуга килгәндә, татарча укый белүче урта буынны югалттык, анысы сер түгел. Бүген безнең газетаны өлкән буын укый. Балаларны татарча газета-журналлар укырга өй­рә­тәсе, аларны кулдан ычкындырмыйсы иде. Соңгы елларда кызыксыну артты, милли җанлы яшьләр күренә башлады. Без өлкән, урта буын белән түгел, нәкъ менә яшьләр, балалар бе­лән эшләргә кирәклеген аңла­дык. – Укучыларны нинди ысуллар белән җәлеп итәсез? – Беренчедән, без абунәчеләр белән эшләүдән туктадык. Чөнки татарча матбугатка абунәче җыю нәтиҗәсе елдан-ел кимегәннән-кими барды. Ә матбугатны бете­рергә ярамый. Бездә бит ра­дио-телевидение дә юк. Шуннан бушлай тарату алымын куллана башладык. 3мең тираж белән чыгабыз да популярлаштыру җәһә­теннән эшлибез. Сәяси-иҗти­ма­гый агымнардан бәйсез булырга тырышабыз. Газета булу ул  – бу җир­лекнең мәдәни дәрәҗә­сенең югарылыгын күрсәтү дигән сүз дә. – Әстерхан өлкәсендә татар теле факультатив рәвештә укытыламы, әллә фән буларак ке­рә­ме? – Татар теле фән буларак кер­телгән мәктәпләр дә шактый. Шә­һәрдә ул факультатив буларак укытыла, авылларда тел саклана әле. Барысы да халыкның үзен­нән тора. Телне саклыйм дигән җир­ләрдә мәсьәләне хәл итеп була. Ә инде халык үз телен онытмасын өчен, аны кызыксындырырга ки­рәк. Милли үзаңны кү­тәрүдә очкын кабызу өчен кайчак бер кешенең сүзе дә җитә. Аннан аның тирәсенә тупланалар һәм эш  күренә башлый. Элек татар теле укытучыларына кытлык дип зарлана идек. Хәзер кадр­лар җитәрлек. Татар теле укы­тучыларын көллияттә дә укыталар, Әстерхан университеты да әзерли, Казан вузларын тә­мам­лаучылар да кайта. Булды бер заман: укытучылар бар, эш урыннары юк иде. Инде татар теле сыйныфлары да берәм-берәм ачыла башлады. – Балаларда милли кызыксынуны ничек уятасыз? – Бу җәһәттән дә карашлар Татарстанга төбәлгән. Без инде ничә ел “Сәләт” кебек Татарстан лагерьлары белән эшлибез. Аннан алар бөтенләй үзгәреп кайта. Үз балаларымнан әйтәм: татар булулары бе­лән горурланып, татарча сөй­ләшү­дән оялмый башлыйлар. Ә инде бөтенләй сөй­ләшә бел­мә­гәннәре 18 көн эчендә дә минималь сөйләм запасы туплап кайта. Чөнки алар чын татар мохитенә эләгә. Без монда андый шартлар бар дип мактана алмыйбыз. Менә шундый төркем­нәрне күбәйтәсе, Татарстан белән араларны якынайтасы иде. Ел саен Татарстан лагерьларына 200дән артык бала җи­бәрәбез. Аннан балалар үзгәреп кайта дидем бит инде, менә шул кызыксынуны сүн­дермәс өчен үзе­бездә чаралар әзерлибез. Әй­тик, мин “Татар кызы” бәйгесен оештырып җи­бә­р­дем. Бу һич тә матурлык бәйгесе түгел. Монда бала­ларның милли ашлар пеше­рүгә сә­ләте, әдәбият, тарих кебек фән­нәр­дән бе­лем дәрәҗәсе тик­ше­ре­лә. Хәзер бу бәйге даимигә әй­лән­де. – Телне өйрәнәм дигән җир­ләрдә дәреслекләр җи­тәр­­лек­ме? – Дәреслекләргә мохтаҗлык хәл ителеп килә. “Дуслык” үзә­гендә башка җирләрдә дә тел өйрәнәм дигән кешеләргә курслар бар. Ләкин бездә китаплар телне белгән кешегә көйләнгән. Ә татар телен бөтенләй бел­мәүчеләргә ул дә­реслекләрдән уку бик авыр. Курсларда укытучылар үз алымнарын булдырып, күбрәк сөйләм телгә басым ясыйлар. Безгә һич югы сөй­ләм телне кайтарасы иде. – Татарстан белән элемтә ныкмы? Сез нинди ярдәм өмет итәсез? – Элемтәләр нык һәм без ярдәм итүләрен тоеп яшибез. Чөнки Әс­терхан – Россиядә татарлар иң күп яшәгән җир. Монда татар диаспорасы түгел, җирле татар халкы яши. Татар халкы, билгеле, үзенең мәр­кәзе Казанга зур өметләр баглый. Ул өметләр тормышка ашырылмаслык түгел, ләкин араның җай­сызлыгы барлык омтылышны юк итә дә куя. Нәтиҗәдә туризм җәһә­теннән, иҗтимагый яктан да планнар эшләнми кала. Әстер­ханнан Казанга 1600 чакрым араны машинада, автобуста үтү – бик үк рәхәт түгел. Самолет белән атнасына ике тапкыр туры рейслар бар иде, хә­зер ул юкка чыкты. Тимер юл буенча туры рейсны активистлар бик сорагач, яңадан кайтардылар, лә­кин ул да күз буяу өчен генә эшлән­де. Нибары бер прицеплы вагон бирелде. Халык аңа эләгүнең бер файдасын күрми, ашкынмый да. Юл йөргән кеше Волгоград аркылы баруны кулай күрәчәк. Даими тра­нс­порттан “Дуслык” җәм­гыятенең автобусы кала. Аны Универсиададан соң Татарстан бүләк иткән иде. Мондый бүләк Рос­сиянең ун актив милли бер­ләш­мәсенә эләкте.

Гөлинә Гыймадова, Ватаным Татарстан