Канаты каерылганнар рухына...

Фәнни яктан өйрәнү, ядкәрләрен барлау, әсәрен сәхнәләштерү, бюстын ачу. Актер, режиссер, педагог, драматург Кәрим Тинчуринның тууына 130 ел тулу уңаеннан, бу көннәрдә Казанда әнә шундый чаралар үткәрелде. Шулай да, шактый еллар исемен дә телгә алырга ярамаган шәхеснең тормышын һәм иҗатын әле өйрәнәсе дә өйрәнәсе. Татар театрының кайсын гына алма, репертуарда Кә­рим Тинчурин әсәре булмый калмас. Әсәрләре вакыт-ва­кыт тәнкыйть утына алынса да, алар – теләсә кайсы театр­ның йөзек кашы. Беренче тапкыр 1926 елда куелган “Зәңгәр шәл”не генә алыйк. Бу – Салих Сәйдәшев белән Кәрим Тинчуринның татар­ның калебен ачкан әсәре. Камал театры аның белән ел саен сезонын башлап җибәрә. Гомумән, бу әсәрне сәхнә­ләштермәгән театр калмады да бугай инде. Язучы Рабит Батулла әйтүенчә, ул – татар­ның милли азатлык турындагы әсәре. Сүз уңаеннан, Тинчурин исеме пычратылгач, “Зәңгәр шәл” егерме ел куелмый тора. Ниһаять, драма­тург­ның исеме аклангач, 1956 елда янә сәхнәгә менә. Утыз көн буе аншлаг белән бара “Зәңгәр шәл”! Бәлкем моңа качкыннарның берсе бу­лып Илһам Шакировның чыгуы да беркадәр тәэсир иткәндер. Ул имән баганага сөялеп, “Кара урман”ны җыр­лаганда зал тетрәнеп кала иде, дип искә ала Мәйсәрә ролен башкарган Рауза апа Хәйретдинова. 1956 елгы куелышта уйнаган актерлардан бер Рауза апа гына исән икән инде... Менә шундый олпат, нахакка рәнҗетелгән шәхесне искә алуны Татарстан Фәннәр академиясе дә, Милли музей да, К.Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театры да оештырды. Театр фойесында исә Кәрим Тин­чурин бюсты ачылды. Аның авторы Рөстәм Габбасов әйтүенчә, бу – иҗади шәхеснең образы. “Мин аны дөнья күләмендә билгеле шәхес итеп чагылдырырга тырыштым, әмма канатлары каерылган шәхес... Шуңа күрә җилдә җилфердәгән шарфы да сыңар гына”, – диде ул. Кәрим Тинчуринның холкын без хатыны Заһидә апа Тинчурина истәлекләреннән күзаллый алабыз. Бу истә­лекләрне Заһидә апа белән сиксәненче елларда танышып, карчыкны тәрбияләүне үз өстенә алган Рабит Батулла язып барган. Нинди булган Тинчурин? Заһидә апа болай сөйләгән: “Тинчурин Миславскийны Казан төрмәсендә юата икән: – Бу – вакытлы гына хәл, – ди  икән. Атарга алып чыгып кит­кәндә дә, хәлсез Тинчурин исән калучыларга: “Түзегез, сабыр булыгыз, бу – вакытлыча гына аңлашылмаучылык”,– дип юатырга тырышып бә­хилләшә. – Менә шундый иде ул Тинчурин дигән кеше! – ди Заһидә ханым ачыну һәм горурлык аша”. Язучының “Мәрҗәннәр” циклыннан “Утыз өч көн” автобиографик хикәясенә ни­гезләнеп язылган “Соңгы әсәр” спектакле (режиссеры – Рәшит Заһидуллин) исә без­гә нинди Тинчуринны ача? Сәхнәгә тарихи әсәрнең менүе һәрвакыт вакыйгага әве­релә. “Соңгы әсәр” исә – Кәрим Тинчуринның тууына – 130, Россиядә Октябрь инкыйлабына – 100, Казанны ак чех легионнарыннан азат итүгә 100 ел тулуга багышланган спектакль. Аның әһә­мия­тен режиссер Рәшит Заһи­дуллин болай аңлата: –  “Мәрҗәннәр” повестена тап булуыма бик сөенәм. Ул эчтәлеге җәһәтеннән уникаль. Кәрим Тинчуринны көч­­ле прозаик буларак ачтым. Әсәр тәмамланмаган, ул мәрҗәннәр сыман бер җепкә тезелгән тугыз новелладан тора. Алар аша без Сөләйман Тимербаев атлы яшь кеше язмышы белән танышабыз. Әсәр стиле һәм төзелеше җә­һәтеннән – Максим Горь­кийның “Минем университетларым”, “Утыз өч көн” новелласы Булгаковның “Ак гвардия”сен хәтерләтә. Менә шушы новелла беренче тапкыр сәхнәгә менде. Без дра­матургның утызлап пьесасын беләбез, алар барысы да төр­ле театрларда кабат-кабат куелды, ә менә прозасы беренче... Спектакль беренче күре­нешләреннән үк ил фаҗи­гасенең тирәнлеген күрсәтә. Бер генә очраклы әйбер дә юк (рәссам – Татарстанның халык рәссамы Сергей Скоморохов). Түрдә – кораб (га­лимә Миләүшә Хәбет­ди­нова моны Дәрд­мәнднең “Кораб” шигыренә ишарә дип әйтә), ул урамга да, йорт кү­ренеш­ләренә дә әверелә. Ә иң түр­дә – драма­тургның төр­мәдә тө­ше­рел­гән фоторәсе­ме. Спектакль төп герой Сө­ләйман­ның: “Кешеләр анда үләләр, үте­реләләр, кө­рә­шә­ләр, сугышалар. Ә мин? Кайда минем юлым? Кемнәр соң минем дусларым? Мин кем соң, кем?..” – дип бәр­гә­лә­нүен­нән башлана. Ирек­сез­дән син дә кеше язмышы, вакыт, чор турында уйлана баш­лыйсың. Вакыйгалар бер-бер артлы алмашына. Әле урам күре­неше, әле татар зыялы­ла­ры­ның җыены, әле Мөсел­ман со­циалистлары комитеты утырышы, Яңа татар зираты, тикшерүче кабинеты...   Менә шушы күренешләр аша йөз ел элек булган татар дөньясы рухын бирергә тырышканнар. Ә вакый­галар­ның ачкычы булырдай сүз­ләр Хәлил авызыннан яңгы­рый: “Кораб батканда, яхшыларга да, яманнарга да – бер язмыш”. Шунысын әйтергә кирәк: инсценировка авторы әсәр­дән тайпылмаска тырыша. Бу хакта Миләүшә Хәбетдинова болай дип сөйләде: – Язучы тарих аренасындагы сәяси көчләрне гуманизм җәһәтеннән бәяли. Рә­шит Заһидуллин да автор карашыннан тайпылмый, шул чор атмосферасын чагылдырырга тырыша. Спек­такльгә монтажлык хас. Мезансцена күре­нешләре Тинчурин тек­сты­ның никадәр кинематографик рухта булуын дәлил­ли. Без­нең алда – уйлап чыгарылган бәян түгел. Геройларда конкрет кешеләрне фаразлап була. Нургали Газизов, мәсәлән, Мөселман социалистлар комитеты лидеры Мулланур Вахитов, Тукмаков – Казан губернасы милли шурасы рәисе Фуат Туктаров ул. Инсценировкадан төшеп кал­ган геройлар да бар. Болар – Мозаффаров (Ильяс Алкин, Хәрби шура лидеры), мулла Габдулла (Габдулла Апанаев). Шагыйрь Ркаил Зәйдулла исә әсәрне бер яклырак дип бәяли: – Тарихи әсәргә мө­рә­җәгать итү – кирәкле эш, тулаем алганда, спектакльне уңышлы дияргә була. Ләкин бу әсәр совет заманында язылган һәм большевиклар ягынарак авышып иҗат ител­гәнлеге сизелә дә. Сөләйман-Тинчурин – мәсләксез герой. Шул ук вакытта уңай күре­нешләр дә шактый. Бигрәк тә ахырда чыгарылган төп фикер үтемле. Бу – нинди генә режим килсә дә, татар зыялысына җиңел булмаган һәм беркайчан да җиңел булмаячак, дигән фикер. Сөләйманны башкарган Артем Пискунов гашыйк булучан, дәртле образ иҗат итте. Бигрәк тә лирик күре­неш­ләр, хыялдагы бию, Татьяна Тарасовна белән очрашу күренешләре әйбәт килеп чыкты. Ләкин Тинчурин образына төшенеп җиткәнче актерга шактый эзләнергә ки­рәклеге сизелеп тора. Ә менә Татьяна Тарасовна  (Гүзәл Галиуллина) – тулы канлы образ. Оста күре­неш­ләрне барлыйбыз икән инде, зират күренешен телгә алмый булмый. Мө­җавир – Харис Хөс­нетди­новның язучыны беркатлылык белән кабул итүе, аны коткарырга теләп, паспортын бирергә риза булуы, бер караганда, гади, әмма шул гадилеге белән күзгә яшь китерерлек күре­неш­ләр булды. Газета сатучы малайлар да (Камилә Галиева, Лилия Камалиева) темплары белән ил корабының нинди борылышта торуын чамаларга мөм­кинлек бирде. Ләкин спектакльдә спирт­лы эчемлекләргә шулкадәр басым ясалуы берничек тә акланмады. (Бу хәл Тинчурин театры спектакльлә­рендә беренче генә түгел). Моңа Ркаил Зәйдулла да игътибар иткән. “Ул чор зыялылары эчмәгән генә тү­гел, моңа бик начар мөнә­сәбәттә булган. Мин моны Хәсән  Туфаннан язып калганым да булды”, – диде ул. Тинчурин нинди кеше булган? Без инде бу сорауга истәлекләргә таянып кына җавап бирә алабыз. Үзенә һәм кешеләргә каршы язылган доносларга кул куймаган шәхеснең бу дәрәҗәдә үк мәсләксез итеп сурәт­ләнүе акланмый. Әле бит Заһидә апаның истәлек­ләре дә бар. Алар  “Җиме­релгән бәхет” (Рабит Батулла) дигән кү­ләмле әсәрдә чагыла. Сүз уңаеннан, бәйрәм чараларында тугрылыгы һәм горурлыгы белән декабрист хатыннарыннан да бер башка өстен Заһидә Тин­чуринаның телгә алынмавы да аңлашыл­мый. Аның тууына да бит быел 120 ел тулган. Кәримнең кабере юк, ике­безгә бер кабер булыр, ташка атамның һәм ирем Кә­римнең исемен дә язарсыз, дигән васыяте бар һәм ул үтәлгән дә. Заһидә апа ка­беренә барып, ике олпатка баш ияргә соң түгел анысы. Һәрхәлдә, спектакль уйланырга шактый җим бирде.    

Гөлинә Гыймадова, Ватаным Татарстан