Йола, гореф-гадәтләрсез яшәп булмый (Республика традицион мәдә­ниятне үстерү үзәге җитәкчесе Ф.Җәүһәрова белән ӘҢГӘМӘ)

Йола, гореф-гадәтләрсез яшәп булмый. Көндәлек тормышта шул кануннарга салынган күп кенә эшләрне үзебез дә сизми башкарабыз. Аларны буыннан-буынга тапшыру эше бүген ничек алып барыла? Шулар хакында Республика традицион мәдә­ниятне үстерү үзәге җитәкчесе Фәнзилә Җәүһәрова белән әңгәмә кордык. – Фәнзилә Хәкимовна, фольклорны дистә еллар дәвамында берәмтекләп җыясыз, туплыйсыз. Бу байлык киләчәк буыннарга барып җитәрме? – Фондка алыну ул – мәңгелек саклауга куелу дигән сүз. Бүген яздырган материал 2-3 ел эчендә тарихка әверелә ала. Әйтик, 10 ел элеккеге авыл белән бүгенгесен чагыштырып та булмый. Һәр буын үзеннән киләчәк буынга нәрсә­не­­дер биреп калдыра. Ә алдагысы бу байлыкны үзенчә үзгәртә. Шуңа күрә теге яки бу материалның шушысы гына дөрес дигән сүз була алмый. Һәр буынның үзенә күрә өстенлеге бар. Шуңа да “хәзер инде фольклорны табарга мөмкин түгел, бөтен нәрсә җыелып бетте” дип әйтергә дә урын юк. Җыелган һәрбер язманың паспорты эшләнә, алар цифрлана. Фонд материаллары нигезендә диск, китаплар чыгарабыз. Фәнни мәкаләләр языла, фольк­лор төркемнәр өчен методик әсбаплар әзерләнә. Мәсәлән, үзәгебездә экспедиция материалларына нигезләнеп, “Казан арты татарларының гаилә-көнкүреш йо­лалары фольклоры” дигән темага фәнни диссертация якланды. Тарих институты белән берлектә татарларның изге урыннарга мө­нәсәбәте турында материаллар әзерләнде. Гөслә буенча фәнни-популяр мәкалә белән диск эш­ләдек. Аннары татарларның мө­селман диненә мөнәсәбәтле музыкаль фольклоры, музыкаль мирасы тупланды. Экспедиция материаллары нигезендә фильмнар тө­шердек. Бүген Татарстан Республикасы Дәүләт Советында матди булмаган мәдәни мирас турында закон өченче тапкыр укылу процессын үтте, ул 2018 елдан га­мәлгә керер дип уйлыйбыз. – “Түгәрәк уен” фестиваленә ел саен яңа төркемнәр кушыла. Бер районнан хәтта берничә фольклор төркеме чыгышлары күрсәтел­де. Быелгы бәйгенең шаккатырган табышлары булдымы? – “Иске Казан түгәрәк уены”нда быел безне Теләче районыннан килгән төркем шатландырды. “Фазыл чишмәсе” фольклор ансамбле аулак өй күренешләрен искитмәле самими итеп күрсәтте. Икенче ел рәттән Апас районы шаккатыра. Быел алар үзләрендә саклап калынган корама юрган сыру күре­нешен сәхнәләштерделәр. Арча, Кукмара, Ютазы, Мамадыш һәм баш­ка бик күп районнар үзләре­нең фольклор фестивальләрен үт­кәрә. Фестиваль кысаларында такмак әйтеш барлыкка килде. Без аны икенче ел рәттән оештырабыз. Быел ул искиткеч булды. Татарстанда “Иске Казан түгәрәк уены” фестивален башлап җибәрүебез дә юктан түгел. Һәр яхшының бер яманы була дигәндәй, ул – безнең шатлыгыбыз да, бераз борчуыбыз да. Моңа кадәр еш кына фольклор төркеме белән халык җыры төр­кемен аера алмый азапландык. Сәхнәгә чыгып татарча җырлауны фольклор дип исәпли идек.   Бүген халыкның үзен­дә булган байлыгын күрсә­тергә кирәк. Әйтик, ХХ гасырның 50-70 нче еллардагы мирасы ул – тарихи мирас. Ул чорда кичке уеннарда уйнаган апалар бүген бик өлкән яшьтә. Бүген ха­лыкның көндәлек яшәешеннән кич­ке уеннар төшеп калды. Ләкин бу мирасны беркадәр саклап калдыру, матурлыгын күр­сәтү – фольклор төркемнәренең эш максат­ларының берсе булып тора. Иң кызыгы – бүгенге әлеге төркемнәр үзләре дә эзләнү эшләре алып бара башладылар. Аларга репертуарларын ел саен баетыр өчен, яңа материаллар табу өчен, телиләр­ме-юкмы, өлкән буыннар белән аралашырга туры килә. Шуның бәрабәренә ипләп кенә буыннар арасында аралашу барлыкка килә. 5 августта Казан Кремлендә Халыкара татар фольклор фестивале “Түгәрәк уен” узачак. Биредә, без­нең планнарыбыз буенча, ун мәй­дан оештырачакбыз. Әстерхан, Себер, Урал татарларының һәм баш­каларның чыгышлары көтелә, шулай ук Кытай, Төркия, Австралия, Казахстан һәм Финляндиядән дә килгән милләттәшләребез катнашыр дигән өметтә торабыз. Биредә бию мәйданчыгы эшләячәк, такмак әйтеш бәйгесе, балалар арасында ашык (гузна) буенча турнир оештырырга уйлыйбыз. Бу – XX гасырның 50 нче елларына кадәр татарлар арасында да бик популяр исәплән­гән гомумтөрки уеннарның берсе. Гузна, кузна, ашык уены – аның исемнәре генә дә ничә төрле. Вокаль төркемнәрне һәм төрле халык уен коралларында уйнаучыларны да күрергә мөм­кин булачак. Әлеге фестиваль­дә Россиянең 22 төбә­геннән катнашучылар көтә­без, барлыгы 800 кеше булыр дип торабыз. Фестиваль кунакларын Казан Крем­лендә 20гә якын ос­таханә дә көтеп торачак. Фес­тиваль Бөтендөнья татар конгрессы корылтае кысасында узачак. – “Түгәрәк уен”ның ел саен гео­графиясе дә киңәя дип бе­ләбез. – 2018 елда Ульян өлкәсендә үткәрәбез дип торабыз. “Түгәрәк уен”ны 2008 елда беренче тапкыр Ульян өлкәсенең Иске Кулаткы рай­онында башлап җибәргән идек, шуннан бирле фестиваль Тө­мән, Самара өлкәләрендә, Пермь краенда, Мари Иле, Кырым республикаларында, Казан шәһә­рендә, изге Болгар җирләрендә үтте. Фес­ти­валь­нең даими ига­нәчесе дә бар. Ул – Саратов шәһә­ренең Гексар шир­­кәте генераль директоры Эдуард Әнвәр улы Ганиев. Ул фес­тивальнең һәр сулышын күзәтеп, булдыра алган кадәр ярдәм кулы сузып тора. Фестиваль мәдәни проект буларак даими үсештә, безне шунысы куандыра: без барган тө­бәктә үз фольк­лор фестиваль­ләре барлыкка килә. Мәсәлән, Тө­мән өлкәсендә се­бер татарлары фольклорын торгызу, саклау буенча искиткеч үзен­чәлекле хәрәкәт кузгалды. Анда менә дигән бию төр­кем­нәре, этнотеатрлар, балалар фольклор төркем­нәре барлыкка килде. – Югалган йолаларны кире кайтару мөмкинме? – Күп кенә йолаларга мөнә­сәбәт үзгә бүген. Өстәмә әйберләр кертмичә генә, булганны саклап калырга кирәк. Нәрсәдер кертә баш­ласаң, халыкныкы югала башлый. Без аны, зур сәхнә куеп, концертка әйләндерәбез икән, аның мәгънәсе бетә. Изге урыннарга мөнәсәбәтле кайбер йолалар торгызыла башлады. Чишмә чистар­туның, чишмә карауның әһә­ми­ятенә, савабы барлыгына тө­шенә башладык. Аннан эшмәкәрләрнең үз авылларында халык өчен төрле бәйрәмнәр үт­кәрүен зәкәт буларак, саваплы га­мәл итеп аң­лаулары да – куанычлы хәл. Бүген һәр җир­лектә үз брендын булдыру теләге кузгалды, без моңа бик шат. Аның белән бер­рәт­тән, “безнеке-минеке” төшенчә­ләре дә үз мәгъ­нә­сендә, тулы эчтә­леге белән кабул ителә башлады. Минем авылым, безнең як, безнең авыл­да гына шушылай бииләр, без­нең якның җыр­лары, безнең Сабантуй һ.б. Алар һәр авылның, тө­бәкнең үзенчә­ле­ген, матурлыгын ассызыкларга мөм­кинлек бирә. – Милли мәдәниятне үстерү алымнары һәрдаим өйрәнелә. Ә менә сәхнәдә фольклор әсәр­ләре белән чыгыш ясау­чы­лар­ның киемнәре аптырашта калдыра... – Билгеле булганча, ХХ га­сыр­ның башында татар элитасы халык киеменнән беркадәр китеп, европача киенүне алга сөрә башлый, шул ук вакытта Европа стиленә миллилек өстәргә дә онытмый. Мә­сәлән, ХХ гасыр башы татар ха­нымнарының киемнәрен карыйбыз икән, без аларда изүе ябык, озын җиңле күлмәк күрәбез, шул ук вакытта күлмәкнең силуэты европача булуы күзгә ташлана. Башларында калфакның яңар­тыл­ган, бер­никадәр каптырма рәве­шенә әй­ләндерелгән варианты өстенлек итә. Шушы чорларда милли кием формалаша башлый, кызганычка, бу процесслар Октябрь инкыйлабы аркасында туктатыла, милли элита юкка чыгарыла. Шулай да Сталин чорындагы коммунистлар идеологиясе кысасында милли сәнгать институтлары булдырыла: филармония, җыр һәм бию ансамбле, алга таба татар операсы студиясе һ.б. ачыла. Бу гамәлләр үз чиратында милли сәхнә киемен формалаштыру процессларына нигез бирә. Совет чоры тәмамланып, милли үзаң кабат кузгалган чорда милли сәхнә киеме белән милли киемне бутау башлана, дөресрәге, формалашып бетәргә өлгерми калган милли кием урынына еш кына сәхнә киеме чыгыш ясый башлый. Бүген дә без милли кием, фольклор киеме кебек төшенчәләрдә шактый җитди буталабыз. Әлбәттә, бу процесслар бер көн эчендә генә хәл ителә торганнардан түгел, татарның милли элитасы оеткысы инде бар. Эли­таның милли киемгә ихтыяҗы барлыкка килде, бу юнәлештә эшләүче мо­дель­­ерларыбыз да пәйда булды. Күн кәвеш, каюлы читекнең милли аяк киеме булуын аңлата­быз, махсус семинарлар оештырабыз. Әл­бәттә, эшлисе эшләр бик күп, системалы эш алып барганда ниндидер нәтиҗәләр була. Ул гына да тү­гел, татар тарихын, риваять­лә­рен сәхнә күренешләре буларак мең­герә алучы төркемнәрне эзлибез, ул турыда даими сүз кузгатабыз, фес­тивальнең нигезләмәсенә махсус номинация дә керттек. Дастаннарны көйләүче вокалистлар эзлибез. Искиткеч сюжетлы, үз башкаручысын көтеп ятучы бер­ничә дистә дас­таннарыбыз, леген­да-ри­ваять­лә­ре­без бар. Алар да сәхнә­гә ме­нәргә тиеш. Тәгәрмәчне әйлән­дермичә, юл үтелми. Без аны үзебез булдыра алган кадәр әйләнде­рә­без. Сигез ел элек сәх­нәдән татар көйләрен гөсләдә уйнату – тормышка ашмаслык хыял иде. Ә хәзер гөсләдә уйнаучы бер­ничә төр­кемебез бар. – Сәхнәдә өйдәге күренеш­ләрне уйнаганда галош кию дө­ресме? Татар халкының ке­ше­леккә кия торган бизәкле чүәк-читеге, шуның янәшәсендә көн­дәлеккә кия торган гади­рәге бул­ган... – Әлбәттә, бездә читек-кәвеш булган. Читек өстеннән генә киел­гән ул күн кәвеш... Бөтен­россия түгәрәк уеннарына күн кәвешләр белән килүчеләр бар. Йомшак, табансыз читек ул – өйдә кия торган аяк киеме. Ул, бердән, аякка җы­лылык тәэмин иткән, икенчедән, чисталык, пөхтәлекне дә саклаган. Ә галошлар – болдырда кала торган, читек өстеннән кия торган аяк киеме. Шуңа күрә, алда әйткә­не­без­чә, күренешнең сюжеты өй эчен­дә бара икән, анда галоштан йөрү татарча булмый. Шул ук җөм­ләне рәеш күлмәге, эш киеме дигән категорияләргә кагылышлы да алып барырга кирәк. Ләкин, тормыш чынбарлыгы белән беррәт­тән, сәхнә таләпләре дә бар. Мәсә­лән, Чирмешән районының мә­дә­ният йорты каршында эшләп ки­лүче “Умырзая” фольклор төр­кемебез бар. Алар үз репертуарларында бик үзенчәлекле фольклор күренешләрен күрсәтәләр. Күп тапкырлар лауреат исеменә лаек булган төркем. Киемнәре асылда фольклор стилендә, ләкин аларны чит илгә чыгарып, татар зәвыгын күрсәтергә теләсәк, миллилек җи­теп бетми. Моның сәбәпләре дә бар. Сәхнәдә Совет иленең 60-70 нче еллары авылларына хас булган унификацияләнгән кием киелә. Киемнәргә милли төсмерләр өстәү дигәндә сүз ялтыравык, купшы бизәкләр турында түгел, ә тыйнак кына чигелешләр, изү, бала итәк­ләрдәге бизәкләр турында бара. – “Түгәрәк уен” фестивален карагач, безнең балачактагы кайбер йолалар кылт итеп искә төште. Хәзер аларны, Сез әйт­кән­чә, кайтарып та булмас. Без­дә колак тиштерү йоласы сак­ланган иде. Өммегөлсем әби хуш исле сабыны белән колакны тишә, икенче күрше апа ефәк җеп бирә, өченче әби көмеш алка кидереп җибәрә... – Әлбәттә, шулай. Колак тиш­терүнең тулы йоласы бар иде. Минем әби: “Кызым, колак тиштерү –ир баланы сөннәткә утырту белән бер”, – дия иде. Аны иртә язда гына тиштерәсе. Кыш көне салкын тия, җәен инфекция керә, диләр. Язгы гөрләвекләр яңа ага башлаган вакытта без, сигез-тугыз яшьлек 4-5 кыз, Сабира абыстайга барабыз. Авылда иң оста колак тишүче ул, бар авыл кызы колагындагы алкалар – аның эше. Ул безгә тишелгән колакны карау, чистарту, кайчан ефәк җепне аласы, алканы кемнән сорап торып була – барысын да аңлата. Һәр кирәкле гамәлнең, тормыш итешнең халык акылына, их­тыяҗына утыртылган җирле институтлары эшләгән. Һәр халыкның әллә кайчаннан бирле үз табиблары, үз укытучылары, үз һөнәр­че­ләре булган. Беренче экспеди­ция­ләрдә йөргәндә, “кендек әбисе ”ди­гән күренешне өйрәнеп тә шаккаткан идек. Кендек әбисен халык­ның ни өчен зурлавы сәбәпләрен шунда гына аңладык. Бердән, ул бала табарга йөкле хатынны алдан ук әзерли, баланы дөрес итеп имгәт­мичә таптыра, кырык көн буе бала белән яшь ананы хәстәрли, бала тапкан хатынның аналыгы дөрес утырсын, алга таба да сәла­мәт балалар тапсын өчен махсус массаж ясый, баланы ныгыту, чыныктыру эшләрен дә оештыра. Теләсә кем сөннәтче бабай, кендек әбисе була алмаган. Шуны гына уйлап карагыз: кендек әбиләре бала тапкан яшь ананы бер атна буе ятагыннан кузгатмаганнар. Без аралашкан кендек әбиләре сүзе буенча, хатын-кызны эш атына әве­рел­дергән заман ул – Совет заманы, басуда бала тапканда имгәнгән балаларның, хатын­нарның санын кем санаган, диләр алар. Әлбәттә, тормыш, яшә­еш бер урында тормый. Мич тә якмыйбыз, кер дә юмыйбыз, ашарга да мультиварка дигән машина пе­шерә, ләкин шулай булса да, хал­кыбызның асыл сыйфатлары, милли билгелә­ребез­не, йөзебезне саклау, үзебезне рә­хәтләнеп “мин – татар” дип әйтер­лек тарихи мәдә­ниятебез, гореф-га­дәтләребез, ара­лашыр телебез барын онытмасак иде.

Рәсимә Галиева, Ватаным Татарстан