"Бирде дөнья кирәкне, ел­а­маc­ка өйрәтте..."

Үз башыннан үткәннәрне кәгазьгә төшерәсе килү теләге күптәннән бимазалый иде Юрийны. Тик ни өчендер һаман да кулына каләм алырга батырчылыгы җитми йөрде. Аның бу теләге Җиңү көне якынлашкан көннәрдә тагын да көчәя. Башкалар бәйрәм иткәндә, аның күңеле тынгысызлана, эчендә ниндидер бушлык, төшенкелек барлыкка килә. Менә тагын Җиңү бәйрәме якынлаша, күңелендә ничәмә-ничә еллар йөрткән, уе белән язган язмасын район газетасында бастырып, бар таныш-белешлә­ренә, якын­нарына үзенең барлыгын белдерә­се, “кыен ашап” үскән балачагын, үгилекне, Тукай кебек асрамага бирелгән ба­ланың киче­решләрен сөйлисе килә иде аның. Сигезенче дис­тәне ваклагач, хатыны Зиләнең өйдә юклыгыннан файдаланып, ни­һаять, барлык батырлыгын җыеп, кулына зәңгәр пасталы каләм, туксан алты битле күн тышлы дәфтәр алып, өстәл янына килеп утырды. Бераз тәрәзәгә карап торганнан соң, хәрефләрен авыштыра төшеп, дәфтәргә яза башлады: “Җиңү бәйрәме җит­кәндә, мине ниндидер сәер хис урап ала...” Шулай диде дә туктап калды. Болай башла­саң, кеше­ләр­нең әллә ни уйлавы бар. Сөйләм телен әйткән дә юк, язу осталыгы да чамалы икән шул. Ә менә математикадан сыйныфташларын куып җиткерә торганнардан түгел иде ул. Укытучы апасы яңа дәрес башлап, мәсь­әләне тактага язып чишә башлау белән, Юрага чишеп бе­терергә куша иде. Ул аны шунда ук чишеп куя. Ул кабат шакмаклы дәфтәр би­те­нә тигез җөмләләр тезә башлады: “Cугыш башлангач, әнием­не – Анна Леонтьевна Глазкованы Әсәй авылына балалар укытырга җибә­рә­ләр. Ул, кеше сөй­ләве буенча, яшь чакта бик чибәр булган. Ире сугышка киткәнче, бер кызы, бер улы була. Минем апа белән абый булалар инде. Озын сүзнең кыскасы, мәктәп директоры белән безнең әни арасында нидер була һәм 1943 елның 1 февралендә, көтеп алын­маган өченче бала булып мин туганмын...” Юрий калә­мен дәфтәр ур­тасына куйды да уйга чумды. Күз ал­дыннан кино тасмалары кебек ба­лачагы йө­гереп үтә башлады. Күз алдында озын тормыш юлы сузылды... ...Сугыш бетеп ике ел узганнан соң, Җиңү көне алдыннан әнисе­нең ире Харис кайтып төшә. Ән­кәсенең Юрага чәй куярга йөргән генә чагы иде. Сугыштан дошманны җиңеп кайтуына хатының “сө­ендереп” малай табып куйса, беркем дә әйбәт булган дип тормас шул. Юра үги әтисенең ишектән килеп керү белән өстәлдәге сулы чүмечне ачудан селтәнеп сугып очырганын бик яхшы хәтерли. Шул ук көнне аны әнисе күршеләренә кертеп куйды. Ул чактагы өйдә буранның нинди булганын чамалау авыр түгелдер. Фронтовикны соңгы чарага барудан ике тупырдап торган баласы янәшәсен­дәге бик чибәр hәм укымышлы хатынын югалту куркынычы гына сак­лап калгандыр. Әмма ачуыннан ниш­ләргә белмәгән ир гаиләне сак­лап калуның төп шартын куя – сансыз бала аның күз алдыннан югалырга тиеш! Юк икән, өч баланы ияртеп, үзе дә аның күз алдыннан югала. Хаталанган ана, өч баланы берүзем аякка бастыра алмам, барысын да ятим иткәнче, берсен генә язмыш кочагына ташлау хәерлерәк булыр, дип уйлагандыр... Шулай итеп, бар дөнья өчен шатлык алып килгән Җиңү бәй­рәме Юраның күңеленә ятим калу көне булып кереп калды. Ире кушканча, әнисе аны күрше Уразай авылындагы бер бабай белән әбигә асрауга бирде. Аларны да яманлыйсы килми Юра­ның. Сугыштан соңгы еллар бит, үз балаңның да тамагын туйдыра алмаган авыр еллар. Ул әби-бабайда озак тормады, тагын берничә гаиләдә уллыкта булганнан соң, әнисе, Зирекле Елга колхозы рәисе белән сөй­ләшеп, авылдагы хәлле генә Фә­хирә белән Рәхим гаиләсе­нә уллыкка китеп барды... Килү белән, аңа яңа исем бирделәр: Юра хәзер Рәис Рахманов булды. Бер сүз дә татарча белмәгән дүрт яшьлек Рәис бу яңа апа белән абыйны да “әни-әти” дип йөртер­гә мәҗ­бүр калды. ... Әтисе колхозда атлар карый. Рәис тә аңа ияреп йөри. Тормышы шулай көй­ләнде генә дигәндә, ком тавы кебек тагын җимерелеп төште. Тагын шул мәхәббәт гаепле. Әтисе, Фә­хирә әнисен ташлап, башка хатынга чыгып китте. Рәисне тәрбиягә әтисе алганга күрә, суд аны әтисе белән яшәргә тиеш дигән карар чыгарган. Суд карары белән әти­сенә Рәис һәм өч кәҗә бәтие тиде. Бу аның өченче әнисе була бит инде. Аңа да “әни” дип эндәште, шулай тиеш! Ләкин яңа гаиләдә Рәис­кә җүнле көн булмады диярлек. Чөн­ки өченче әнинең аннан башка да ике баласы бар иде. Бүген әйт­сәң, кеше ышанмас: “яңа өй­лә­нешкән яшь парларга” аулак ки­рәк булганда, аның төннәрен суык чоланда җылы­ну өчен сарык тәкәсенә сыртын терәп йоклаган чаклары да бул­ды... Яман хәбәр тиз йөрүчән була. Улының язмышын ничек тә күз уңында тотарга тырышкан әнисенә күңелсез хәбәрләр ишетелеп торган, күрә­сең. Йөрәге авырткан ана, ты­рыша-тормаша торгач, кабаттан аны Фәхирә әни­сенә кайтарды. Фәхирә әнисенә Рәис мең рәх­мәтле. Ул – аның икенче әнисе. Авыл халкы алдында ким-хур итеп тәрбияләмәде, тамагы тук, өсте бөтен булды. Авыл малайларында булмаган вилсәпидтә дә йөртте, сорагач, гармунын да алып бирде. Фәхирә әнисе бик ярата иде шул Рәис улын. Рәис тә әни­сенең кул астына керергә тырышты. Укудан кайтып, дәрес­ләрен хә­зерләү белән, әнисенә йорт эшлә­рендә булышты. Үзенең башлангыч белеме генә булган ана улының белемле булуын теләгән­дер, укысын, белем җыйсын ди­гәндер. Җиденче сыйныфка җиткәнче, Рә­искә өч авыл юлларын таптап, Зирекле Елга, Мачаклы, Сәпәй мәк­тәпләренә йөреп укырга туры килде. Җиденче сыйныфны тәмам­ла­ган елны, укырга китәр өчен, Фә­хирә әнисе фамилиясе белән ЗАГС бүлегенә белешмә алырга баргач, андый фамилияле кеше юк дип борып кайтардылар үзен. Шул вакытта тагын бер тапкыр үзенә тигән язмышка ачулану аралаш үпкәләп, аптырап кайткан иде. “Ничек булмасын инде ул, менә бит ул бар, кулында мәктәпне тәмамлаган таныклыгы да бар! Ул укыган мәк­тәпләр дә бар, уйнап үскән дуслары да исән-саулар!” Бераз уйланып йөр­гәннән соң гына белеш­мәне үз әни­се фамилия­сендәге Юрий исе­менә алырга кирәк булганы исенә төш­кән иде. ЗАГСка кабат баргач, аңа Юрий Харис улы исе­менә бе­леш­мә тоттырдылар. Җидееллыкны бик яхшы билгеләренә тәмамлаган булса да, укуын дәвам иттерергә насыйп булмады аңа. 1957 ел иде ул. Ул елны әнисенең: “Улым, әнә аламачы Шәрип абыең да җиде сыйныф бетергән, нинди җавап­лы эштә эшли, белемле кеше. Мин сиңа башка ярдәм итә алмам инде, көчем юк”, – диде. Шуның белән Рәиснең укуга булган хыялына нокта куелды. Ә менә аның җиденче сыйныфны тәмамлаган таныклыгы белән әллә ничә авылдашы уку йортларына барып керде, диплом алдылар, аннан зур урыннарга күтә­релделәр. Хәер, укуын Рәис тә укыды. Башта кичке мәктәпне тәмамлады, аннан Чистай авыл хуҗалыгын механикалаштыру техникумына барып керде. Тик анысы соңрак булды... “Бирде дөнья кирәкне, ел­а­маc­ка өйрәтте...” Хәсән Туфанның бу шигырь юллары Рәискә атап язылган кебек. Җиденче сыйныфны тә­мамлау белән, авыл картлары сорагач, колхоз таналарын һәм хуҗа­лык көтүен көтәргә алынды. Колхоз рәисе­нең, сине үзем трактор­чы­лык­ка укырга җибәрәм дип тә, сү­зендә тормыйча, ике ел буе сыерларга басудан салам ташырга, колхоз көтүен көтәргә мәҗбүр итүен дә, Чаллы урманнарына барып колач җитмәс наратлар кисәр­гә туры килүен дә, ар­миягә киткән­че Хәрби комиссариат ярдәме бе­лән шоферлар курсларын тәмам­лавын да, үз татарың паспорт би­рергә теләмә­гәндә, дусты Рәфәт белән юл сумкаларына әнисе суйдырган сарык итен салып, Казахс­тан­га Кызыл Орда шәһәренә китеп, кирпеч заводында эшләп, авырлыклар белән чит үзбәк кардә­ше ярдәме белән паспорт алып кайтуы турында да тәф­силләп, озаклап язып булыр иде... Армиягә киткәнче, ул Азнакайда Промкомбинатта шофер булып эшләде. Промкомбинат директоры Гали Садыйков: “Мин сине эшкә алам, тик машинаны үзең төзә­тә­сең”, – дип, җимере­леп беткән “ГАЗ-93” самосвалы биргән иде аңа. Булачак машинасы кабина­сының ише­ген ачып баскычына басу белән, җимере­леп, җиргә төшкә­нен искә тө­шереп елмаеп куйды. Череп диярлек беткән “әрвахтан” ай ярым дигәндә өр-яңа машина ясап чыгып, эшкә алган җитәкчене дә, коллективта эшлә­гән шоферларны да шаккатырган иде ул. Моның сере склад мөдире Гали абыйсының Зирекле Елга авылы кешесе булуында иде. Ул серне баш­каларга сөйләп тормады. Армиядә Германиядә өч ел ярым хезмәт итте Рәис, анда да машина йөртте. Туган ягына күк­рә­генә хәрби хезмәт отличнигы һәм икенче класслы шофер билгесе, спортта ирешкән уңышла­рын күр­сәткән күп санлы значоклар тагып кайтып төшкән иде. Армиядә хез­мәт иткәндә, үз әни­се белән үги әтисеннән килгән хаттан да куанычлырак хат алмагандыр ул. Анда: “Бүгеннән үз әниең, үз әтиең бар, барысына да әйт”, – дип язылган иде. Ул чордагы кичерешләрен үзе генә белә Рәис-Юра. Соңарган таны­лу­н­ың аңа әллә ни кирәге дә юк иде инде. Тапкан түгел, баккан – ана, дип белми әйтмәгәннәрдер. Спортка булган хыялын тормышка ашырам дип, танышы янына армиядән Бөгелмәгә туры кайткан иде ул. 1965-1966 елларда Бө­гелмәдәге “Труд” спорт җәм­гыяте өчен ярышларда катнашып, Бөгел­мә чемпионы булды, Лениногорскида уздырылган ярыштан кубок та алып кайткан иде. Әнисе берүзе яши дип, Азнакайга кайтасы итте. Кайткач та әлеге шөгылен ташламады. Кайту белән туп-туры “Азна­кай­нефть”нең УТТ идарәсенә эшкә килде. Технологик транспорт ида­рәсе җитәкчесе Сәях Фәрхет­динов янына армиягә киткәнче эшкә ке­рергә дип килгәч, хезмәт итеп кайту белән алам дигән иде бит. Рәхмәт инде, бу юлы документларын карау белән, моңарчы кайда йөрдең, дип шелтәләп, шунда ук эшкә алды. Шуннан соң аның хез­мәт юлы шушы идарәдә нефть­челәргә хезмәт күрсәтүгә бәйле бул­ды. “Урожай” спорт җәмгыя­тенең Азнакай оешмасы җитәкчесе Раил Газизуллин да аны ярышларга чакырып торды. Үз авырлыгы җит­меш кило булуын исәпкә алып, күкрәктән этеп йөз илле, ыргым белән йөз унбиш килограмм авырлыкны буйсындыру аның ирешкән зур уңышы икәнен әйтеп торасы түгел. Беренче май бәйрәме де­монстрацияләрендә машина әр­җәсендә штанга күтәреп үтә иде. Эшкә карусыз булды. Нинди машинага утырталар, кая кушалар, шунда барды, нигә алай, нигә мин дип, артык сораулар биреп тормады, кабинасына кереп утырды да китеп барды. Эшкә карусызлыгы, аз сүзлелеге, техниканы яхшы бе­лүе өчен коллективта хөрмәт иттеләр үзен. Хезмәтен зурлап, беренче класслы шофер Газизов Рәис Харис улына “Татарс­танның атказан тран­спорт хезмәт­кәре” исемен бирде­ләр. Эшендә би­релгән Мактау кә­газьләрен санап бетерерлек тү­гел. Хатыны Зилә дә, Азнакай нефть һәм газ чыгару идарәсенең иң тынгысыз Җир асты ремонты цехында утыз дүрт ел дәвамында эш бүлеп бирүче булып эшләп, лаек­лы ялга чыкты. Алар ике­се бергә нефть тармагында җитмеш алты ел хезмәт куйдылар. Бер­дәнбер кызлары – Ли­лияләре хәзерге көндә Әлмәт шәһәре хас­таха­нәләрнең берсендә хезмәт куя. Оныкчыклары үсеп ки­лә. Сугыш чоры баласы буларак Рә­ис-­Юрий бар авырлыкны үз җил­кәсендә татыды. Кимсетелү­ләр, тү­бәнсетүләрнең нәрсә икә­нен яхшы белә. Хәзер дә ул җанын тынгысызлап йөдәткән бер сорауга җавап эзләүдән туктамый. “Мин – сугыш чоры баласы... Мине сугыш ятим ит­те... Бү­ген сугыш та юк, ил дә тыныч, нигә ятим балалар аз түгел. Җимерелгән гаиләләр адым саен. Нигә шулай?” Аларга карап, күңеле сыкрый, үзенең үксез балачагы исенә төшә. Шушы уйларын язып, газетадамы, берәр журналдамы бастырса, ятим балаларның саны бергә булса да кимер, дигән хыял белән яшәде ул. Яшьләнгән күзләрен кулъяулыгы белән сөртте дә, башлаган язмасын дә­вам иттерү өчен, күн тышлы дәф­тәргә үрелде Юрий Харис улы...

Нәфис Әхмәт, Ватаным Татарстан