Авылы калмаса да, тамгасы торсын...

– Бер авыл кешеләре Сабантуй вакытында җые­лыша да, көймә­ләргә төялешеп, туган якларына юл тота икән. Элек Сабан туе үткәрелгән мәйданны әйләнеп, гармун уйнап, җырлап йөриләр... Кама елгасы күтәрелгәч, әлеге авыл җирлеге зиратлары, болыннары белән бергә су астында калган. “Безнең мирас” журналы югалган һәм юкка чыгып баручы татар авылларын өйрә­нү, мөмкин булганнарын саклау, тергезү проб­лемаларына багышлап “тү­гәрәк өс­тәл” янында сөй­ләшү оеш­тыр­ды. “Әлеге үзәк өзгеч кү­ренеш – Кама буендагы авыл­ларның су төбендә калуы “Мирас” ди­гән әсәремдә бик җен­тек­ләп тасвирланды. Авыл­лар­ның юкка чыгуы ул – ил кү­ләмендә күтәрелгән кис­кен мәсьәлә. Без депутатлар белән бу проблеманы комитет утырышында инде ике мәртәбә тикшердек”, – дип башлады анда үз чыгышын әдип, ТР Дәүләт Сове­тының Мәдәният, мә­гариф, фән һәм милли мәсь­әләләр комитеты рәи­се Разил Вә­ли­ев. Әлеге мәсь­ә­лә җәһә­тендә галимнәр дә баш вата икән. Сөйләшүдә катнашкан Дамир Исхаков, Альберт Борһанов, Рафаил Шәй­дуллин, Эльмира Сәла­хо­ва да ул көнне югалган авылларыбызны гына тү­гел, әле бүген ярыйсы гына күренүче салаларыбызны да сагалап торучы хәвеф­ләрне барлады, әлеге вәз­гыятьтә без нәрсә эшли алабыз соң, дигән сорауга җа­вап эзләде.

Ун кешелек авыл буламы?

Бездә юкка чыккан һәм юкка чыгу алдында торган авыллар күпме соң? “Институтыбыз күптән түгел “Татарстан Республикасының юкка чыккан торак пунктлары” дигән китап чыгарды. Анда 1200ләп авыл бар. Әмма бу тулы мәгълүмат түгел. Ми­нем­чә, соңгы йөз елда Татарстанда 1400ләп авыл юкка чыккан. Шул ук вакытта өч йөз сала бетәргә тора. Чөнки әлеге салаларда уннан да ким кеше яши. Россиядә юкка чыккан авылларны өйрә­нү программасы 2007 елда башланды. Без аларны өйрә­нүгә 2014тә керештек. Бу китап – юкка чыккан авылларны барлауның беренче тәҗ­ри­бәсе”, – дип җавап бирде әле­ге сорауга Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институтының баш гыйльми хезмәткәре Рафаил Шәйдул­лин. Дөрес, Рафаил әфәнде беренче тәҗрибә дип бераз ялгыша. Азнакайлылар институттан бер ел чамасы алдарак үзләрендәге юкка чыккан салалар турында “Хәтер түрендәге авыллар” дигән китап чыгарды. Анда җит­мешләп авыл телгә алынса да, мәгълүматлар азрак дип, китапта 36 авыл турында гына бәян ителгән. Бер районнан гына җитмеш­ләп авыл юкка чыккан икән, республикабызда 43 район барлыгын искә алсак, 1400­нең  дә соңгы чик булмавы бар (бу урында шунысын да искәртеп китү урынлы булыр: азнакайлылар юкка чыккан авылларны өйрәнү проблемасына багышлап 23-24 майда үзлә­рендә зур конференция уз­ды­ра). Сер түгел, су күтәрелү, автозавод, зур калалар төзелү нәтиҗәсендә генә түгел, совет заманында перспективасыз дип, соңгы дистә елларда оптимальләштерүгә сылтап та шактый авылыбызга ясин укылды. Ни кызганыч, соңгы вакытта илебездә шә­һәр­ләштерү, урбанизация процессы зур тизлек белән бара. Әйтик, күрше Башкортстанда республика халкы­ның өчтән бере авылларда гомер итсә, Татарстанда инде дүрттән бере чамасы гына авыл җи­рендә калды. Этнолог, социолог Дамир Исха­ковның фаразларына караганда, авыл­ла­ры­бызның кар­таюы, бала табу нык кимү сәбәпле, ун­биш-егерме елдан авыл халкы яртылаш кимергә, сала җирен­дә республика халкы­ның уннан бере генә калырга мөм­кин. “Геосәясәт күзлеген­нән караганда, халыкның таралып утыру системасы зур әһәми­яткә ия. Авыллар системасы юк икән, син чынбарлыкта республика түгел. Шул рә­вешле без шәһәр чыпчыгына әйләнергә мөмкин. Яһүд­ләр, шәһәрләргә күчеп бет­кәч, җирсез яшәп, дәүләт корып булмавын аңлады. Һәр юкка чыккан авыл чынлыкта без­нең дәүләт билә­мә­ләрен тарайта. Бүген Татарстандагы җирләрнең күп­челеге 7-8 аграр корпорация кулында. Әлегә алар башында татарлар тора. Әмма бу җирләр башкалар кулына да күчәргә мөмкин. Әнә Мәскәү даирә­ләре, зур олигархлар Баш­корт­станның кара туфраклы җирләре белән кызыксына башлаган. Халкы миллиардтан артып киткән Кытайны, Һиндстанны ашатасы бар. Пла­нетабызның  көч-куәте кими бара”, – дип, ул килә­чәктә табигый бай­лык­лар­ның – җир-суларның бик кыйм­­мәт торачагын, шуларны исән-имин оныкларыбызга тапшыру зарурлыгын ис­кәртте.

Авылы калмаса да, тамгасы торсын

Җирдәге эзләребезне бар­лау, хәтеребезне яңарту өчен кирәк юкка чыккан авылларны өйрәнү. “Төбәк тарихын өйрәнүче­ләре­без­нең байтагы, Россия архивларында сакланган документларга гына нигезләнеп,  Та­тарстанның көнчыгыш районнарына татарлар XVII-XVIII гасырда гына килеп утырган, дип яза. Дөрес түгел бу. Нугай Урдасы вакытында да халкыбыз монда яшәгән, ярым күчмә булган. Казан яулап алынгач, яңадан шушы төш­кә, үз җирләренә килеп утырганнар”, – дип исәпли археолог Альберт Борһанов. Хәер, соңгы гасырдагы сәя­си-җәмгыяви тетрәнүләр дә тәэсир итми калмаган: Татарстаныбызда гына күпме авыл җуелган?! Тик алар хәтере­без­дән җуелмаска тиеш. “Шу­ның өчен дә беткән авыл­ларның зиратларын, койма белән әйләндереп алып, сак­лап калырга кирәк. Әлеге зиратлардагы кабер ташларын хисапка алу зарур. Җирле үзидарә, аларны хисапка алып, үз мөлкәте исемлегенә кертергә тиеш. Әгәр ул ташларны урласалар, ватсалар, гаеплеләрне суд җаваплылы­гына тартырлык булсын. Алар беркемнеке булмагач, судка да биреп булмый. Әнә Әтрәч авылында булган тарихи кабер­лектәге илле таш­ның бүген егермесе генә калган. Юкка чыккан авыллар урынында, бу саланың кайчан барлыкка килгәнлеге, кай­чан беткән­леге турында кыскача гына тарихи белеш­мә язып, тамгалар куярга кирәк”, – дип тәкъдим итте бу уңайдан Разил әфәнде. – Шәһәр янындагы авылларны да кайгыртырга ки­рәк. 2012 елда Россиядә шәһәр биләмәләренә эләгеп юкка чыгу куркынычы янаган авыл­ларның икътисадын үс­терү программасы кабул ителде. Татарстанда да шундый программа кабул итәргә кирәк, – дип тәкъдим итте үз чиратында Р.Шәйдуллин. Кем белә, бәлкем, тора-бара, бу авыллар заманында башкалабызда татарның милли үзәге булган Иске һәм Яңа Татар бистәләре вазыйфасын үти башлар?! “Түгәрәк өс­тәл”дә катнашучылар, әлеге татар бистәләре – милләте­безнең шәһәр һәм авыл культурасы кушылган үзенчәлек­ле урыны иде, инде без аны югалтып бетерә яздык,  дип уфтанды. Шөкер, Томск, Ижау, Әстерхан, Тубыл шә­һәр­лә­рендә татар бистәләре саклана әле.

Төп йортта килен булса

– Авылларыбыз бетә ба­руның бер төп сәбәбе – борын-борыннан килгән гореф-гадәтләребезнең югала баруы. Элгәреләребез, нигезне саклаучы дип, төпчек малайны төп йортта калдыра торган булган. Тик, ни кызганыч, бу күркәм йола соңгы вакытта онытыла башлады, – дип, тарихчы Эльмира Сәла­хова язылмаган кануннарыбызны искә төшерде. Әйе, элек  гаилә коручы олы балалар башка чыгып мөстәкыйль яши башлаган. Төп йортка килен төшеп, өч буын бергә торган; әти-әни генә түгел, әби-бабай да оныкларны күз уңыннан төшермәгән. ТР Диния нәзарәтенең баш казые Җәлил хәзрәт Фазлыевның, төп йортны килен саклый, дип искәртеп торуы  да – шушы йолабызны кайтарырга чакыру ул. – Тора-бара безнең авылларда да берничә гаилә генә калып, Балтыйк буе республикаларындагы шикелле хутор системасы барлыкка килергә мөмкин. Аларны туп­лый торган чара кирәк. Җы­ен­нар шул вазыйфаны үти алыр иде, – дип чакырган Дамир Исхаков­ның тәкъдиме дә бик урынлы, бик вакытлы бит. Шулай да авылларыбыз хуторлар хәленә үк төшмәс кебек тоела миңа. Әнә Америкада, Европада шәһәрдән авылга күчү хәрәкәте бара. Пенсиягә чыккач, шәһәрдән туеп, авылга кайтып урнашучылар үзебездә дә аз түгел хәзер. Юлы, уты, суы бар икән, нигә яшьрәкләргә дә сала җиренә барып урнашмаска?! Бүген бер кешесе калмаса да, яшәр өчен кулай булмаса, анда авыл барлыкка килмәс иде бит. Сер түгел, югалган урыс авылларының күбесе бик матур урында корылган иде. Хәзер юллар да яхшырды. Билгеле, яшьлә­ребез беренче чиратта зур шәһәрләргә якынрак авылларга өстенлек бирәчәк. Юлы яхшы, төзек булса, мәктәп автобусы йө­реп торса, кечерәк шәһәрләр янындагы авыллар да бет­мәячәк анысы. Әл­бәттә, моның өчен иң элек кеч­кенә шәһәрләрдә эш урын­нары булдыру дигән зур проблеманы хәл итү мәслихәт.

Рәшит Минһаҗ, Ватаным Татарстан