БАКЫЙ УРМАНЧЕ ХАТИРӘЛӘРЕ (дәвамы)

(Башыннан УКЫГЫЗ)

Бутырка

1930 ел. Мәскәү. Зур Лобян урамында бик матур өйдә урынлашкан ЧК (ГПУ) эчке төрмәсендә (камера 3 булса кирәк, яхшы хәтеремдә калмаган, беренче кат тәрәзәләре капланган, бары күкне генә бераз төннәрен күрергә мөмкин иде) ярты елдан артык утырдым. Төннәрен яхшы йокласам да, кайчакта әнкәй мәрхүмәне искә төшереп, вакытында яшьлек мавыгулары белән тиешле хөрмәт, шәфкать, ардаклау күрсәтә алмаган булуыма көенеп, ачынып, төннәр буе егълый идем. 

Сакчы ишектән озатып, даңгор-доңгыр йозакны бикләп куйгач, мин тирә-якны карадым. Бүлмә зур түгел иде. Барысы сигез тапчан. Бер-икесе буш иде. Шуларның берсендә мин ятачак. Түрдә, тәрәзә каршында тумба. Аның янындагы урында бер кеше мине күзәтеп утыра иде. Аның йөзеннән күренеп тора иде. Ул инде монда күптән утыра, шунлыктан аның урыны да иң түрдәге, хөрмәтле урын. Бу – Мәскәү политехник институты профессоры Николай Лапин (яхшы хәтеремдә калмаган, Панин булуы да мөмкин). Аның аяк очында инженер (гаскәри инженер булса кирәк) Кралеолин урыны. Болар янында озак торганнар хәтеремдә калмаган. Соңыннан да озак «утыручылар» без өчәү булдык, ахры. Башкалар инде, ягъни атлары исемдә калганнар, миннән соң кергән кешеләр булды. Болар арасында бер яшь егет Нельсен, үзенең әйтүенчә, алман-немец, бандит Закиров, Атласи угылы, тагы баласы белән бер татар бар иде. Погосов-Полгосян инженер, өлкән кеше. Абрамович Одессадан бер яһүд сәүдәгәре. Нельсен байтак вакыт булды. Миңа Максим Горькийның Капридагы (Италия) тормышын сөйләде. Профессор Лапин миннән алда байтак утырган булырга кирәк. Ул һаман бу камераның иң игътибарлысы булып күренә иде. Үзен бик сабыр, борчылусыз, бер төрле рухани халәттә тотты. Юкка борчылмый, допроска да бик тыныч кына китә һәм шулай тыныч кына кайтып кереп, урынына сабыр гына утыра иде. Бервакыт шулай да допростан кайткач булса кирәк: «Мин урыс – урыс халкы өчен хезмәт итәм, яшим. Урыс халкы булмаса, миңа гомернең булуы-булмавы бердәй», – дигән мәгънәдә җавап биргәнен сөйләде. Профессор 3 нче камерадан соң кая киткән, гомере ничек узган – Аллаһ белә. Ул һаман нинди хәлдә булса, шул сабырлык, тынычлыгын саклый алдымы икән? 

Җир реформасы ясап йөргән аристократ Столыпин белән бу садә зыялы профессор арасында ниндидер уртаклык бар иде. Ләкин Николай Лапин гади чынбарлык булса, Столыпин реформаларын казганып йөргән, һәртөрле ситуациядә булган, шуңар карамастан, минем гомеремдә төрле һәм җанлы романтик эз калдырган бер белемсез (билгесез) кеше арасында аерма да зур иде. Шулай хәтеремдә урнашып калган.

Профессор миннән алдарак китте, аның тапчанына күчтем. Озак булганнардан берсе Грамолин иде. Аты исемдә калмаган. Бу да урта хәлле халыктан чыккан, чиновниклар гаиләсеннән чыккан булса кирәк. Урта дәрәҗәдәге инженер-техник зыялы. Допроска еш чакыралар иде. Бик борчылып кайта. Тикшерүче-әзерләүче следователь бик йомшак, яхшылыклы кеше дип сөйли иде. Тикшерүче үзе янында хатыны белән күрешүләр рөхсәт итеп, бүләкләр дә алып кайткалый иде. Яшь кызлары бар икән. Төнлә еш йокысыз ята иде. Кайвакыт кече кызы бүләк итеп җибәргән чигүле яулыкны битенә каплап, чынлап сыктап ятканын күргәләдем. Миңа да бик авыр була, мин дә егълый башлый идем. Грамолин Беренче герман сугышы чагында гаскәри хезмәттә булып, инглиз-американ гаскәри инженерлары белән дә күп очрашкан яшь гаскәри офицер булгандыр. Хәзер ул илленең йә бу ягында, йә теге ягында булырга охшый. Бик йончыган кеше. Мине Бутыркага озаткан чакта, февральләрдә булса кирәк, ул әле калган иде. Бутырканың ишегалдында прогулкада берничә тапкыр күрдем. Безнең камерада да аның белән катнаш эштә булган кешеләр бар икән. Аның одиночкада утырганын, күптән түгел уртак камерага күчерелгәнен сөйләделәр. Берничә көннән соң Грамолин прогулкада күренми башлады. Элекке иптәшләрнең берсе Грамолинны атканнарын әйтте. Иннә лилләһи вә иннә иләйһи раҗигун. Кем белә, нинди гаепләре булгандыр...

Камерада төнлә ут сүндерелми. Шунлыктан елаган кешене, үле кешенең битенә каплаган кечкенә генә яулыкны үбә-үбә үксеп егълавын күреп тору бик авыр икән.

Казакъ даласы, Тургай сахрасы. 1942. 

Шундый шакшылык, бет арасында нинди гаҗәп шигърият һәм моң, музыка! Әйе, гаҗәеп контрастлар. – Бу юлларны мин кайчандыр язып куйганмын.

Әлбәттә, сүз казакъ даласы, Тургай сахралары хакында бара. 1942 ел. Тургай каласы белән Кустанай арасында яман дала кышы башлангач, бер-ике генә өе кар көртеннән чолпаеп, чумышып1 торган кышлак-саман өйләргә туктап, ял итеп, чәйләп чыгарга туры килде. Өе бик кечкенә, төрле чүпрәк-чапрактан ботарланып яткан җир идән, бер почмакта учак ягылган, нәрсәдер булынып-булынып кайный2. Ишек тирәсендә куй, кәҗә бәтиләре аналарының ябык имчәкләрен талыйлар. Урын табып утыргач ук, итек астыннан тәнгә бетләр үрмәли башлый, чиркандыра. Ләкин җылы бар. Чәй бар. Һәм тәмле, араматлы казакъ даласында гына дәмләнә торган чәй3. 

Шаламалар арасында думбра. Шәяхмәт берәр чынаяк чәй уртлагач, думбраны алып, әң  сала4 башлый – «Карлы таукай да карлы»... Гаҗәеп музыка, гаҗәеп моң.

Аннан соң думбраны безне озатып килә торган егеткә бирә, ул әң салмаса да, моңлы гына итеп, думбраны чиртә башлый. Бу музыка да тирән самимият, дала табигатенең киң тыйнак аһәңнәре белән садәчә ифадә ителгән5 тойгылары. Гүя җилҗиләсләрдә җилпелдәгән чыңгыл уты6 әкрен генә дулкынланып, дәрья дулкыннары шималь офыкларга таба юргалый. Шәяхмәт, акын Сараның «Сарымбәт»ен бик яратып җырлый7. Бер мәлле ул үзен дә Сара итеп хыял кыла. Аннан соң Корбан Газыйның Аксак куланын8. Бу гаҗәеп бер музыка әсәре. Бер тыңлаганда, Паганининың хәрәкәтен искә төшерә. Бет-борчаларның чагуларын да онытасың.

«Сарин бөт»не бик тә дәртләнеп җырлый. Чыннан да җырларга сәләте бар. Сарынлык9 ахыры, озын башкалардан нечкәдер, аерылып тору, шунлыктан иркәләнебрәк китү тойгысыдыр. Казак язучыларының күбесендә бу тойгы бар иде. 

_____________________

1 Чолпаеп, чумышып – ямьсезләнеп, кибәтсезләнеп.

2  Булынып-булынып кайный – парланып-парланып кайный.

3  Дәмләнә торган чәй – татлы тәм бирә торган чәй.

4  Думбраны алып, әң  сала – думбраны алып, көй, мотив, җыр сала.

5  Садәчә ифадә ителгән – гади аңлатылган.

6  Җилпелдәгән чыңгыл уты – җилпелдәгән чәнечке уты.

7 Сарының «Сәрембөт»ен бик яратып җырлый –  бу урында казакъ халкынын хатын-кыз акын җырчыларыннан берсе, шагыйрә, думбрачы Сара Тастанбәк кызының (Тастанбекова (1853 – 1907) «Сарин бөт» ягъни «Сабырлык бетәр» җыры күздә тотыла кебек.  

8  Корбан Газыйның Аксак куланын – бу урында казакъ халкының композиторы, музыканты,  думбрачысы, казакъның музыкаль мәдәнияте үсешенә зур өлеш керткән Кормангазый Сагырбайулы (1818 яки 1823 – 1889 яки 1896) күздә тотыла. Аксак куланын дигәндә, монда Аксак Тимернең «каешы», «бавы» күздә тотыла кебек.

9  Сарынлык – җырчылык.

Мәсәлән, Сабит Мукан10, Габид Мөсрәп11 сарынлык тойгыларын яшермиләр иде. Сарынлык бигрәк хатын-кызга мөнәсәбәттә күренә. Сарынны хатын-кыз камарга12, яратырга тиеш. Безнең сәяхәт чагында Шәяхмәт бу яктан да сарынлыкка булырачкандидат булырга13 теләге барын күргәзде.

Язарга теләгәнем, асылда, кыпчаклык иде. Шәяхмәт белән кыпчакларга таба бардык. Шәркый Казакъстан белән гарәби Казакъстан арасында аерма күренә. Иң әүвәл – ат җиһазы. Кыпчак иярләре үзенә аерым рәвештә чибәр, рус кавалериясенең ияре – кыпчак ияреннән алынган. Бу ияр һәм иярләү хакында аерым бер мәкалә язарга ниятем бар.

«39» тамгасы белән14 Мәскәүдән китү. 1949. 

Мәскәүдән Алма-Атага. Владимировтан Алма-Атага кадәр билет алгач, Мәскәүнең Казан вокзалында кунак бүлмәләрендә кунып чыгарга «хакым» бар иде. Бер кич кундым. Мәскәүдә дә йөргәләп алдык. Алма-Атага юнәлдем.

Берничә еллардан бирле гомернең иң тыныч, хәвефсез көннәре поездда, пароходта йөргән көннәр булды. Монда үзенчә экстерриториялык. Әгәр куркыныч качкын, җинаятьче булмасаң, юлда  яхшы ук тыныч барасың. Әйләнәңдә бер хокуклы пассажирлар. 

Алма-Атадан Мәскәүгә ул вакыт биш тәүлек юл иде. Шул биш тәүлек эчендә яхшы ук ял итеп ала идем. Бу юлы бигрәк тә. Паспортта «39» билгесе. АлмаАтага барып җитеп, мин отельгә урнаштым. Бу отельләрдә еш туктала торган булганнан, паспортны карамастан урнаштырдылар. Шулай мин берничә көннәр уздырып, сәнгать эшләре комитетыннан кирәкле кәгазьләрне алып, Әүлия-ата даласына юнәлергә булдым. Минем ат багар оста Картабай Атчабаровнең15  (социалистик хезмәт герое) портретын язарга договорым бар иде. Шул портретны язу өчен Әүлия-ата даласына юнәлдем. Җамбол каласыннан машина белән барырга. Алма-Атадан Җамболга барганда, минем белән ике МГБ хезмәтчеләре барды. Рәсми формада. Җамболда кунак өенә дә бергә барып, үзләре белән мине хөкүмәт әһелләре урнаша торган бүлмәгә алып керделәр, хөрмәт күрсәттеләр. Бик уңгай булды. Далага китәр өчен кайдан машинага утырып китәргә икәнен дә өйрәттеләр. Поездда барган чакта аз-маз әңгәмә булды. Шул вакыт Мохтар Һәуэзовны һәм Урал Тансыкбаевны16 искә алдылар. Аларның очрашуларын беркадәр шөбһә белән гаепләгән шикелле тонда. Башкача сүзләр булмады. Бик сөйкемле егетләр иде үзләре. Икесе дә урыслар. 

Җамболда озак булмадым. Караханиларның калган хәрабәләрен һәм базарны барып күрдем. Шәһәрнең бакчасында сөргенгә җибәрелгән Ленинград сәнгать институтының студентын очраттым. 

_____________

10  Сабит Мукан –  Сабит Муканов (1900 – 1973), казакъ, совет әдәбияты классигы, язучы-академик. Б.Урманче истәлекләре арасында Казакъстанда яшәгән якын танышлары хакында да истәлек язмалар шактый. Алар арасында С.Муканов та бар. «1941 елда Алма-Атада таныштык. Арабызда дустлык хасил булды. Төрле эшләрдә күмәкләштек. Татар культурасын, әдәбиятын яхшы белүчеләрдән».

11 Габид Мөсрәп – Габид Мөсрапов (1902 – 1985), казакъ, совет язучысы, тәнкыйтьче, драматург, тәрҗемәче.  

12  Сарынны хатын-кыз камарга – җырны хатын-кызда теләк ирешергә, теләк уятырга.

13  Сарынлыкка булырач-кандидат булырга  – җырчылыкка  беренче кандидат булырга.

14 «39» тамгасы белән – СССРда репрессияләр дәверендә рәсми булмаган атама. «Минус 39» тамгасы сугылган паспорт буенча репрессияләнгән кешегә СССРның 39 зур шәһәрендә яшәргә рөхсәт ителмәгән. Беренче карар 1924 елда кабул ителгән. 1932 елда кабат карала. Сөргенгә җибәрелгәннәргә зур шәһәрдә яшәргә рөхсәт ителмәгән шәһәрләр саны тагын да арта.

15 Картабай Атчабаровнең – Картабай Атчабаров (1882 – ?) Казакъстан республикасының Җамбул өлкәсе Талас районының Чкалов исемендәге колхозның ат заводының мөдире. 1948 елда социалистик хезмәт батыры исеме бирелгән. Туган авылы Ойык.  

16 Урал Тансыкбаевны – Урал Тансыкбай улы Тансыкбаев (1904 – 1974), совет, казакъ, үзбәк рәссамы, сценограф. 

Шәһид Әхмәдиев 

Шәһид Гыймадетдин улы Әхмәдиев (1888 – 1930) – язучы, журналист, җәмәгать эшлеклесе. Б.Урманченың шәхси архивында сакланган язмалар арасында Ш.Әхмәдиев шәхесенә өстәмә материаллар бирерлек чыганаклар да бар. «1919 елда Казанда таныштык. Шәһид мәгариф бүлегенең татар мәктәпләрен караучы иде. Ул инде күренекле җәмәгать хадиме иде. Галимҗан Ибраһимов тирәсендәге «суллар»дан. 1920 елда «Кызыл шәрык» эшелоны белән Төркестанга китте. Ул эшелонның башлыгы булган яһүди Сафаров17 урынбасары дәрәҗәсендә булмады микән? Сафаровны СЭС – энциклопедиядән карадым, исеме юк. Кызык: Троцкий18 исеме дә юк. Бары троцкизм гына бар. Гаҗәп! Ул вакытта Сафаров бик җаваплы вазифалар белән Ленинның үзе тарафыннан күндерелгән иде. Бу төркемгә байтак татар зыялылары җыелган иде. Шәһид мине дә өндәгән иде, бармадым, укыйсым килде. Мәхмүт Бөдәйле19, Гасыйм Мансуров20, Солтанбик Әлмөхәммәтов. Болар арасында Казанның иң чибәр кызларыннан Маһирә Юнысова да бар иде. Маһирә экс-президент Мәмәт Бисеровка чыгып өйләнештеләр. Маһирәне Казанда 1919 елда еш очрата идем. Соңгы очратуым 1952 елда Сәмәрканд янында Сәчак кышлагында абыйсы Гали Юнысов өендә булды. Романтика! Бисеров Мәмәт (Мөхәммәдҗан) бабында Маһирә хакында язылды. Шәһид Әхмәдиев бик зур урыннарда, иң түрдәге урында булды дисәк тә ярый. Төркестан республикасының мәгариф комиссары. Ул вакыт җөмһүрияткә хәзерге Үзбәкстан, Казакъстан, Кыргызстан, Төрекмәнстан, Таҗикстан илләренең барысы да керә иде. Бохара әмирлеге, Дәште кыпчак ханнары хыял кыла алмаган бер империя, мәмләкәт. Әмма ул анда, әлбәттә, һични эшли алмады. Бу гаҗәп бер дәвер, никадәр мөмкинлекләрдән файдала[на] алу кодрәте юк иде бездә. 1921 ел. Ачлык фаҗигасе. Шәһид урынына Хуҗаев атлы бер казакъ утырды (монда үзбәк, совет дәүләте һәм фирка эшлеклесе Фәйзулла́ Гобәйдулла улы Хуҗа́ев (1896 – 1938) истә тотыла). Шәһидкә Казанга азык алып кайтыр өчен бер товарный вагон бирделәр. Аның янында янә берничә кеше бар иде. Гомәр Әлмөхәммәтов21 белән Фатыйх Сәйфи-Казанлы22 түгел микән. Мин дә үземнең җыйган азыкларым белән шул вагонга эләгеп кайтырга ният иткән идем. Кайсыдыр каршы булды. Казан тирәсендә ачлык-үлем игенен җыя иде. Шул вакыт Оренбургтан Хөсәения педагоглары, шулар арасында галиҗәнап Фатыйх Кәрими дә бар иде. Аларга да вагон булмады. Шыгрым тулы 3 нче класслы вагонда азапланып кайттылар. Юкса, Үзбәкстан халкы бүләге буларак, байтак азык алып кайтырлар иде. Шәһид Казанга кайткач та, һични эшли алмады. Инде чирле кеше иде. 

Аксёнов. 1975.  

Мәрхүм Мәхмүд Бөдәйленең 80 яшь тутыру мөнәсәбәте илә аның өендә уздырылган кечкенә генә мәҗлестә Аксёнов Павел Васильевич та бар иде. Ул да Сталин вәхшәте заманында концлагерьда булган кеше. Аңа кадәр Казан шәһәр советының башлыгы булып торган. Хәтере бик яхшы икән. Бергә утырган кешеләр хакында күп нәрсә сөйләде. Һади Атласи белән утырган. Аның фикерләрен һәм бигрәк кызыгы – лагерьның берсендә зур китапханә мөдире булып эшләгәнен сөйләгән. Бу Соловки[да] булса кирәк. Анда Беренче сугыш заманында инглизләр күп китап калдырып киткәннәр. Инглиз, француз, немец телләрендә. Һади абзый шул китапларны укып, тәртипкә китереп торган һәм «гомеремдә иң рәхәт үткәргән чагым шушы булды» дигән.

Яхъя Җәлал улы Алмаев белән дә Казан эчке төрмәсендә утырган Аксёнов. Яхъяны да, Һади абзыйны да бик яратып сөйләде. Яхъяны ниндидер эш белән лагерьдан китергәннәр. Ул Ухтинский кирпеч заводында эшләп торган. Яхъя һичкем белән хәбәрләшми, язышмый икән. Ләкин һаман бик ачык күңелле, төрле кызык нәрсәләр сөйли торган булган. Мәсәлән, бик кызык итеп, казны хәстәрләү турында лекция сөйләгән. Тик үзе, башкалар сыйларга тырышсалар да, төрмә паегыннан башка бернәрсә дә ашамый икән. 

______________

17  Яһүди Сафаров – монда нәсел җепләре әрмән һәм поляк нәселеннән рус революционеры, совет дәүләте һәм фирка эшлеклесе Георгий Иванович Сафаров (1891 – 1942) истә тотыла.

18  Троцкий – рус революционеры, совет дәүләте һәм сәясәт эшлеклесе Лев Давидович Троцкий (Лейба Давидович Бронштейн) (1879 – 1940).

19  Мәхмүт Бөдәйле – Мәхмүт Һади улы Бөдәйли (1895 – 1975, журналист, язучы, җәмәгать эшлеклесе.

20  Гасыйм Мансуров – Гасыйм Гата улы Мансуров, (1894-1955) — дәүләт эшлеклесе, мөхәррир, мөгаллим. ТАССР Халык Комиссарлары советы рәисе урынбасары (1924).

21  Гомәр Әлмөхәммәтов – монда дәүләт һәм җәмәгать эшлеклесе Гомәр Камал улы Әлмөхәммәтов (1895 – 1937) истә тотыла.

22  Фатыйх Сәйфи-Казанлы – бу урында язучы, журналист, педагог, иҗтимагый эшлекле  Фатыйх СәйфиКазанлы (Мөхәммәтфатыйх Камалетдин улы Сәйфуллин (1888 – 1938) истә тотыла. 

Галимҗан Ибраһимов 

1919 елда таныштык. Сәясәткә катнашты. Заманында бик кызыл булып, Кәшшаф Мохтаров идарәсенә каршы хәрәкәттә булды. Беренче хатыны Мәстүрә Фәйзуллина иде. Икенче – Зөләйха Мөхәммәдова, өченче – Галия23(?)

Интриганы ярата иде. Фатих Әмирханны яман кыяфәттә сурәтли. Дустлары Фатыйх Сәйфи-Казанлы, Шәһид Әхмәдиев шәкертләре, иярченнәре иде. Яшьләргә йогынты ясарга бик тырышты. Мөхәммәд Парсин аның тәрбиясендә үсте. Революция башында сул эсер, соңра коммунистлар партиясенә керә.

Пләтән төрмәсендә үлде. Сәнгатьтә сул булып, арабызда мөнакашәләр булды (сүз көрәштерү, бәхәс булды). Гомумән, яңалыкны сөючеләрдән. Ләкин хәреф (алфавит) мәсьәләсендә консерватор, гарәп графикасы тарафында булды.

Лотфый Исхакый24 

1921 нче елда булса кирәк таныштык (1923 тә түгелдер дип уйлыйм, 1922 дә мин язны Салтыкта уздырдым шикелле). Мәскәүдән Петербургка кечкенә бер сәяхәт ясадым. Ул вакыт ике институтта – сәнгать һәм шәрык телләре институтларында укый идем. Шәрык институтының директоры ул вакыт Габдулла ага Гыйсмәти25 иде. Ул мәдрәсәдән командировка биреп, өстәвенә, берничә дустларына хатлар язып, миңа булышуларын үтенде.

Шуларның берсе Лотфый хәзрәт Исхакый иде. Икенчесе, Питерның алдынгы татар большевикларыннан элекке татар гәзитә һәм нәшриятлары тирәсендә әүвәл хәреф җыючы, соңыннан Мәскәүгә килеп, «Центриздат»та шәрык халыклары үзәк нәшриятында эшләде. Басма эшләрен яхшы белгән специалист булса кирәк.

Минем Питерны беренче тапкыр күрүем иде. Төннәр якты вакыт иде. Ул да миңа кызык булды. 

Барудан төп максат: Эрмитаж һәм андагы сәнгать  хәзинәләрен күреп кайту иде. Минем институттан алган кәгазьләрдә шундый хисап язылган булгандыр, ахры, Эрмитаж директоры Иосиф Орбели26 мине бик ачык йөз белән каршы алды һәм Эрмитажның запасник саклык урыннарыннан да күрсәтеп йөрде.

Лотфый Исхакый ул вакыт Питер университетында фарсы һәм төрек телләре укыта иде. Исхакый Мисырда «Әзһәрия»дә27 укып һәм Иран телле илләрдә сәяхәт итеп 

_______________

23 Мәстүрә Фәйзуллина иде. Икенче – Зөләйха Мөхәммәдова, өченче – Галия – Б.Урманче бу урында Мәстүрә Гыйльман кызы Фәйзуллина (? – 1978), икенче хатыны Гөлсем Мөхәммәдованы (1908 – 1988) һәм өченче хатыны Хәдичәне (Әпсәламова-Фәтхуллина (1893 – 1967)) күздә тота.

24 Лотфый Исхакый – Лотфый Исхакый (1870 – 1925), дин эшлеклесе, ХХ гасырның 20 елларыннан мөһаҗирлеккә китә. Төркиядә вафат.

25 Габдулла ага Гыйсмәти – Габдулла Төхфәт улы Гыйсмәти (Гыйсмәтуллин) (1883 – 1938), сәяси эшлекле, журналист.  

26 Иосиф Орбели – Иосиф Абгарович Орбели (1887 – 1961), шәрык белгече, һәм җәмәгать эшлеклесе. Б.Урманче Эрмитажда  булган елда И.Орбели урта гасыр мөселман чыганаклары бүлегенең саклаучысы вазифасында була. 1934 – 1951 елларда – Эрмитажның директоры.

27 Мисырда «Әзһәрия»дә... – Каһирәдә Әзһария дарелфөнүнендә – әл-Әзһар (әл-Җәмигъ әл-Әзһар) Каһирәдәге дини һәм дөньяви югары уку йорты. Х гасырда шул исемдәге мәчет каршында оештырыла. 

кайткан татар галимнәре арасында фарсы теленең иң осталарыннан исәпләнә иде. Ул вакыт мин моны белми идем, әлбәттә. Шуннан байтак еллар узгач кына аңладым. Хәтта фарсы телен яхшы белүче Ризаэддин Фәхреддин28 дә кайвакыт  Лотфый ага белән фарсы нөсхәләре хакында киңәш итешә торган булган. 

Лотфый аганың өендә булдым. Исемдә келәмнәр күп булуы калган. Бигрәк тә идәндәге келәмнең бизәкләре бик оригиналь һәм дөя сурәтләре тукылган булуы аерым хәтердә калган. Бу – Гыйрак эше булса кирәк.

Лотфый ага үзе бик сөйкемле, гүзәл кыяфәтле кеше иде. Чәй тәкъдим итте, шул вакыт күрше бүлмәдән бер кеше чыкты, мине тәкъдим итте һәм миннән: «Бу кешене беләсезме, күргәнегез бармы? – дип сорады. Миннән «юк» җавабын алгач, Габдулла әфәнде, диде. Бу Габдулла әфәнде Габделбарый Баттал29 булып чыкты. Бу серне шул вакытта ук Лотфый әфәнде үзе миңа ачты бугай. Габдулла ага Гыйсмәтинең хаты шуңар юл куйган булса кирәк. Гомумән, Гыйсмәти ага белән минем арада «дустлык» дип әйтерлек бер якын мөнәсәбәт бар иде. 

Шул вакытта Габдулла (Габделбарый) Баттал Питер сәүдәгәрләренең ярдәме белән булса кирәк, Финляндиягә чыгып китә. Казанда калу аның өчен куркыныч булгандыр.

Бер җыелышта, (Казандамы, Мәскәүдәме) Гыйлемдар Баембәтовның30 Г.Баттал адресына бик яман сүзләр әйткәне минем хәтеремдә калган. Баембәтов мәрхүм, шөбһәсез, чын күңел революционер, яхшы журналист, үткен сүз иясе, ләкин кыланышларында үлчәүсез, сүзләрендә чикләүсез иде. Шушы вакытта татар җәмәгатьчелегендә күренекле урын тоткан, Питерда татарча нәшрият белән шөгыльләнгән Галим әфәнде Максудов белән дә таныштым. Ул миңа Петербург мәчетен күрсәтте. Мәчет курасында бер павильон, икенче катында мәчетнең конкурс белән ясалган берничә проекты бар иде. Алар пыялалы кысалар эчендә, диварларга тыгылган хәлдә саклана иде.

Галим Максудов Касыйм морзаларыннан. Мәгърифәт иясе. Мөхтәрәм зат. 

_____________

28  Ризаэддин Фәхреддин – Ризаэддин Фәхреддин улы Фәхреддин (Фәхретдинев) (1859 – 1936), мәгърифәтче галим, тарихчы, дин белгече һәм җәмәгать эшлеклесе.

29  Габделбарый Баттал – Габдулла Габделбари улы Сәетбаттал (Баттал) (1880 – 1969), татар әдибе, тарихчы, җәмәгать эшлеклесе. 

30  Гыйлемдар Баембәтовның – Гыйлемдар Солтан улы Баембәтов (1886 – 1933), язучы, сәясәт эшлеклесе. 

(Дәвамы бар)

"КУ" 04, 2022

Фото: pixabay