"Соңгы тамчы каным фида..." (дәвамы)

(Башыннан УКЫГЫЗ)

Соңрак Рәмиевләр дә үз газеталарын чыгарырга талпынып карый. Ләкин патша түрәләре Идел-Урал төбәге татарларына андый мөмкинлек бирүдән тыела. Галимҗан Ибраһимов, «Революция тарихына материаллар» хезмәтендә (1922) шундый фактларга тукталып, түбәндәге сүзләрне китерә: «Безнең Идел-Урал буенда газета чыгару өмиде ул заманда байтак кешеләрнең башларында булган. Рәшид казый (Ибраһимов), Һади Максуди, мәрхүм Шакир вә Закир Рәмиевләр, тагын әллә кемнәр ул караңгы вакытларда төрлечә исемнәр белән бер газета булдыру турында кузгалганнар. Ләкин хөкүмәт рөхсәт бирмәгән». Ә Россия канаты астына яңарак кына кереп сыенган милләтләргә андый «прәннек» тоттырылган: Бакуда «Игенче», Тифлистә гомуми төрки телдә «Зыя-и Кавказия» газеталары борын төрткән. Казакъ кардәшләребез дә кабаттан Акмола шәһәрендә «Дала вилаяте гәҗите»н чыгаруга ирешәләр.

1906 ел башында «Вакыт» газетасын нәшер итәргә рөхсәт бирелгәч, Рәмиевләр мөхәррирлеккә Фатих Кәримине чакыралар. Ул – Төркиядә укып кайткан, берничә китап авторы булган әдип. Рәмиевләр аның гаиләсе белән электән таныш була. Фатихның атасы, Бөгелмә өязе ахуны Гыйльман Кәримовның Оренбург шәһәрендә төпләнеп, татарча китап басу эшенә керешергә ниятләгән чагы була. Гани бай белән бертуган Рәмиевләр дә булышкач, Гыйльман ахунның да хыялы эшкә аша: Оренбургта 1901 елда беренче шәхси «мөселман басмаханәсе» барлыкка килә.

«Вакыт»ның беренче саны 1906 елның 21 февралендә шул «Кәримовлар басмаханәсе»ндә нәшер ителә.

Рәмиевләр 1907 елның декабрендә «Шура» журналын чыгаруга да рөхсәт алалар. Ул айга ике мәртәбә, елына 24 сан булып чыга. Беренче саны 1908 елның гыйнвар башында дөнья күрә. «Наширлары Мөхәммәтшакир һәм Мөхәммәтзакир Рәмиевләр». 1906 елның октябреннән «Вакыт» газетасы мөхәррир урынбасары булган Ризаэддин Фәхреддинов «Шура»ның мөхәррире итеп күчерелә. «Шура»ның һәр саны зур форматта 36 битле булып, вакыт-вакыт ул төрле-төрле рәсемнәр белән басылган.

И.Рәмиев китабында «Шура» журналының 1918 ел башына чаклы нәшер ителүе, барлыгы 240 саны чыкканлыгы әйтелә. «Әдәби, гыйльми, тарихи журнал. Татар журналлары арасында иң күренеклесе. Дәвамлы, тәртипле чыгып торуы белән дә абруй казанды, күп таралды, күп укылды... Үз заманында, һичшиксез, беренче урынны тотты», дип яза Исмәгыйль ага. Журнал беренче елында шулай ук «Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкәсе»ндә басыла.

Бу газета һәм журнал редакцияләрендә шул чорның танылган журналист вә әдипләре Борһан Шәрәф, Габделбари Баттал, Шәриф Камал, Җамал Вәлиди, Зариф Бәшири, Кәбир Бәкер һ.б. эшли. Читтән торып, алар эшендә Галимҗан Ибраһимов, Йосыф Акчура, Габдулла Тукай, Мәҗит Гафури, Нәҗип Думави, Муса Ярулла Биги, Зәки Вәлиди, Һади Атласи, Чыгътай һ.б. язучылар, шагыйрьләр, «җәмәгать хадимнәре һәммәсе диярлек үзләренең каләмнәре белән катнашалар».

«Вакыт» белән «Шура»ны татар, башкортлар гына түгел, башка кардәш халыклар, мәсәлән, үзбәк, казакълар да үз итеп укыйлар. Газета һәм журнал битләрендә әдәби, гыйльми, дини эчтәлекле әсәр һәм хезмәтләр байтак урын алган, алар арасында үзара ярышлар уздырылган. Ярышларда җиңеп чыккан әсәрләр, газета һәм журнал кушымталары рәвешендә Рәмиевләр тарафыннан аерым китап итеп тә бастырылганнар. Редакцияләргә килеп тә, төрле сәбәпләр белән аларда урын ала алмаган шигырь, хикәяләр дә еш кына аерым җыентыкларга тупланып чыгарыла торган булган.

«Закир Рәмиев редакция эшчеләренең тормыш ягыннан яхшы тәэмин ителүләре... яшәүләре ягына нык күз сала, аларга, ул чорларда һичбер җирдә күрелмәгән рәвештә зур жалованье – «Вакыт» газетасы редакторы Фатих Кәримов белән «Шура» журналы редакторы Риза казыйга аена 130 сум бирә иде. Моны күпләр «министрлар жалованьесе» дип йөртә торганнар иде», дип яза 1908-1909 елларда Оренбургта «Чүкеч», «Шура» журналларында эшләп алган әдип Зариф Бәшири («Замандашларым белән очрашулар», 1968). Шул ук елларда эш аты белән сыер хакының 10-12 сумнар тирәсе торганлыгын әйтеп китү кирәктер. «Рәмиевләр, бигрәк тә Закиры, матбугат һәм әдәбиятка зур мәхәббәт белән караганлыктан, бу эшкә сәүдә-табыш ягыннан килмәделәр... Үткән елларда «Вакыт» һәм «Шура»дан, алтын хисабы белән, ун мең сумлап зарар күрделәр», дип яза З.Бәшири.

1907 елда Рәмиевләр үз типо-литографияләрен ачу хәстәренә керешәләр. Дәрдемәнд йорт-утарының иркен ишегалды почмагында, Водяная урамында бина сатып алына. Ул төзекләндерелгәч, анда заманча типография җиһазлары урнаштырыла, мөхәррир һәм корректорлар өчен эш бүлмәләре булдырыла. «Вакыт» белән «Шура» 1909 елның 1 гыйнварыннан шунда ярыйсы ук сыйфатландырылган рәвештә чыга башлыйлар. Ә Риза хәзрәтнең «Мөхәммәд» китабы исә берәр ай элегрәк үк шунда «борын төртә». «Вакыт» басмаханәсе» мөһере сугылган әдәби, мәдәни, тарихи эчтәлекле китапларны һәм дәреслекләрне нәшер итүгә дә керешелә. Басмаханә 1918 елның гыйнвар азакларына кадәр Рәмиевләр карамагында була. Ә 1920 елдан Казакъ автономиясенә бирелә.

«Вакыт» типографиясендә кайсы әдип вә галимнәребезнең китаплары нәшер ителгән соң? Кемнәр Рәмиевләр матбагасына якын торган? Беренче урында, әлбәттә, Рәмиевләр тарафыннан бик ихтирам ителгән, Дәрдемәндкә яшьтәш булган Риза хәзрәт Фәхреддинов хезмәтләре. Аның дини, әхлакый-тәрбияви һәм тарихи эчтәлекле З5 китабы Рәмиевләр ярдәмендә дөнья күрә, шуларның бер өлеше «Вакыт» типографиясендә басыла. Икенче, өченче урында Шәриф Камал һәм Галимҗан Ибраһимов. Ш.Камалның революциягә чаклы дөнья күргән барлык әсәрләре дә диярлек башта «Шура» белән «Вакыт» битләрендә урын алган, аннары аерым китап рәвешендә басылганнар. (Петербургта басылып чыккан беренче китабыннан кала.) 1910 елда «Козгыннар оясында» исемендә озын хикәясе, 1914 елда унбиш әсәрен берләштергән «Хикәяләр төркеме», 1915 елда «Акчарлаклар» повесте укучыга «Вакыт» басмаханәсе тарафыннан тәкъдим ителгән. Г. Ибраһимовның да беренче иҗат дәвере хикәяләренең күпчелеге әүвәл «Вакыт» белән «Шура» битләрендә, аннары аерым китап буларак басылган. «Диңгездә» (1911), «Йөз ел элек» (1911), «Уты сүнгән җәһәннәм» (1912), «Карт ялчы» (1912) хикәяләре һәм күләмле «Татар шагыйрьләре» (1913) очеркы шулай нәшер ителгәннәр. Габдулла Тукай шигырьләре дә «Вакыт» белән «Шура» битләрендә еш басылган. Үз басмаханәсе булган Ф.Кәриминең дә кайбер хезмәтләре «Вакыт» типографиясендә чыга. Мәсәлән, «Истанбул мәктүпләре» исемле калын (450 бит) китабы һәм «Дөнья халыклары» исемендәге берничә китапчыгының язмышы шундый. Иҗтимагый, мәдәни, әдәби хәл-әхвәлне күзалларга ярдәм иткән Г. Сәгъдинең «Әдәбият кануннары», Г. Батталның «Габделвәли Яушев» китаплары, «Шәех Зәйнулла хәзрәтнең тәрҗемәи хәле» күмәк җыентыгы, Җ. Вәлидинең «Татар әдәбияты хакында», «Таңчылар» төркеменең актив әгъзасы Шакир Мөхәммәдьяровның «Алпавытлар заманы» һ.б. хезмәтләр дә – «Вакыт» җимеше. Мәсәлән, Казандагы укытучылар семинариясе укытучысы Николай Ашмаринның «Очерки литературной деятельности казанских татар-мухамеддан 1880-1895» китабы да монда татарчага тәрҗемә итеп бастырыла. «Вакыт»та чыккан тәрҗемә китаплар арасында Төркиянең күренекле әдибе Әхмәт Мидхәт әсәрләре, инглиз язучысы Конан Дойль, рус әдибе Леонид Андреев китаплары да бар. «Вакыт» басмаханәсендә дөнья күргән дәреслекләр саны да ишле генә булган.

1918 елның 23 гыйнварында Оренбург шәһәре биш айга большевиклар кулына күчә. «Вакыт» газетасы белән «Шура» журналы чыгудан туктый.

Аңлашыла ки, Дәрдемәнд әле шул еллардагы түнтәрелешләрдән соң тыныч тормыш киләсенә ышанган була. Барлык мал-мөлкәтне яңа хакимияткә тапшыргач та, нәрсәдер эшләрлек мөмкинлек тудырылачак, дип тә хыяллана.

Бу елларда аның иң ышанычлы киңәшчесе, әлбәттә, улы Искәндәр булган. Германиядә укып, Европада яшәүчеләрнең тормыш-көнкүрешен күреп кайткан кеше буларак, атасы аңа ышанган. Ә Искәндәр исә аңа патша Россиясендәге тормышяшәешнең артта калганлыгын искә төшергәләп торгандыр.

Дәрдемәнд белән Мәхүбҗамал шул елның февраль азакларында Орск тарафына дип юлга чыгалар. Башка елларда приискалары урнашкан өяз тарафына алар апрель урталарында гына китә торган булалар. Соңрак ачыклавымча, бу кышта аларның ашыгып юлга чыгуының җитди бер сәбәбе булган икән. Совет хакимияте Оренбург шәһәрен үз кулына төшерер алдыннанрак кына аларның ике улы – 24 яшьлек Җәгъфәр белән 20 яшьлек Морад үз теләкләре белән Мөстәкыйль Башкорт мохтарияты гаскәренә язылалар. Һәм алар хезмәт иткән полкларның шул кышта Орск тирәләрендә сугышып йөргәнлеге ачыклана. Ата белән ана, мөгаен, уллары белән хәбәрләшү мөмкинлеге булмасмы, дип уйлаганнардыр. Шул сәбәпле тизрәк Орскига китәргә ашыкканнардыр инде...

Өлкәнең ике шәһәре арасында сугыш барганлыктан, Рәмиевләр Орскига урау юл белән китәләр. Өч йөз чакрымдагы Актүбә каласына поездда, аннан соң йөз кырык чакрымлык юлны Мәхүбҗамалның кече энесе Мәхмүтҗан җибәргән чаналарда узалар. Мостафа байның төп йортында да шушы Мәхмүтҗан калганлыктан, Закир белән Мәхүбҗамал ике ел шунда яшәячәкләр. Ә Орскида да совет хакимияте урнашкач, ике катлы бу сәүдәгәрләр йорты шул хакимият карамагына күчкәндер, мөгаен. 1920 ел башында алар Мәхүбҗамал әнисенең энекәше Хәкимовлар йортына күченә. Ә көзгә табарак исә бер авылда кибет ачкан сәүдәгәр Билал Мусин йортын арендага алалар. Шагыйрь Дәрдемәнднең гомере бер елдан соң нәкъ шушы Мусиннар йортында өзеләчәк тә.

Шәһәр өчен каты сугышлар барган вакытларда Дәрдемәндләр якындагы авылларга да китеп торгалаган. 1919 елның җәендә шәһәрдән Җүнәй авылына качып килүчеләр арасында Дәрдемәнд тә бар иде, дип язган көндәлегенә Мирхәйдәр Фәйзи. Орскида яшәү дәверендә шагыйрьнең бер мәртәбә Казанда булганлыгы да мәгълүм. 1919 елның гыйнварында татар язуын камилләштерүгә багышланган конференция оештырыла. Унынчы елларда ук имля алыштыруга карата үз фикерен матбугатта белдергән Дәрдемәнд тә аңа чакырылган була. Шул конференциягә багышлы бер хезмәтендә тарихчы Нияз ага Субаев: «Закир Рәмиев тә чакырылды», – дип телгә ала. Ул вакыйгада актив катнашкан Ф.Хәмидуллин, 1960 елларда чыккан бер мәкаләсендә «Дәрдемәнд тә анда булды», дип язды.

1993-1994 елларда шагыйрьнең ике оныгы белән очрашып сөйләштек. Ул әңгәмәләрдә Зөфәр Бәширов та катнашты. Ике-өч көн Мәскәүдә шагыйрь оныгы Бәшир ага Рәмиев өендә булдык. Үзен, атасы белән бабасына бәйле кайбер истәлекле әйберләрне һәм китапларны Зөфәр фотога төшереп алды. Шуннан соң Уфада Равил ага белән очраштык. Ә Җәгъфәр кызы Зөбәрҗәт белән без сиксәненче еллардан ук хат аша хәбәрләшеп тордык. Әмма берсе белән дә әлеге авыр еллар турында сөйләшенмәде диярлек. Бу күңелсез вакыйгаларны тулаем искә төшерерлек мөмкинлек булмады. Бәшир ага анасы Шәрифзадәне санамаганда.

Орскида яшәү дәверендә Дәрдемәнд, нигездә, приискаларына бәйле эшләр белән шөгыльләнгән. Алтын чыгару чыгымнарына дип алыннан зур кредитларны, аларны каплар өчен тапшырылган алтынга кагылышлы документларын шундагы банкларда барлау, тәртипкә китерү мәшәкатьләре булгандыр... Приискаларны яңа хөкүмәт вәкилләренә тапшыруны рәсмиләштерү – бу эшләрнең барысын да аңа һәм Искәндәргә башкарып чыгарга туры килгәндер, мөгаен. Мәрьямбикә Рәмиева апа да, 1980 елларда очрашу вакытында: «Закир абзый белән Искәндәр абый 1919 елда җәй дәвамында бездә, Юлыкта булдылар. Атналар буе ерак авылларда йөреп, арып-талып кайталар иде. Нәрсә эшләгәннәрдер, белмим», – дип сөйләгән иде. Ә 1920 елда инде алар Орскидан беркая да китмичә көн уздырган кебегрәк фикер туа. Димәк, яңа хөкүмәт белән аралар өзелгән, байлык тулаем «тартып алынган». Эшлисе эшләр калмаган... Бәшир Рәмиев хәбәр итүенчә, шул елның урталарыннан аның әтисе рәсми рәвештә өяз карамагындагы бер оешмада эшли башлаган. «Шул ук приискаларга бәйле оешма булырга тиеш. Шул елларда ул командировкаларга еш йөргән», – дип әйткән иде. Ә 1925 елның көзендә Искәндәрне Баймактагы алтын һәм бакыр кою заводына баш технолог итеп билгелиләр. Зур гаилә, ике чанага төялеп, шунда күчеп китә.

Закир Рәмиев-Дәрдемәнднең кая барырга, нишләргә белмичә интеккән көннәре 1920 ел урталарына туры килә. Мөхәммәтҗан Борнаев улы Рәшит (аңа ул вакытта ун яшь була): «Ул җәйдә бабай мине балык тотарга алып баргалады. Кучер безне Урал буендагы күлләргә алып бара иде. Күлдә балыклар күп чак. Күл өстендә сары төнбоек чәчәкләре чайкалыша... Кучер янәшәсенә утыртып, мәчеткә дә алып баргалады бабай. Ул җәйдә мин аларда еш булдым. Кичләрен бергәләп Зауральная рощага да чыккаладык», – дип сөйләгән иде Рәшит Борнаев. Әлеге «Роща» дигән урын шәһәр халкы элек яратып ял иткән, Дәрдемәнд гаиләсе яңарак яши башлаган Лафарг тыкрыгы башында гына урнашкан усаклык һәм аның иркен аланнары була. Дәрдемәнднең гомерен багышлаган эшеннән, даими аралашып торган кешеләрдән, ата-бабалары чорыннан бирле тупланып килгән бай мирасыннан аерылырга мәҗбүр ителгән көннәр истәлеге шул бу.

Оренбург төбәгендә тиф, ваба ише йогышлы авырулар киң таралган чак. 1921 елның көзендә тиф зәхмәте шагыйрьнең олы кызы Өммегөлсемне аяктан ега. Шагыйрьнең барлык сабырлык-түземлекләренә чик куйган фаҗига шул була инде. Дәрдемәнд кызы белән күрешергә һәм ярым ятим хәлдәге оныклары язмышын хәл итәргә дип, Оренбургка юлга чыга. Шул ук Әсма Рәхмәтуллина көндәлеген ачыйк: «Апам (Сара) хәсрәтеннән айный алмый торганда, тагын бер хәсрәт килде... Җизни Гөлсем апаның хәлен белергә, азык илтергә дип, Оренбургка китте», дип яза ул.

Авыру кызы Дәрдемәнд килгәч тифтән үлә, диючеләр дә, ул китеп бераз торгач, Өммегөлсем җан биргән, дип әйтүчеләр дә бар. Әсма да, «җизни киткәч, салкын төшкәч, туң карбыз ашагач үлгән Гөлсем апа», дип яза. Кияве Гариф тә авыр хәлдә була. Сентябрьнең соңгы көннәрендә шагыйрь, ике кечкенә оныгын ияртеп, Орскига кайтып китә. Гөлсемнең олы кызы Рабига җәй башында ук сеңлесе Рауза Яушева белән бергә Ташкентка озатылган була. Икенче оныгы Суфияне Дәрдемәнд атасы карамагында калдыра. 1915 елда туган, бабасы белән киткән «зуррак кыз» Кафия апа КамаловаУсманова белән дә хәбәрләштек. Орскидан сиксән чакрымдагы Сара станциясенә бер иске вагонда кайттык, дип сөйләде ул. «Сарадан арбалы атка утырып киттек. Яңгыр яугалап тора иде. Бабай плащын Галия белән икебез өстенә ябып, безне кочаклап алып кайтты», – дигән иде Кафия апа. Ул вакытта әле тимер юл төзелеше Сара авылына гына җиткән була. Сарадан Орскига сиксән чакрым... Закир Рәмиев-Дәрдемәнднең атарбада интегеп уздырган соңгы чакрымнары була инде бу... Кайтып бер атна чамасы авыргач, 1921 елның 9 октябрендә Закир Рәмиев-Дәрдемәнд вафат була. Әсма: «Җизни бронхиттан үлә», – дип яза. Шул елларда Эстәрлетамакта нәшер ителгән «Башкорт» газетасында Дәрдемәнднең тифтән үлгәнлеге хәбәр ителә. Дәрдемәнд балалары Зәйнәп һәм Җәгъфәр белән аралашкан М.Гайнуллин да шул ук фикердә. Шагыйрь шәһәр янәшәсендәге Ильяс бистәсе зиратына җирләнә. Ул Урал-суның аргы ягындагы үрдә урнашкан. Шәһәрнең хәллерәк кешеләрен элек-электән шунда җирләгәннәр. Чөнки шәһәр читендәге ике зират та Урал елгасы ташыган елларда су астында кала иде. 1957 елда үземә дә Урал-суның дуамаллануын, Иске шәһәр урамнарыннан фәкать «солдат көймәләрендә» генә йөреп булганлыгын күрергә туры килгән иде.

Ильяс бистәсенең зират ягы башына 1941 елда каяндыр «патрон заводы»н китереп утырталар. Дәрдемәнд кабере сугыштан соң әле койма читендәрәк була. Кабер өстендәге истәлек ташын мин әле сугыштан соң рәтләп киткән идем, дип сөйләде миңа 1950 елларда бер абзый. Ул Борнаевлар нәселенә якын кешеләрнең берсе иде. Хәзер ул зират тулаем хәрби завод биләмәсендә калды. Андагы кабер ташлары да төрле корылмалар нигезендә сакланадыр әле... Зөфәр Бәширов белән без ул завод биләмәсен уратып алган ике метр биеклектәге таш койма тирәсен дә әйләнеп чыктык. Элекке зират калдыкларын очратмадык...

Дәрдемәнднең тирән фикергә бай эчтәлекле кабатланмас шигырьләре, халкының бәхетле киләчәге өчен дип кылган изге эшләре мәңге онытылмас. Татар халкының горурлыгы булган шагыйрь Дәрдемәнд рухы күңелләребездә мәңге сакланыр! Әдәби вә җәмгыяви эшчәнлеге, һичшиксез, киләчәктә башка халыкларга да мәгълүм булыр. Аның әсәрләрен кардәш казакъ, үзбәк, төрек телләренә тәрҗемә итү чараларын да күрәсе иде.

"КУ" 11,2019

Фото: pixabay