«Соңгы тамчы каным фида...»

ДӘРДЕМӘНДНЕҢ ТУУЫНА – 160 ЕЛ

Һәр милләтнең үсеш дәрәҗәсен билгеләүче үрнәк шәхесләре була. Алар шул милләтнең яшәешенә һәм алга китешенә билгеле бер дәвердә рухи көч-куәт өстәүчеләр, аны әйдәп баручылар. Россиянең танылган сәнәгатькәрләре Шакир белән Закир Рәмиев тә татар зыялыларының шушы иң югары катламына керә. Рәмиевләр – элекке Оренбург губернасының күп кенә авылларында мәчетләр төзеткән, мәктәп-мәдрәсәләр ачкан һәм тоткан шәхесләр. Оренбургтагы атаклы «Хөсәения» мәдрәсәсенең тышкы идарәчеләре – иганәче һәм юнәлеш бирүчеләре дә.

Шәҗәрәләре Казан ханлыгы чорына барып тоташкан морза Рәмиевләр элекке Оренбург губернасына караган Җиргән авылында туганнар. Бу авыл хәзер Башкортстанга керә. Авыл Уфа белән Оренбург шәһәрләре аралыгында, Агыйдел елгасы буенда урнашкан. Әниләре Хәнифә Дашкова да борынгы морзалар нәселеннән. Күпчелек морзалар гаиләсенә хас рәвешле, Хәнифә бик укымышлы, тәрбияле кыз була. Дәрдемәнднең замандашлары: «Хәнифә бикә балаларына яхшы белем бирә. Шәрык вә көнбатыш әдәбияты үрнәкләре белән дә әүвәл үзе таныштыра», дип язалар.

Әтиләре сәүдәгәр Садыйк Рәмиев бик тынгысыз җан була. Урал суы буендагы Оренбург, Орск шәһәрләрендә узучы ярминкәләрдә катнаша. Җиргәннән өч йөз чакрым ераклыктагы Юлык базарына да барып чыккалый. Аларга Урта Азиядән затлы тукыма, чәй ише әйберләр килә торган була. Һәм 1862 елда ул Орск өязенә кергән, Сакмар елгасы буенда урнашкан Юлык авылында төпләнергә ниятли.  Бу өязгә кергән авыллар тирәсендәге тау-ташлы җирләр алтынга бай. Садыйк Рәми дә озакламыйча бер алтын приискасын (шахтасын) сатып ала. Шул көннән башлап, Рәмиевләр нәселе алтын чыгаручы сәнәгатькәрләр исемлегенә кертелә. Үз гомерендә ул егермеләп алтын чыганагын ача. 1892 елда вафат була. Бай мирасын  ул ике улына – Шакир (1857-1912) белән Закирга (1859-1921) калдыра.

Закир Рәмиевнең кулына каләм алып, иҗат итә башлавы Төркиядә яшәү елларына (1880-1881) туры килә. Шул ук елларда ул «Дәрдемәнд тәхәллүсен ала», дип фаразлый галимнәр. Әйе, Орск шәһәрендәге мәдрәсәне тәмамлаганнан соң, ул  Истанбулга килә. «Төрек телен үзләштерә, төрек әдипләре белән таныша, ирекле рәвештә Истанбул университетындагы дәресләргә йөри», дип искә алалар соңрак аның даирәсенә кергән шәхесләр. Орскига, Шакир агасына ул Төркиядә нәшер ителгән газета-журналларны, китапларны даими рәвештә җибәреп тора. Агасы исә аңа басмаханәләр эшчәнлеге белән танышу, кулланыштагы басма хәрефләрнең хакы белән кызыксыну кебек киңәшләрен дә яза.

Дәрдемәнднең Төркиядә вакытта тәрҗемә иткән һәм язган кечерәк күләмле проза әсәрләре һәм шигырьләре үз илендә чирек гасырдан соң гына басылып чыга. 1905 елгы халык күтәрелешеннән соң татар телендә дә газета һәм журналлар нәшер ителә башлый. Бертуган Рәмиевләр дә 1906 ел башыннан «Вакыт» газетасын һәм 1908 елдан «Шура» журналын чыгаруга рөхсәт алалар. Дәрдемәнднең Төркиядә вакытта иҗат ителгән тәүге хезмәтләренең бер өлеше әүвәл шул журнал битләрендә дөнья күрә. Ә 1908 ел ахырында үз басмаханәләрен ачкач, 1910 елда Дәрдемәнднең бердәнбер китабы – «Балалар өчен вак хикәяләр»е басылып чыга. Оренбург янәшәсендәге Каргалы авылында яшәгән күренекле шагыйрь һәм дин әһеле Һибәтулла Салиховка багышланган хат рәвешендә язылган шигырен – «Каргалының Сибгатулла хаҗига мәктүб»не дә Дәрдемәнд Истанбулда иҗат итә башлый. Автор шигырьнең «госманлы ләһҗәсендә» (төрекчәгә тартым шивәдә) язылуын да теркәп куя. Кулъязмада исә әсәрнең тәмамлану вакыты дип 1884 ел күрсәтелгән. Ул күләмле әсәр «Шура» журналының иң беренче санында һәм шагыйрьнең Совет хакимияте елларында нәшер ителгән «Дәрдемәнд әсәрләре» (1929) китабында урын алган.

Истанбулда яшәгәндә, Дәрдемәнд чәчмә әсәрләр дә тәрҗемә иткән, дидек. Аларның бер өлеше соңрак балаларга атап чыгарылган китабына кергән, әмма «Шура» журналының 1909 елгы өч санында урын алган «Абакамның көтепханәсе» хезмәте әлегә кабат басылмаган.

Әдәбият фәнендә «Дәрдемәнднең тәүге шигырьләре 1902 – 1903 елларда Кырымда чыгучы «Тәрҗеман» газетасында күренә башлыйлар», дип әйтелә. Ризаэддин Фәхреддиннең 1903 елда нәшер ителгән «Әсма, яки Гамәл вә җәза» әсәрендә, авторы күрсәтелмичә, Дәрдемәнднең «Үткән көннәр» шигыре басылып чыга. 1906 елдан соң шагыйрьнең иҗат үрнәкләре яңа гына чыга башлаган «Казан мөхбире», «Вакыт» газеталарында да әледән-әле күренгәли. «Дәрдемәнд» тәхәллүсе белән кемнең иҗат иткәнлеге ачык билгеле булмаган көннәрдән үк аның шигырьләре укучы күңелен җәлеп итә, телгә керә. Мисал итеп, шул чорның яшь әдәбият галиме Габдрахман Сәгъдинең «Шура»да (1911) басылган «Шагыйрьләр һәм шигырьләр» хезмәтен искә төшерик. Шагыйрьнең үзенчәлекле иҗатына уңай бәя биргәннән соң ул: «Дәрдемәнднең кем булуы безгә мәгълүм түгел», дип тә өстәп куйган. Яңарак кына Төркиядән кайткан, чит-ят җирләрдә укытып йөргән Г.Сәгъди түгел, Оренбург, Казан, Уфаларда яшәүче иҗат кешеләренең дә күпчелеге байтак вакыт Дәрдемәнд тәхәллүсе белән язучының кем булуын белмәгәннәр. Ә шагыйрьнең хикмәтле сүз-әйтемгә, сәнгати төгәл сурәтләүгә бай шигырьләре белән кызыксыну көннән-көн арта барган. Мәгәр, шигырь җыентыкларын кат-кат нәшер итү мөмкинлекләренә ия кеше булса да, үзе исән вакытта Дәрдемәнд аларны бер китапка туплап чыгармаган. Көндәлек матбугат сәхифәләрендә күренеп алулары белән канәгатьләнгән.

Дәрдемәнд иҗатында тормышка милләт язмышы аша караш – төп сыйфатларның берсе. Аның күпчелек шигырьләре берничә строфадан гына тора. Ләкин шул уналты-егерме юллык әсәрдә кешегә ил, ватан, милләт язмышын күз алдына китереп бастыру хас. Милләте турында уйлануларын ачык итеп әйтмәгән хәлдә дә аның әсәрләрен укыганның соңында күңелдә шул хис яңара. Ирексездән милләтеңнең үткәне һәм киләчәге турында уйлана башлыйсың. Аларда кеше язмышы да, борынгы тарих рухы да, киләчәк өмет нурлары да җемелдәп күз алдыннан үтәләр. Җиңел укылышлы теле, төгәл сыйфатлаулары, куәтле фикере ярдәмендә Дәрдемәнд өч-дүрт кенә җөмләле шигырьдә дә гомумиләштерү тирәнлегенә ирешә. «Дәрдемәнд татар әдәбияты дөньясына сигезенче елның башында куәтле тавышлар илә шауламакта булган диңгезнең дулкыннарын ярып барган могъҗиз «Кораб» өстендә заһир (пәйда) булды... «Менә татар сәнгате әдәбиясе күгендә яңа бер йолдыз заһир булды», – димешләрдер. Чөнки аңарда, чынлап та, яңа рух сизелә – ниндидер әдәби мәдәнилек, чын каләм сәнгате, матур өслүб, җыйнак вә кыска тәгъбирләр... Гүя ул, ниндидер бер сихерле куәт белән, әйтергә теләгән мәгънәсен йөрәгеңә турыдан-туры яра да сала... Алыйк «Кораб»ны, «Без»не, «Өмидләр», «Бүзләрем мана алмадым», «Бәллү»не... «Бәллү», югарыда сөйләп кителгән һәммә кәмалләрне (камиллекне) үзендә җыйдыгы кебек, өслүбенең матурлыгы, гаҗәеп аһәңе илә дә бөтен матбугатымызда беренче урынны аладыр», дип язган иде классик әдибебез Галимҗан Ибраһимов 1913 елда чыккан «Татар шагыйрьләре» очеркында.

Дәрдемәнднең 1929 елда чыккан китабының кереш өлешендә аның иҗатына багышланган мәкаләсендә Фатих Кәрими мондый фактлар да китерә: «Ул Шәрык дөньясындагы Газзали, Фәхерразый, Ибне Рөшд, Гомәр Хәйям, Сәгъди, Нәваи, Фөзули, Габделхак Хәмит, Әкрам, Тәүфикъ Риза, Габдулла Җәүдәтләр (иҗаты) белән таныш булган шикелле, Гареб дөньясындагы Гегель, Кант, Вольтер, Лютер, Шиллер, Һейне... Толстой, Пушкин, Горький вә башкалар иҗаты белән дә бик төпле таныш иде», – ди.

Үз бәяләмәсен язганда, Г.Ибраһимов белән Ф.Кәрими фикерләрен икенче бер әдип һәм галим Габделбари Баттал да куәтли. 1925 елда Төркиядә басылган «Казан төрекләре» китабында ул: «Дәрдемәнд мәгънә ягыннан фикерче бер шагыйрь... Шигырь төзелешендә тиешенчә хәбәрдар... аһәңгә, рифмага һәм вәзенгә бик игътибарлы. Һәм, бу яктан караганда, Казан төрки шагыйрьләре арасында иң өстен шагыйрьләрнең берседер. Иске төрки әдәбияты белән дә җитди шөгыльләнгән, Нәваи, Лотфи, Бабур кебек чагатай шагыйрьләренең җыентыкларын игътибар белән укыган булуы да ачык билгеле. Шуңа күрә Дәрдемәнд шагыйрьләр арасында иң белемлесе саналырга хаклы», дип белдерә.

Бүгенге чор татар әдәбияты галимнәреннән Тәлгат Галиуллин, Дания Заһидуллина, Нурмөхәммәт Хисамов, Альбина Сәяпова да Дәрдемәнд иҗатын барлауга зур өлеш керттеләр.

Замандашлары шулай олылаган зур шагыйрь, олуг фикер иясе, абруйлы җәмәгать эшлеклесе Закир Рәмиев-Дәрдемәнд исеме 1917 елгы түнтәрелеш вакыйгаларыннан соң күпмедер вакыт күренми тора.

Дәрдемәнд шигъриятенең кабат үз милләтенә кайтарыла башлавы илленче еллар тирәсенә туры килә. 1947 елда аның берничә шигыре югары уку йортларында укучылар өчен чыгарылган әдәбият дәреслегенә кертелә. Ә 1959 елның декабрендә тууының йөз еллыгы тантаналы рәвештә билгеләп үтелә. Тел, әдәбият һәм тарих институты тырышлыгы белән уздырылган ул тантанада байтак кына татар зыялылары катнаша. Шул юбилей алдыннан гына Дәрдемәнднең «Сайланма әсәрләр»е басылып чыга (зур кереш мәкалә авторы Мөхәммәт Гайнуллин, төзүче Исмәгыйль Рәмиев). Тагын ун елдан соң, Дәрдемәнд шигырьләренең русчага тәрҗемә китабы нәшер ителә («Стихи»: китапны төзүчеләре Сибгат Хәким, Ренат Харис. Казан, 1970). Ә 1980 елда шагыйрьнең татарча өченче шигырь китабы «Исә җилләр»не ТАССРның халык шагыйре Сибгат Хәким (кереш мәкалә авторы) белән әдип Рәис Даутов (төзүче һәм искәрмәләр авторы) әзерләп чыгардылар... 1999 елда ике телдә «Агарган кыл» – «Поседевшая струна» исемле сайланма шигырь җыентыгы нәшер ителде (төзүче һәм кереш сүз авторы Ренат Харис, җыентыкка фотолар тәкъдим итүче Л.Хәмидуллин). «Татар поэзиясе антологиясе» (татарча – 1956, 1992, русча 1957 ел) һәм «Татар балалар поэзиясе антологиясе» (1980) томнарында, «Бөтендөнья әдәбияты китапханәсе» сериясенең 38(102) томында да (1977) Дәрдемәнд шигъриятенең асыл үрнәкләре урын алган. Бу елларда төрле матбугат битләрендә дә («Азат хатын» (соңрак «Сөембикә»), «Казан утлары» журналлары һ.б.) Дәрдемәнд эшчәнлегенә һәм иҗатына багышланган  хезмәтләр басылды. Аерым әсәрләре күренгәләде.

Шул рәвешле, Дәрдемәнднең «корыч кебек өслүбле, тирән мәгънәле, музыкалы аһәңле» (Г.Ибраһимов бәяләмәсе) тиңсез шигъри иҗаты татар әдәбияты дөньясында үзенә тиешле бәяне алды, шагыйрь исеме олуг тиңдәшләре янәшәсендә беркетелде.

Шагыйрьнең туган  һәм үскән җирләре белән дә танышып үтик.

Бабалары Исмәгыйль (?–1801) белән Габделкәрим (1774–1851) исә Зәй елгасы буендагы Тайсуган авылыннан. Шул ук нәселдән чыккан Исмәгыйль Рәмиев хәбәр итүенчә, Казан ханлыгы яуланганнан соң, ерак бабалары Урманай морза яңа чик буе сагына җибәрелгән йомышлы татарлардан санала. (Шул ук төбәктәге Урманай авылы әлеге морзага бәйледер, бәлки.) Шагыйрь бабасы Габделкәрим Тайсуганда мәдрәсә тәмамлаган, шул тирәләрдәге бер авылда мулла вазифасын башкарган. Ул арада атасы, бертуганы Сәлим ахун чакыруы буенча Агыйдел буендагы Җиргән авылына барып, шунда  сәүдә эшенә керешкән була. Берникадәр вакыттан соң, Габделкәримне дә шунда чакырып китерә, үзе башлаган сәүдә эшен аңа тапшыра.Сәүдәгәр Рәмиевләр эшчәнлеге шушы Җиргән һәм аңа кырык чакрымдагы Эстәрлетамак каласыннан башланып киткән. Ә тагын ике-өч буыннан соң инде татар әдәбияты һәм мәдәнияте мәйданына Сәлим ахун нәселеннән Сәгыйть Рәми белән Исмәгыйль Рәмиев, Тайсуганнан чыккан мулла Габделкәрим оныгы  шагыйрь Дәрдемәнд килеп керәчәк.

Рәмиев морзаларның Татарстанның Зәй, Чишмә елгалары тирәсендәге авылларда яшәү дәвере әле өйрәнелмәгән. Исмәгыйль, аның энесе Сәлим мулла һәм Исмәгыйль улы Габделкәрим мулланың Тайсуган авылыннан булганлыгы гына Рәмиевләргә багышланган шәҗәрәдә теркәлгән. Ул шәҗәрәне барлап, нәшер итүче Ризаэддин Фәхреддин дә «элгәреге бабаларының язмышы безгә мәгълүм түгел», дип яза.

Җиргәндә бүген дә  Рәмиев фамилияле кешеләр бар. Ун  еллар элек алар «бай Рәмиевләр утары»н  ачыкларга булыша. «Йорт диварына, «монда шагыйрь Дәрдемәнд туган» дигән хәтер тактасы да элдек», дигән хәбәр 2009 елда матбугатта булды.

Дәрдемәнд атасы Мөхәммәтсадыйк Җиргәндә туган. Ризаэддин хәзрәт язмасында аның «1892 сәнәсендә... 63 яшендә вафат итмеше, Юлык авылы зиратында җирләнмеше» күрсәтелгән. Шунда ук аның «1850 елның мартында Хәнифәгә өйләнмеше» әйтелә. Хәнифә шул ук Эстәрлетамак өязенең Яуш авылы морзасы Әлмөхәммәт Дашков кызы, диелә. «Ул 1825 елның соңгы көннәрендә туган вә 1896 сәнәсе март башында ... вафат булып, Юлык авылы зиратында дәфен ителмештер.» «Мөхәммәтсадыйк тынгысыз кеше булган. Сәүдә эшләре белән күп йөргән, башкорт, казакълар белән еллык алыш-биреш килешүләре башкарган», – дип искә ала Юлык картлары. Шундый бер сәфәре вакытында ул Юлыкта бөтенләй төпләнеп калу фикеренә килә. Өй һәм кечерәк бер «сабын заводы»н сатып ала. Озакламыйча монда кибет тә ача. Шул рәвешле өч яше дә тулмаган булачак шагыйрьнең икенче туган авылы барлыкка килә. Әлбәттә инде, ул Юлыкны үз итә, ярата төшә. Соңрак аның табигатен тасвирлаган шигырьләре дә язылачак.

Рәмиевләрнең Юлыктагы утар-йорты авыл уртасындарак булган. Аның урам як маңгай тәрәзәләре әлеге яшел чирәмле тауларга, ишегалды тәрәзәләре көньякка караган була. Зур-зур унбер бүлмәле ул йортта Совет хакимияте урнашкач, башлангыч мәктәп ачыла. Ә 1929 елда «мәктәп» йортын сүтеп, бай бураны Баймак каласына күчереп утырталар. Рәмиевләр утарында хәзер тау ташыннан төзелгән зур келәт һәм шундый ук таштан эшләнгән койманың бер өлеше генә бар. Таш келәтнең тимер ишекле җир асты өлешендә элек дәүләткә тапшырыласы алтын сакланган. Колхоз оешкач, ул келәтне тегермән итеп үзгәрткәннәр. Юлыкта элек ике мәчет эшләгән. Шуның берсе – Рәмиевләр 1890 елларда төзеткән таш мәчет. 1990 еллардан соң, ул кабат халыкка мәчет буларак хезмәт итә.

Мәчет төзелгән  елларда авылда җәмәгать китапханәсе оештырыла. Аны тотуны Рәмиевләр үз мәчетләре мөәзине белән аның хатынына йөклиләр. Шул хезмәт өчен өстәмә эш хакы түлиләр. Китапханә ир-атлар өчен атнага дүрт, хатын-кызлар өчен ике көн ачык була. Бу тирәләрдә дә болганышлар башлангач, китапханәне саклап калу өчен 1919 елның кышында монда Орскидан драматург Мирхәйдәр Фәйзи җибәрелә. Өяз үзәгеннән Мирхәйдәрне монда җибәрүче түрә дә Рәмиев фамилияле кеше. Драматург көндәлегендә аның исеме дә теркәлгән. М.Фәйзи биредә драма түгәрәге оештыра, бер-ике пьеса яза. Юлыкка багышлы бер шигыре дә бар.

1881 елның көзендә Закир Төркиядән Орскига әйләнеп кайта. Сәүдә эшләре белән шөгыльләнә. Җәй айларының бер өлешен, гадәттәгечә, алтын приискалары бистәләрендә дә уздыргандыр. Төркиядән кайтуының икенче елында ул Орскиның атаклы сәүдәгәре Мостафа Муса улы Борнаев кызы Мәхүбҗамалга (1861–1943) өйләнә. Сәүдәгәр Борнаевларны Казан янәшәсендәге Әтнә якларыннан килгән, дип әйтәләр иде. Закир белән Мәхүбҗамалның сигез баласы туган, шуларның җидесе балигъ булган: Өммегөлсем (1883-1921, кияве Оренбург сәүдәгәре Гариф Камалов), Искәндәр (1886–1943), Рауза (?–1938, кияве сәүдәгәр Вәли Яушев), Зәйнәп (1891–1977, кияве язучы Ярулла Вәлиев), Гариф (1893–1971), Җәгъфәр (1895–1976), Морад (1898–1918). 1903 елда туган Фоад яшүсмер чакта вафат була.

Яшь гаилә озакламыйча губернаның үзәк шәһәренә күчеп китә. Аларның анда төпләнүе ике гаилә өчен дә кирәк булгандыр. Шуңа күрә шәһәр уртасындагы булачак «шалаш»ларын да бик тиз төзеткәннәрдер. Искәндәр улы Бәшир ага Рәмиев: «Әти дә, мин дә Оренбургта туганбыз», – дигән иде. Димәк, алар гаиләсе Оренбургта 1885 елдан яши башлаган. Оренбургның хәзерге Ленин урамында әлеге гаилә өчен төзелгән матур йорт үз урынында әле. Иркен ишегалдындагы таш келәтләре, ат абзарлары, төп йорт янәшәсендәге «Вакыт» типографиясе бинасы гына күптән сүтелгән инде. Төп бинага хәзер Оренбург төбәге нефть-ягулык тармагына караган бай гына оешма хуҗа.

Дәрдемәнд гомеренең байтак өлеше шушы ике шәһәр һәм Орск, Верхнеуральск өязләрендә урнашкан дистәләгән алтын приискалары утарларында уза. Ике бертуган Рәмиевләрнең төрле җирдә егермеләп приискасы булган.

1994 елда Зөфәр Бәширов белән икебезне Башкортстанның баш геологы Басыйр Мәгадиев кабул итте. Шул идарәдә эшләүче Дәрдемәнд оныгы Равил Искәндәр улы Рәмиев оештырган иде ул очрашуны. Алар безгә Рәмиевләр приискалары урнашкан урыннар билгеләнгән карталарны, һәр приискадан кергән табышны теркәп барган кырыклап калын журналны күрсәттеләр. Рәмиевләр приискалары урнашкан төбәкләрдән хөкүмәткә кырык тоннадан артыграк алтын тапшырылган. Шуның биш тоннадан артыграгы Рәмиевләр өлешенә туры килә, диде безгә Басыйр әфәнде. Алар төзеп биргән картаны без соңрак «Дәрдемәнд» альбомын чыгарганда кулландык. Ул картада ике буын Рәмиевләр гаиләсенә нисбәтле кырыклап прииска да күрсәтелгән.

Бертуган Рәмиевләр приискаларының иң күп алтын биргәннәре хәзерге Чиләбе өлкәсе Нагайбәк районы Балкан авылы тирәсендә урнашкан була.

Закир Рәмиев-Дәрдемәнд гомеренең утыз биш елга якын өлеше Оренбург шәһәрендә узган. Биредә ул заманының күренекле шәхесләрен кабул иткән, алар белән утырдаш булган. Гыйльман ахун Кәримов, аның улы Фатих Кәрими, Ризаэддин Фәхреддин, Шәриф Камал – бу өйнең даими кунаклары. Әдипләрдән Галиәсгар Камал, Нәҗип Думави, Галимҗан Ибраһимов, җәмәгать һәм сәясәт әһелләре Хәсән, Йосыф Акчуриннар, бертуган Максуди кияү-кодалар, Зәки Вәлиди, Габделбари Баттал һ.б. да шагыйрьнең Введенская урамындагы адресын яхшы белгәннәр. (Шәһәр җәмәгатьчелеге тырышлыгы белән 1989 елда хәзерге Ленин урамындагы Дәрдемәнд яшәгән йорт диварына истәлек тактасы куелды.)

Оренбургта яшәгән дәвердә Дәрдемәнд актив җәмәгать хадиме була – берничә мәртәбә шәһәр Думасына халык вәкиле буларак сайлана. «Хөсәения» мәдрәсәсе оешкан 1889 елдан ул – Тышкы иганәчеләр һәм идарәчеләр әгъзасы. ХХ гасыр башында Оренбург һәм Орскида оешкан берничә хәйрия җәмгыяте әгъзалыгына, «Оренбург мөселман шәкертләренә ярдәм итү җәмгыяте» рәислегенә сайлана. Россия мөселманнары мәнфәгатен зур трибуналардан торып яклар дип өмет ителгән «Иттифак әл-мөслимин» партиясен оештыру җыелышында катнаша.

Соңрак Дәрдемәнд, 1917 елгы Февраль революциясе көннәрендә, кабат яңарып киткән милли хәрәкәтләр эшендә бик теләп катнаша башлый. Шул елның июль аенда Казанда узган Бөтенроссия мөселманнары корылтаена килә, анда Вакытлы Милли идарәнең Малия (финанс) нәзарәтендә эшләячәк әгъза итеп сайлана. Ләкин андый яңарыш чоры гына кыска гомерле булып чыга.

Зур өметләр баглап каршы алынган 1917 елның Февраль революциясе хөррияте озакка бармый. Шул елның көз айларында ук яңа түнтәрелеш була – Рәмиев ише мал-мөлкәтле кешеләр өчен хәтәр көннәр башлана. Совет хакимияте игълан ителгән көннән соң бер тәүлек үтмәстән, «байларның байлыкларын алу» турында декрет чыгарыла. Дөрес, Оренбург төбәгендә ул карарны гамәлгә ашырырга бераз соңлыйлар. Оренбургның үзендә совет хакимияте беренче тапкыр гыйнвар азакларында, тулаем губерна күләмендә тагын бер елдан соң гына урнаштырылачак. Ә аңа хәтле, 1917 елның ноябрь азакларында шәһәрдә Бөтенбашкорт корылтае уздырыла. Зәки Вәлиди җитәкчелегендә мөстәкыйль Башкорт Мохтарияты игълан ителә. Мохтарият чикләренә кергән җир өсте һәм җир асты байлыклары аның милке дип белдерелә. Ә ул чикләргә Рәмиевләрнең барлык приискалары да сыеп бетә диярлек. Җир асты байлыкларының яңа мохтарият карамагына күчү хәбәрен Дәрдемәндкә дә җиткерәләр. Зәки Вәлиди белән яхшы мөнәсәбәттә булганлыктан, ул аңа бик борчылмаган, ахрысы.

(Дәвамы бар)

"КУ" 11, 2019

Фото: hdiary-culture.ru