Җанны көйгә салу (дәвамы)

(Башыннан МОНДА басып укыгыз)

Рухи офыкларны киңәйтүнең, әйе, төрле-төрле юллары бар. Башка халыклар белән тәрҗемә алмашу да шушы игелекле максатка үзенчә хезмәт итә. Мондый юнәлештәге иҗтиһат теге яки бу әдәбиятны яңача баетып кына калмый, әлеге эшчәнлеккә алынган каләм ияләренең интеллектын тирәнәйтүгә дә уңай йогынты ясый. Бөтенесен берьюлы колачларга омтылган Ләбиб Лерон да, тәрҗемә кылуга әһәмият биреп, үз күңеленә ятымлы шагыйрьләрне татар укучысына якынайта. Шундый талантлар арасында Анна Ахматова, Леонид Мартынов, Андрей Вознесенский, Эдуардас Межелайтис, Кайсын Кулиев, Давыт Көгелтдинов, Юван Шесталов, Абдулла Арипов, Пабло Неруда, Поль Верлен, Артюр Рембо кебек затларны күрәбез. Ирекле төстә сайлап алынган әлеге авторларны санап үткәч, Ләбиб Леронның зәвык югарылыгы да шактый ачык төсмерләнә. Аларның әсәрләренә ул ни өчен тукталган? «Дала җыры» дигән шигырьдә моңа җавап табыла сыман.

Сезнең җырлар өмет булып очкан,

Хәсрәтләрнең тараткан барын.

Сез ул – тугры сүзле горур башлар,

Ак хакыйкать тарафдарлары!

Озак еллар дәвамында күзәтүемнән чыгып әйтәм, яшьтән үк уянган иҗади эзләнүләр дәрте Ләбиб Леронны бүгенгә кадәр озатып бара. Хәтта кайбер шигырьләрендә дә шул халәтнең билгеләре чагыла. «Әйтелмәгән әле әйтер сүзем», дип белдерә шагыйрь ниндидер тынычсызлану дулкынында язылган «Бушану» исемле әсәрендә. «Йомарлам» поэмасында да бар шундыйрак юллар: «Әллә нәрсә! Күңелемә уйлар килә өер-өер, – Башы булса, юк уртасы йә ахыры...» Ошбу сүзләрдә Пегас-атның чыгымчылап алуын, эзләнү каршылыкларын күрми мөмкин түгел. Фараз кылуымча, мондый очракта Ләбиб Лерон вакытлыча бүтән жанрга күчәдер. Аның мөмкинлекләре зур. Ул прозада да үз югарылыгын тота. Тезмәдә яңгыраш тапмаган идеяләрнең драматургиядә ачылып китүе ихтимал. Шагыйрь балалар әдәбиятын да яңа табышлар белән баетты. Шигырьләр, хикәяләр, пьесалар, әкиятләр, мәзәкләр, җырлар, комикслар... Авторның шушы төрдәге әсәрләрен туплаган «Яңгырның ял көне» (1988), «Транзистор үч ала» (1989), «Тәгәрмәчле чана» (1993), «Таһир маҗаралары» (2000), «Кояшны кочкан малай» (2004) ише китапларында да киңлеккә ашкынучан тел-өслүп төсмерләнә. Тиктормас каләмнең хезмәтләре һәрбер юнәлештә күренә. Пьесалар республикабыз театрларында куела, телевидение аша тәкъдим ителә. Иҗатчы канәгатьләнергә ашыкмый. «Хикәя йә шигырь язып кына Үткәрмидер көнен һичбер әдип...», шулай фикер йөртә ул «Үтенеч көне» дигән шигырьдә. Аңа публицистика да бердәй дәрәҗәдә якын. Билгеле ки, Ләбиб Леронның язучылык эшчәнлегендә беркадәр чәчелү дә күзәтелә. Әмма монысы да безнең әдәбиятка хас. Бу күпкырлылыкка омтылудан килә. Иң мөһиме – әйтер сүзеңнең камил рәвешкә керүе, һәрбер гамәлдә үзеңнең биеклеккә ирешү. Ә Ләбиб Лерон барлык жанрда да без белгән шагыйрь булып кала күк. Дөресрәге, башка төрдәге әдәби әсәрләрдә дә ул үзенең шагыйрьлеген үзгәчә гәүдәләндерә. Элгәрләр мисалында расланганча, тотрыклы стилен калыплаштырган каләм әһеле сөйләм үзенчәлекләрен беркайчан да үзгәртми. Моның мотлак шулай икәнлеген Ләбиб Лерон да таный.

Табынып, иманга инанып,

Яшәве һәркемгә кулайдыр.

Йөрәгем – иманым!

Шуңа да,

Бәлки, мин – үземдер.

Шулайдыр.

(«Мин – үзем»)

Без үзебез булып калдык –

Югалмадык!

(«Шөкер»)

Шәт, ышангансыздыр, Ләбиб Леронның язу рәвешендә өстенлекле исәпләнгән үзенчәлекләр хәтсез. Шуларның тагын берсенә игътибар юнәлтәсе килә. Әһәмиятле саналган әлеге хасият каләмгә иркенлек бирүдән гыйбарәт. Чыннан да, шагыйрь кулындагы ошбу корал үзен шактый ирекле сизәдер. Әйе, хыялый атның да тезгене булырга тиеш. Мондый хөрлекнең мантыйк кысаларыннан чыкмавы, һәрдаим аңзиһен күзәтчелегендә торуы хәерле. Шулай да каләмнең кәгазь өстеннән мөмкин кадәр тоткарлыксыз йөгерүе, уй-фикер йомгагын көтелмәгән киңлекләргә алып чыгуы барыбер хуплауга лаек. «Сүз тыңлаучан авторучкам...» Укучы өчен күнегелмәгәнчә исемләнгән «? белән !» шигырендә дә автор үз өслүбендәге иреклелек сыйфатын ассызымлап күрсәтә. Гомумән, борынгы юнаннар әйтмешли, шәхеснең бәйсезлеге – зирәклек билгесе. Инде искәртеп үтелгәнчә, күңел тирәнлегеннән килгән әлеге үзгәлек Ләбиб Леронга да ят түгел. Иҗатта аның үз-үзенә артык чикләүләр куймавы «Йомарлам», «Танк биюе» поэмаларында, шулай ук «Мин – фасыл», «Өзеклек» кебек шигырьләрендә аеруча ачык чагыла. Монысы да холык-фигыльдән. Шагыйрь хәтта көнкүрештә дә үз иркенә яшәргә омтыла. «Вакытсыз вакыт» дип аталган әсәрдә нәкъ менә шундый халәт сиземләнә.

Көн икән – көн.

Төн икән – төн...

Барыбер үтәсе бер.

Сикереп чыгардай булам

Бу вакыт киртәсен бер!

Каләмне, хәттин ашмыйча, иреккә җибәреп язуның уңыш китерердәй өстенлекле яклары да җитәрлек. Мондый чакта фикер агышы ничектер табигый килеп чыга. Кәгазьгә хисләр дә бик ихластан түгелә. Уйлар да ачык. Аң-зиһен талчыгырга өлгермәгән. Шигъри юллар бер-бер артлы җайлы гына тезелеп барганда, көтелмәгән сурәтләү чаралары да чагыштырмача ансатрак табыла шикелле. Аерым чикләгечләр арасында интекмичә илһамланган очракта әсәр артык шомартуларга да дучар ителми. (Чамадан тыш көязлек сәнгатьлелек билгесе түгел.) Әгәр дә муза хөрлеге ашыгучанлыкка китерми икән, югарыда санап үтелгән сыйфатлар иҗатка гаять кирәк. Нәкъ менә шундый үзенчәлекләр җирлегендә тел-өслүп аныклыгы даими тотрыклылык ала.

Үзеннән-үзе аңлашылганча, мин үзара бәйләнгән әлеге хәлләр хакында Ләбиб Лерон иҗатына таянып фикер йөртәм. Стильдән аерылгысыз ошбу сыйфатлар шагыйрьнең эчке бәйсезлеген ныгыта. Алар шулай ук аңа карашларын киңәйтергә дә, әдәби эшчәнлегендәге эзләнүләрен дәвам итәргә дә булыша. Туар әсәрләрнең калып-рәвешен табигый төстә төрләндерү дә хөр каләмне кулда ышанычлы уйната алуга баглы. Төрләндерү дигәннән, Ләбиб Лерон башка каләмдәшләрендә дә бу үзенчәлекләрнең чагылышын күрергә өметләнә.

Аш та кирәк. Ә ашны бит

Төрләндерергә була;

Төрле тәмләткечләр белән

Тәмләндерергә була...

Минем кайчак һич югында

Бары тоз һәм борыч белән

Кайбер шагыйрь язганнарны

Төрләндерәсе килә,

Тәмләндерәсе килә!

(«Сәер теләк»)

Ничек кенә гөман кылмыйк, һәр талантның иҗат өслүбе шәхеснең үзеннән башлангыч ала. Әлеге дә баягы төрлелек галәмәте Ләбиб Лерон табигатендә дә күзәтелә. Ул тормышта һәммә нәрсә белән кызыксына, яшәеш хәлләрен көндәлек битләрендә теркәп бара, дөньяга фотоаппарат объективы аша да карый, кадерсезләнгән тарихи документларны шәхси архивында туплый, мәрхүм язучыларның мирасын барлауда көч куя... Ләбиб Лерон җитәкчелегендә чыгып килгән «Безнең мирас» журналында да аның инде камилләшүгә ирешкән стиленә хас сыйфатларны анык тоемларга мөмкин: язмалар тематик яктан төрле, рубрикалар күпкырлы тарихыбызны колачлый, сәхифәләр яхшы мәгънәсендә чуар. Шәхсән үзем әлеге басманы эчке мавыгу белән укыйм. Шагыйрь сүзләрен файдаланып әйткәндә, «Актарам иске китаплар – Күпме әсәр! Күпме шәхес!..» Каләм әһеленең почеркын теләсә нинди гамәленнән танып алу бик табигый, чөнки көнкүрештә бер төрле, әдәби эшчәнлектә икенче төрле булырга ярамый.

Шигырия! Йөрәк ярам да син,

Йөрәк парәм дә син күптәннән;

Киләчәккә бара алмыйм синсез,

Синсез кайта алмыйм үткәнгә!

Колакка беркадәр ятрак тоелган сүз белән аталган «Шигырия» әсәрендә Ләбиб Лерон үзенең тәкъдири мәсләгенә тугры калуы турында белдерә. Шагыйрьлеге чәчрәп торган затның шулай рухланып эндәшүе урынлы. Әлеге бирелгәнлек гамәлдә раслана. Әгәр хисләр чын-хак икән, зиһен дә дөреслек яклы. Мондый кыйммәтләр турыдан-туры күңелдәге яралгыларга күчә. Әлбәттә, эзләнүчән табигатьле Ләбиб Лерон боларны әдәбиятка юл ярганда ук аңлагандыр. Эзлекле төстә баетылып килгән күпьяклы әзерлек аның каләменә хәзер дә ышаныч өсти. «Шигырь итеп ятлыйм бу дөньяны – Көй отамын көн дә, сүз отам...» Менә бит, «Бишмәтеннән чыктым Тукайның» дип исемләнгән шигырендә автор зур максатлар белән яшәвен сиздерә. Ул җиһанның көен кәгазьгә төшерергә тели. Гомумән, шагыйрь «көй» кәлимәсен чагыштырмача еш куллана. Хәтта серлелеге белән күпләрне уйландырган шигърияткә дә шушы гап-гади кәлимә аша үзенчә билгеләмә бирә: «Җанымны көйгә салдым...» Карасана, ритмик оешкан тезмә назым җанны көйгә салу түгелме? Ә күктән иңдерелгән җанга барсы да сыя ич. Моны Ләбиб Лерон иҗаты да раслый.

"КУ" 09, 2018

Фото: pixabay