Истанбул малае (дәвамы)

(Әсәрне башыннан МОНДА басып укыгыз)

Без туган илләрдә чәчәк идек

Ташханда ателье тоткан Казан татарлары белән себер татарларын базар таныштырды. Мәвлана шәһәре буларак данлыклы Конья тарафында, Истанбулдан 600 чакрым ераклыкта Бөгредәлек дигән авылны коручылар борынгы гореф-гадәтләрен, телләрен саклап, нигездә, авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнеп яшиләр. Адәм баласын ихтыяҗ йөртә, ихтыяҗ таныштыра, кардәш-туган итә. Бөгредәлек халкы авыл хуҗалыгы өчен
кирәк-яракларны таба алмыйча интеккәндә, татарлар тоткан ательеларга тап була. Бу вакытларда Истанбул татарлары җәмгыятен җитәкләгән, кибетләр ачкан һәм бик күп татар яшьләрен эшле-ашлы иткән Кәбир Канбир кырда эшли торган техника тәгәрмәчләре өчен ластиктан, каучуктан каешлар ясый. Авыл җитәкчесе Хәким Ауз агай белән Кәбир әфәнде уртак телне
тиз таба. Авыл агае урып-җыю вакытында күзгә тузан керүдән саклый торган күзлекләрне дә Кәбир таныштырган татарлардан ала. Истанбул һәм Бөгредәлек татарлары арасында эчкерсез дуслык элемтәләре менә шулай башлана...
Истанбулда укып йөргән милли җанлы Бөгредәлек егете Аднан Җиңгиз авылдашларыннан Ташхандагы татарлар турында ишетүгә үк алар белән барып танышты. Һәм биредә эшләүче татарлар янына еш килеп йөри торган булды.
Шулай көннәрдән бер көнне Мәхмәт әтисе янында эшләгәндә, алар
янына үзе ябык, үзе тел бистәсе булган студент егет килеп керде.
– Сәлам, Хөсәен абый. Ничек хәлләрегез? – дип, башта әтисе белән, аннары Мәхмәт белән күреште. Һәм малайны мактап: – Машалла! Ару күренәсең! Көчең ташып тора! Ат итен әйбәт ашыйсың, ахры, – диде.
Әлеге сүзләр Мәхмәтне чыгырыннан чыгарды. Кычкырып җибәргәнен сизми дә калды:
– Мин ат ите ашамыйм!
Тегесе малайның үртәлгәнен күреп, тагын да котыртты.
– Ашыйсың! Бу кадәр көч каян килсен?!
– Без ат ите ашамыйбыз. Казан татарлары ат ите ашамый!
– Ашый!
– Кырымнар, нугайлар гына ат ите ашый! Без ашамыйбыз!
Мәхмәт үртәлеп, кулындагы ластикларны ыргытты. Аднан туктарга
җыенмый иде, кызык табып, тагын да ныграк үртәде. Төркия газетларында  ат итен ашау ясак эш итеп тасвирланган мәгълүматлар гел дөнья күрә. Мәктәптәге иптәшләре дә ярамаганын гел искә төшереп тора. Мәхмәт, әлбәттә, ясак гамәлне бозуга теше-тырнагы белән каршы торырга әзер. Еларга җитешеп, үзләренең ясак гамәлне бозмавын расларга тырышты.
Аднан исә көлә-көлә ирештерүен дәвам итте:
– Казан татарлары ашый, дим. Син дә ашыйсың, дим!
Әлбәттә, ул хаклы иде. Истанбулның Зәйтүн борыны районында 30 меңгә якын казакъ, кыргыз, нугай бакчалы өйләрдә яши. Әлеге район шәһәрдә рөхсәтсез салынган беренче өйләре белән билгеле. Ул өйләрне истанбуллылар төн чыкканчы качып төзелгәнгә күрә «гечә кунды» – «кич кунды» дип йөртәләр. Ул тирәләргә Ташханнан поезд йөреп тора, 4-5 тукталыш кына барасы. Мәхмәтнең әтисе дуслары белән барыштыра. Анда ат ите, мае, кымыз тиз табыла.
Фатих районында Византия заманыннан калган биек, калын таш
диварлар янында кырым татарлары күп яши торган Шәһрәмәне бистәсе бар. Шул тарихи диварлар тирәсенә барсаң, ябулы урыннарына керсәң, ат сөякләре шактый табыла. Кырымнар да ат итен ярата шул. Әллә никадәр милли ашлары шул ат итеннән пешерелә.
Кыскасы, төрки мөһаҗирләр арасында төрекләр бик каты гаеп күргән һәм рөхсәт итмәгән ат чалу, ат ите ашау галәмәте һич туктамады. Төркиянең олы шәһәрләреннән шактый читтәге кырым, нугай, казакъ авылларында гына түгел, хәтта Истанбул үзәгендә урнашкан бистәләрдә дә кача-поса булса да чалдылар. Шулай ук Казан татарлары корган авыллар да атсыз, шәһәрдәгеләр итсез тормады. Шуңа күрә Мәхмәтнең балалык самимилеге
белән Аднан абыйсына ачулануы юкка иде.
Кәбир абый Канбир килеп кергәч кенә, Аднан малай белән булышуыннан туктады. Чөнки уен-муенга вакыт юк, Бөгредәлекләр кунакка көтә. Хәзер моны татарлар җитәкчесе Кәбир абый белән Хөсәен абыйга яхшылап аңлату кирәк. Авылдашларының үтенечен ул бөртекләп, сүзен-сүзгә диярлек җиткерде. Кәбир бәй бераз уйланып торгач:
– Авыл башлыклары Хәким абый килгән саен чакырып китә, олы кешегә каршы килү – хаксызлык. Барыйк, Аллага тапшырып. Юл ерак, яхшылап әзерләнү мәслихәт. Сәфәр өч көнлек булыр. Безнең татар яшьләренең фольклор төркеме бар, чыгыш әзерләр, – дип, ризалыгын белдерде.
Аднанның шатлыктан авызы ерылды, өлкәннәр сөйләшкәнне тыңлап торган Мәхмәт күңеленә «Болар авылына барсаң, ат ите ашатырлармы? Бармый калыргамы әллә?» дигән вәсвәсәле уй керде. Әмма беркайчан күрмәгән татар авылын күрәсе бик килә иде! Ияртә генә күрсеннәр!
Ел саен Корбан бәйрәменең өченче көнендә Истанбул татарлары
җыелышып бәйрәм итә, концертлар оештыра. Шуңа күрә Бөгредәлеккә баруны Ураза гаете вакытына туры китерделәр. Аннары юл чыгымнарын барлау китте. Кешеләрне туплауны уйлаштылар. Ничә кеше җыелыр, кем кемдә төн кунар – барысы да исәпкә алынды.
Бөгредәлеккә бару турында хәбәрне хупладылар дип әйтү генә аз булыр, и сөенделәр инде татарлар, и сөенделәр. Мәхмәтләрнең ательесына кергән һәркем, әтисе исемлек җыйганны белгәч, шатланып язылды. Менә шул мизгелдә «Әйдә, киттек», дисәң, чыгып китәрләр төсле, билләһи. Тора-бара сәфәргә иң нык шатланганнар баш тартырга кереште. Имештер, юл шактый
ерак, эсседә автобуста барасы булачак... Имештер, эшләре чуктин-чук...
Сәбәп арты сәбәп табылды.
Әтисе инде боларга багышлап җыр әйтә башлады:
– Ният иттек Бөгредәлеккә китәргә,
Китмисезме дип, кешеләргә әйтергә.
Китәбез дип, разый булып әйткәннәр,
Вакыт җиткәч башладылар яфрак кебек түгелергә...
Сәфәр өчен арендага автобус алдылар, исемлеккә язылган кырык кеше урынына утызы җыелды. Алар арасында җәмгыять эшләрен йөрткәннәрдән Кәбир Канбир, нефтьче-инженер Кәмал Локман, Төркиянең латин әлифбасын өйрәтүче беренче укытучыларыннан Сәгыйть Таргул, сәүдәгәр Мәхмүт Ураллы һәм башкалар бар иде. Алардан тыш татар җырларын, биюләрен өйрәнгән татар яшьләре тупланды. Мәхмәт кебек әти-әниләре иярткән бала-чага шактый җыелды.
Алдан килешкәнчә, Рамазан аеның соңгы көнендә кич җитеп килгәндә, бисмиллаһ әйтеп, юлга чыктылар. Ифтарны юлда ясадылар. Иртән таң атканда, Бөгредәлек урнашкан Җиһанбәйле районында мосафирларны Мөхетдин, Иззәт, Бәһчәт абыйлар каршы алды. Авылга килүләренә инде софра1 корылган, чәйләр дәмләнгән2. Юлда сусаганны баса-баса хәл- әһвәл белештеләр, сөйләшеп утырдылар. Чәй эчкән арада Бөгредәлекнең Япониядә Ислам динен таныткан хәзрәт, мәгърифәтче, милли сәясәтче
Габдрәшит Ибраһим нигез салган татар авылы булуын горурланып әйттеләр. Габдрәшит хәзрәтне исеме белән атап түгел, күбрәк «бабай» дип, зурлап сөйләделәр. Сөйләшүне яңадан дәвам итәргә сүз куешып, урыннарыннан торып бастылар, чөнки Ураза гаете намазы вакыты якынлашып килә иде.
Авыл кешеләре салган, идәне, түбәсе агачтан ясалган мәчет түрендә утырган хәзрәт һәркемнең йөрәгенә тиярлек итеп, вәгазь сөйләде, күңелләре тулды. Намаздан соң зиратка юл тоттылар. Россиянең төрле тарафларыннан һиҗрәт юлына баскан, мөһаҗирлекнең ачысын-төчесен кичергән, Аллаһ ярдәме белән диннәрен, нәселләрен саклаган ата-бабалар рухына дога кылганда, янә яшьле күзләрен сөрттеләр. Аннары инде өйдән
өйгә йөрешү, бәйрәм, якыннан танышулар башланды... Чәй арты чәй эчелде, себер татарларының бәйрәм өчен әзерләнгән милли ризыкларын, дөгеле бәлешләрен авыз иттеләр. Мәхмәткә иң ошаганы – катык, гаҗәпкә калдырганы – авылда яшәүчеләрнең сөйләшүләре иде. Татарчалары башка төрле, ул кайтып йөри торган Һөектәгедән аерыла. Менә энесе Сәлим һәм дусларының малае Алпасан белән урамга чыкканнар иде, бер бабай аларны күргәч, Мәхмәткә ишарә ясап сорады:
– Хөсәеннең юан малаемы син?
Мәхмәтнең татарчасы үзенчә дигәндәй, юанны ул юындыңмы дип аңлады.
– Юк әле, юынганым юк, – диде.
Бабай кет-кет көлде. Соравын төрекчә-татарча кабатлады.

 – Бөек малаемы?
Ә-ә-ә... Болар зурны юан, диләр икән...

Кибеткә кергәннәр иде, анда да Бөгредәлекчә сөйләшергә өйрәттеләр. Кибетче Мәхмәтнең кул сәгатен күргәч, вакыт сорады.
– Җидене җиде кичә, – диде малай. Яртылаш татарча, яртылаш төрекчә.
Кибетче аны төзәтте:
– Етдене етде кичә.
Телләре бераз аерылып торса да, авыл малайлары белән уртак телне тиз таптылар. Бөгредәлек малайлары Рәхмәтуллаһ, Өмәр, Наҗат белән елга буенда йөрделәр, тауга менделәр. Таудан авылны күзәттеләр.
Өйдә чәй эчеп утырганда, авылны йөреп чыккан кунаклар хуҗалардан аптырап сорады:
– Нишләп сезнең авылда агачлар юк?
Бая тауга менгәч, Мәхмәт тә моңа игътибар иткән иде. Бөгредәлекләр төгәл генә бер җавап ишеттермәде, кунаклар исә Һөекне искә алды. Анда су коедан чыкканын әйттеләр. Монда елга агып торганга, су җитәрлек, шуңа күрә агачларны күбрәк утыртыгыз дип киңәш иттеләр.
Кич исә барысы җыенга тупланды. Нәкъ менә шунда Казан татарлары Истанбулдагы очрашуларда еш башкарылган «Галиябану» җырын беренче тапкыр дини-илаһи мөнәҗәт әйткән кебек җырлаганны ишеттеләр. Хәйдәр абзый аккордеонда уйнап, Иззәт абзый скрипка сызып, сагыш тулы күңелләрне юаттылар. Җаннарын биләгән моң, күңелләрендәге милли тойгылары, йөрәкләрен әрнеткән кайгы-сагышлары уртак шул.
Без туган илләрдә чәчәк идек,
Таралдык чит илләргә.
Тагын чәчәк булыр идек,
Кайтсак туган илләргә...
Без үскәндә үскән идек,
Тал тамырлары кебек.
Аерылыштык чит илләргә,
Кош балалары кебек...
Иртән исә кунаклар калган өйләрдә ишегалдында йөргән казларның авызларын бәйләп куйганнар иде. Аларны күргән мосафирлар ни кызганырга, ни көләргә белмәде. Хуҗалар аңлатуына караганда, махсус шулай эшләгәннәр. Шәһәр кунаклары иртәннән торырга ияләшмәгән. Казлар тавышланып уятмасыннар, дигәннәр икән.
Икенче көнне Идел-Урал яшьләре милли уеннар күрсәттеләр. Янә
биеделәр, җырладылар... Янә кунакка йөрештеләр... Тарихларын,
нәселләрен, туганнарын янә бер барлап чыктылар... Себер татарларының туганнарча каршы алулары, һәр теләкләрен үтәргә әзер торулары кунакларның күңеленә сары май булып ятты.
Бөгредәлектә әтисен якын итүчеләр, Истанбулга килгәч куна калучылар шактый. Шуңа күрә Мәхмәтләрне кунак итәр өчен чиратка тезелделәр, хәтта үзара бәхәсләшеп китә яздылар. Әтисе шаяртып, бәхәскә нокта куйды:
– Икенче юлы авылыгызга килгәндә, иң башта тауга менеп басачакмын һәм җырлаячакмын. Кем беренче булып, минем җырлаганны ишетеп килә, шуңар кунакка барачакмын.
Тау дигәнне ишеткәч, бер Истанбул татарының исенә төште:
– Җәмәгать, без тауга кайчан менәбез?!
– Әйдәгез тауга!

Мосафир теләге – боерык.
Бөгредәлектән өченче көнне фотоларга төшеп, елаша-елаша аерылыштылар.
Сәфәрдән кайткач, Мәхмәт әтисенең шактый вакыт уйга калып йөрүенә игътибар итте, әйтерсең, әле һаман нигезе нык салынган Себер авылыннан кайтып җитә алмаган иде. Һаман Бөгредәлектәге дуслары белән сөйләшеп йөргән кебек, авыз эченнән нидер әйтә, елмаеп куя. Атна узмагандыр, эштән
кайткач кәгазь, каләм алып утырды. Дәресләрен хәзерләп утырган улына:
«Безне кунак иткәннәргә рәхмәт әйтеп, хат язарга кирәк», – диде.
Шактый вакыт язды, сызды... Ул арада инде әнисе урын җәйде, ятаргаьвакыт җитте. Ниһаятъ, ниятенә ирешкәндәй, әтисе елмаеп, урыныннан кузгалды, язган хатын өйдәгеләргә кычкырып укып күрсәтте. Менә ни өчен шулай озын-озак утырган икән, гадәти генә хат язмаган лабаса! Сәфәр вакыйгаларын, хисләрен, тойгыларын, рәхмәтен шигырь юлларына тезгән.
Хуҗа көрсидә вәгазь бирә,
Сөйләгән сүзләре йөрәккә тия.
Аять, хәдис белән аңлата,
Һәм җәмәгатьне елата.
Гаеттән чыгып, зиратка киттек,
Зиратта, бергәләшеп, дога иттек.
Хуҗа Коръән укыды, без – Фатиха,
Аннан инде өйләргә кайттык.
Өйгә кайтып, бәйрәм итеп,
Хәзер булган бәйрәм чәен эчтек.
Һәм эчәбез, һәм сөйләнәбез,
Хәсрәтне китәрәбез.
Урамга чыктык йөрергә
Дус-ишләрне күрергә.
Тотынышып йөрдек.
Бик күп хөрмәтләр күрдек...
Мәхмәт әтисенең шигырь юлларын тыңлаганда, сәфәрнең һәр мизгелен исенә төшереп барды. Бөгредәлекнең тар урамнарын... Йомры битле, елмаеп кына торган кысык күзле абыйларны, апаларны... Авыл яныннан узган юл буендагы елганы, шунда мәш килгән бала-чаганы... Бөгредәлек бик сагындыра шул. Аллаһ кавыштырсын иде янә дә...
Хөсәен төн уртасына кадәр кулдан язганнарын тык-тык килеп,
машинкада басты. Мәхмәт татлы хатирәләргә оеп, йокыга китте.

1 Софра – иске татар теленнән: табын.
2 Дәмләү – сөйләм теленнән: ботка, чәй, бәлеш һ.б. шундыйларны берәр нәрсә белән каплап, төреп куеп,
парланып пешеп җитәргә мөмкинлек бирү.

(Дәвамы бар)

"КУ" 05, 2021

Фото: pixabay