Нугай йорты. Садактагы ун кыйсса

Бачман хан¹

Хан ханәше Йәникә

Тезгенгә килеп асылды:

 – Чыга күрмә далага,

Кар-каралы башыңны

Кагып алыр Идегәй,

Җунҗыгалы² башыңны

Егып алыр Идегәй,

Чыга күрмә далага!

     «Идегәй» дастаны

1

Килеп кергәнме ят өйгә?! –

Империя тарихының

Алтын Урда битен нигә

Кара морза³

Ачып япкан.

Кысылышкан ил сулышы,

Кыпчакларның ил сагышы⁴, –

Кымырҗып та ачылмаган:

Чапчагында⁵

Шәп чагыдай

Кымыз башы ачып яткан!

Куш каекта килүчеләр, –

«Матушка»сын имүчеләр⁶

Елъязмасын⁷ да

                          ачмаган:

Әле һаман ур-суларда

Күрәннәргә үрт салсалар,

Җан түреннән ургып чыга! – 

Ут чорналган чаптарларда,

Әрвах әйдәп, ыргып чаба

Тезен чүкмәс ыру ханы – Бачман хан!

2

Таш кирмәнле Болгар җирен

Батый аты таптаганда,

Диңгезгә җитеп,

Кан аккан... –

Шом сулаган суга багып,

Шома сусар саман сугып,

Актүбәсен⁸ салдырткан хан

Күп учаклы кыпчакларын

Чүл-далага тараткан:

«Кашкыр бүре⁹ балалары

Саклап ятмас калаларны!

Таш каладан таш та калмас, –

Асты-өскә килгере!

Таш каладан таш та калмас,

Башкаладан баш та калмас!.. –

Даласында үлмәс бүре!»

Көтмәгәндә ташланырбыз

Көтү-көтү чирүләргә,

Төрлебез төрле яктан...

Бачман хан ул! –

Бар ыруын,

Яу кырында җыйналырга,

Айдалага тараткан!

«Сау калырга! –

Азауланып,

                     азлап-азлап,

                                         бугазларга!»

Ыру белән җыен ясап,

Инде дога кылынган:

Иртә таңда,

Бачман ханның кылычыдай

Агып чыкты Актүбәсу¹⁰

Кара көмеш

                     Идел

                              кыныннан...

3

Көне җитсә, поскын корып¹¹,

Төне җитсә, посып торып,

Кашкыр азмы кыйраткан?! –

Табышының тез башына...

Тиз башына җитә бүре! –

Өзеп калмый

                       өзәңгеле

                                      сыйрактан...

...Өч ел үткән, очып үткән,

Ут уйнатып. Утлар йотып...

Идел иңләп,

Йөзеп бара йөзләп кораб.

Ярдан чирү бара,

Иләп!

Идел-йортны...

Коты ботка төшсен

Дала бүресенең,

Дөрселдәсен

«Дөрс-дөрс!» кауга¹²:

Мәңгү хан¹³ ул!

                         Ауга чыкты,

Мәңгелек хан чыкты ауга¹⁴!

«Утчагарлы¹⁵ унбашларым,  –

Капу¹⁶ йодрык,

Урай¹⁷ учларым, – 

Арысланнар аулый бүген

Камыш асты сычканнарын:

Сыганакны¹⁸ алу

Җиңелрәк идеме?!

Кирмәннәрнең

                          таш суын

                                         сыгучыларым...»

 – Бүз җәбәдә¹⁹ мәлҗеп барма,

Бүчек углан²⁰!

Камышларга үрт салдыр да

Чөй син лачын:

Канатлары

Көеп очсын саз кошлары! –

Авазлары яман зарлы,

Шом салмасын...

Баш очымда әйләнгәләп,

Кыйку салып

                       йөрмәсеннәр:

Күл иясе казгош булса,

Мин күпләрнең иясе лә!

4

...Кошлар дәррәү күтәрелә! –

Каршы ярда күрәннәргә

Җилләр үрт салып²¹ үтә әллә.

Әллә ярдан су китәме,

Кичүдәге эзгә тулып,

Үрсәләнә-үрсәләнә...

Урман тапса, поскын корып,

Утрау тапса, посып торып,

Кашкыр озак кыйраткан:

Табышының җиз башына,

Тиз башына җитә азау²², – 

Өзеп капса,

                    өзәңгеле

                                  сыйрактан!

Соң арада җанга якын

Атауларның учар талы²³:

Як-ягына карангалап,

Күләгәдә яра ялап,

Ята ыру...

Ята ханы... –

Бүген таңда Хомай²⁴ төште:

Хозурына Ходай дәште

Ягыры²⁵ яман...

Бачманны...

Гомеркәйләр әллә ничә! –

Кичүләрне кичә-кичә,

Кичә генә кузгалгандай...

Кузалакның²⁶

Һич тә кипмәс, – 

Кечерәймәс күчәрләре!

Җан сихәте күләгәңне,

Дегет итеп, ярага яп...

Актүбәнең

                   кара көмеш

                                        учар талы!

Гомеркәйләр әллә ничә! –

Кичүләрне кичә-кичә,

Кичә генә кузгалгандай...

Кузалакның җирне сөрмәс, –

Өзелү белмәс күчәрләре!

Яфраклар

                 туфрак булып

                                          коеладыр...

Кошлар дәррәү күтәрелә!

Үрсәләнә-үрсәләнә,

Күкләренә...

                      Күчүләре... –

Тәңкә итеп, күләгәсен...

Күз кабагын элсә-элсен

Актүбәнең

                   кара көмеш

                                       учар талы...

5

Кошлар дәррәү күтәрелә! –

Каршы ярда күрәннәргә

Җилләр үрт салып үтә, әнә.

Ярдан тагын су китәме,

Мәңгү ханга юл ачтым дип,

Үрсәләнә-үрсәләнә...

Кичүгә каерырга! –

Быргысын яңгыратмады;

Кырку «ур-ра!»сын

                                  уралдырып,

Ук яңгыры яудыртмады, –

Кай ара соң?!

Кай арада?! –

Каравылны турап салган:

Көпчәкләргә аркаланган

Кыпчакларны урап алган

Мәңгү ханның яугырлары!

 – Тылсым, имеш,

Тәңренең теләге бу! –

Мәңгү ханның күкләрдәге терәге бу,

Ярдан су тибәреп!

                                Атауга

                                           юл ачкан...

Угры²⁷ халкың тугры халкым булыр!.. –

«Чү!» дисәм дә тезеңә чүк,

Атаным²⁸ бул,

                     кол Бачман!

«Чү!» дисәм дә тезеңә чүк!

Коллыгыңны атландырып,

Тураебрак  басуга,

Идел-Җаек асабасы²⁹

Иле кунган  Баскынчакта³⁰

Калмагае...

                   баскынга!

Үлеп яткан

Алып Бачман

Ачуыннан!..

Калгып баскан:

 – Бер кавем дә тураялмас,

Бер кавымга мунчак кисә:

Кылыч капылт кисмәгәнне,

Акыртынлап,

Мунчак кисә...

Тезләндерә!

Тирмәләрдән

                      чыккан җайга...

Бурлат тай менеп,

Аҗау кигән Таң гына:

Чабучы булсаң,

Баш – менә!

Түгүче булсаң,

                        кан – менә!

 – Тамыр җибәргән тирәктәй

Тормасын ла, –

Чабып аудар, Бүчек!

Угры Бачманны.

...Дәррәү кошлар,

Кыйкулашып, күтәрелә! –

Әллә инде

Чабылганын онтып тора.

Әллә шулай

Казгошлармы³¹ тотып тора:

Аягүрә җан ашырды...

Аягүрә!

Актүбәнең

                  нургыбалы³²

                                     учар талы.

¹ Бачман – Кыпчакларның пәһлеван ханы, затлы татар нәселләренең шәҗәрә башы (1200 –1239), баскыннар белән тигезсез көрәштә «партизан сугышы»на нигез салучы каһарман.

² Җунҗыга – аҗау, Алтын Урда ханнарының таҗы.

³ Кара морза – Н.М.Карамзин (1766 – 1826) тарихчы, шагыйрь, чыгышы белән кырым татары.

⁴ Кыпчакларның ил сагышы – кыпчак бабаларыбыз, V гасырда  Кияү каласын төзеп, көньяктан Азак диңгезе белән чикләнгән, төньяктан Мәскәү елгасына кадәр җәелгән Дәште Кыпчак дәүләтен булдырган.

⁵ Чапчак – кисмәк.

⁶ «Матушка»сын имүчеләр – Идел елгасы буендагы авыл-калаларны, талап-яндырып, көн күрүче елга юлбасарлары – ушкуйниклар.

⁷ Елъязма – Бачманны фарсы тарихчысы Җөбәйни дә, кытай тарихчылары да искә алган, ә ут күршедәге рус елъязмачылары күрми калдырган.

⁸Актүбә – Актүбәсу буендагы кала,Сарайчык төзелгәнче, Нугай-кыпчакларның башкаласы.

⁹ Кашкыр бүре – дала бүресе.

¹⁰ Актүбәсу – Идел тамагының сул тармагын борынгылар шулай атаган.

¹¹ Поскын кору – качып торып, көтмәгәндә һөҗүм итү.

¹² Кауга – афәт-каза килгәндә генә кагыла торган зур барабан.

¹³ Мәңгү хан – Маңгул империясенең дүртенче бөек каһаны (1208 – 1259), Болгар, Дәште Кыпчак җирләрен яуларга Батый хан белән бергә Мәңгү хан да юнәлә.

¹⁴ «Мәңгелек хан чыкты ауга!» – Дәште Кыпчак җиңел генә җиңелми, инде буйсынды дигәндә дә, Бачман кебек баһадирлар баш күтәргәләп тора. 1239 елда Мәңгү хан, Иделнең ике ярын да иңләп, Бачман яугырларын ауларга чыга.

¹⁵ Утчагар – туп.

¹⁶ Капу – шәһәр капкасы.

¹⁷ Урай – кирмәннәрне уратып алучы тирән ур-чокыр.

¹⁸ Сыганак  – көнчыгыш кыпчакларның Сырдәрья елгасы буенда урнашкан башкаласы.  

¹⁹ Бүз җәбә – ак ябага тай.

²⁰ Бүчек углан – Мәңгү ханның ир туганы.

²¹ Үрт салу – былтыргы үлән-камышларга ут үрләтү.

²² Азау – явыз бүре.

²³ Учар тал – мул күләгәле бөдрә тал.

²⁴ Һомай – яхшы хәбәр китерүче кош, бәхет кошы.

²⁵ Ягыр – аякка бастырмаслык  яра.

²⁶ Кузалак – аскы үрәчәсе генә булган арба.

²⁷ Угры – Мәңгү ханның сарай тарихчысы Бачманны угры дип атый.

²⁸ Атан – печкән дөя.

²⁹ Асаба – җирле халык, төп халык.

³⁰ Баскынчак – Актүбәсуның сул ягында тозлы күл. Аның урынында борынгы дәрьядан калган тоз тавы Ак Түбә торган.

³¹ Казгошлар – казлар гаиләсенә караучы су кошлары.

³² Нургыба – ханнарның көбә туны.

Дәвамын "Казан утлары" журналының 8 нче санында (2019) укыгыз.

"КУ" 8, 2019

Фото: 24smi.org