"Татарның бер эчпошыргыч гадәте бар, ул – көнчелек" - Ренат Харис (ӘҢГӘМӘ)

Шагыйрь. Рәссам. Тәрҗемәче. Дәүләт эшлеклесе. Россия Федерациясенең Дәүләт премиясе һәм Татарстанның Гавриил Державин исемендәге премиясе лауреаты. Ренат Харис турында мәгълүматны, ул алган бүләкләр исемлеген тагын да дәвам итеп булыр иде. Ләкин безнең максат – киң­кырлы шәхеснең мәдәнияткә, әдәбиятка, хәзерге вәзгыятькә карата фикерен белү. Әңгәмәгә форсат та бар: тиздән Казанда Державин укулары башланачак. Безнең сөйләшү Держа­вин­ның татар әдәбияты өчен әһә­миятен билгеләүдән башланды. – Дөньядагы бөтен бөек әдип­ләр бер халык, бер әдәбият өчен генә эшләмәгән. Аларның иҗаты бөтен халыкларга тәэсир итә. Шу­ның өчен алар классиклар, шуңа күрә алар бөек. Тукайны да татар шагыйре дип кенә әйтеп булмый, чөнки әсәрләрен төрки халыклар инкыйлабка кадәр үк өйрән­гән­нәр. Хәзер дә өйрәнәләр. Без дә шулай ук дөнья әдәбиятының бөек язучыларын электән өйрәнгәнбез, хәзер дә өйрәнәбез. Державин һәм татар әдәбияты дигән теманы да ныклап өйрәнергә кирәк. Моңа сәбәпләр җитәрлек. Державинның әдәби жанрлар үсешенә, публицистик, эпик, эротик поэзиягә керт­кән яңалыклары кызыклы. Заманында Пушкин, Державин үз әсәр­ләрендә татарча фикерли, дип язган.  Әмма бу теманы әле беркем­нең дә нык­лап тикшергәне юк. Дер­жавинга татарча фикерләү ни дәрә­җәдә күч­кән, ул кайсы әсәр­ләрендә чагыла – галимнәр кайчан да булса бу сорауларга ачыклык кертер. – Тәрҗемә эше ничек барды?­ – Державинны тәрҗемә итү, бер яктан, гаҗәеп дәрәҗәдә кыен, икенче яктан, гаҗәеп дәрәҗәдә ләз­зәт бирә торган эш. Ул дөнья­дагы иң бөек шагыйрьләр рәтендә тора. Гомер, Фирдәүси, Гёте, Байрон, Низами, Пушкиннар биекле­гендәге шагыйрь. Державинның кайбер әсәрләре – дөнья әдәбия­тында да иң бөек әсәрләрнең берсе. Мә­сә­лән, “Аллаһ” (“Бог”) одасы. Мин Миль­тонның “Потерянный рай”, Гё­теның “Фауст”, Дантеның “Бо­жес­твенная комедия” әсәр­лә­рен бе­ләм. Менә шушындый, дөнья­кү­ләм фикер йөртеп, кешенең кү­ңе­лен дөньякү­ләм җисемнәр, вакыйгалар, бәре­лешләр призмасын­да караган әсәр­ләрне күз алдында тотсак, Дер­жавинның “Аллаһ” одасына тиң әсәрне мин белмим. Аны дөнья әдә­биятында иң бөек поэтик әсәрләр­нең берсе дип саныйм. Мон­дый әсәрне тәрҗемә итү га­җә­еп дәрә­җәдә катлаулы. Асылда мин аны алт­мыш елга якын тәр­җе­мә иткән­мен­дер. Студент чагымда бу әсәргә гашыйк булып, тәр­җе­мә итәр­гә тырышкан идем. Әмма ул чакта тәҗ­рибәм дә, белемем дә, шигъри версификаторлык сәләтем дә җитмә­гәндер, күрәсең. Үземә алтмыш яшь тулган көннәрдә бу әсәр­не бер-ике утыруда тәрҗемә иттем. Чөнки тәҗрибәм дә, белемем дә җитәрлек иде инде. Аның әсәрлә­рен аңлау җиңел түгел. Минем тәр­җемәне укыганнан соң, без Державинны ныграк аңладык дип әйт­теләр. – Аксенов фестивалендә рус әдәбияты бары тик русныкы гына дидегез. – Алай дип әйтмәдем. Рус әдә­бияты русларныкы гына түгел, бө­тен халыкныкы. Мин, бүгенге рус язучыларының әсәрләрендә персонажлар фәкать руслар гына, дидем. Без – татарлар йә чуашлар, марилар – әсәрләребезгә тормышта кемнәр бар, татарын, чуашын, яһү­ден, мукшысын кертәбез, дидем. Минем, мәсәлән, рус тарихчысы Михаил Худяков, чуаш шагыйре Константин Иванов турында, чечен язучысы Магомед Мусаев турында поэмаларым бар. “Ант суы” поэмасында Болгар патшасы Мө­хәммәт белән бергә Киев Русе ке­нәзләре Владимир Красное солнышко, Добрыня да бар. Тулаем алсак, татар язучылары әсәрлә­рендә дә башка милләт кешеләре аз. Ә рус әдәбиятында татар кеше­ләре бөтенләй юк. Әдипләр иҗат­ның бу ягын да онытып бетермәскә тиеш. Тормышта без аерым-аерым яшәмибез бит. Урамга гына чык, кем белән генә очрашмыйсың, дусларыбыз арасында да нинди генә милләт вәкилләре юк.  – Элек рус әдәбиятында милли әсәрләргә дә урын бирелгән. Бу элемтәнең өзелүенә нәрсә сәбәпче? Татарстанда тәрҗемә­челәр мәктәбе ни хәлдә? – Совет заманында татарның иң яхшы әсәрләре һәрвакыт тәр­җемә ителеп тора иде. Без ике елга бер булса да, китапларыбызны Мәс­кәүнең иң төп нәшриятла­рын­да бастыра ала идек. Бүген тәр­җемә институты юкка чыкты. Һәр­кем үзе тәрҗемәче таба, аңа түли, Мәскәү нәшриятлары исә татар әсәрләрен бастырырга атлыгып тормый, чөнки алар хәзер ком­мер­циягә бәйле. Татар әдәбияты бүген Татарстан күләмендә генә яши торган рухи көч булып калды. Аның канатлары күпмедер дә­рә­җәдә киселде. Ә бит һәр халык рухи яктан гаҗәеп бай. Шушы байлык белән үзара уртаклашу начар булыр идемени? Бу җәһәттән совет әдәбияты, бүгенге әдәбият белән чагыштырганда, чын мәгънәсендә матур интернациональлеге, тәр­бияви куәте, әхлакый чисталыгы белән аерылып тора иде. Социалистик реализм дип сүгәбез, ә үзебез сиздермәстән генә социалистик реа­лизмны күңелдән яклап, әсәр­ләребезгә кертәбез. Аның иң отышлы ягы – кеше тормышының яхшы, яман якларын анализлау бе­лән генә чикләнмичә, ничек бу катлаулы коллизияләрдән чыгарга дигән сорауларга да җавап би­рергә тырышу иде. Бүген татар әдәбиятының гына түгел, Россия әдәбиятының нинди хәлдә икәнен үзегез беләсез. – Татар теленең киләчәген ничек күрәсез? Бүген татар әдәбиятын укучылар күпме, тагын ун елдан күпме булыр? – Татар теленең хәле шушы телдә сөйләшүчеләр саны белән генә үлчәнми. Әлбәттә, бу – бик зур күрсәткеч. Аның хәле бик күп факторларга бәйле. Әйтик, татар те­ле­нең сафлыгын саклый бе­лә­безме, аның матурлыгын кайгыртабызмы, башка телләрдән кер­гән сүз­ләр, алымнар, калькалар белән чуарлап бетермәдекме? Ямьсез тел, ямьсез әйбер кебек үк, ке­шенең гайрәтен чигерә. Татар телен бозуда иң беренче нәү­бәттә журналист­ларны гаеплим. Радионы, йә булмаса телеви­де­ниедәге төрле каналларны (“ТЯГ”, “Татарстан” (хә­зер­ге “Россия-2”) каналлары күп­ме­дер дәрәҗәдә телне сакларга тырыша, әмма алар да булдырып җиткерә алмыйлар) алып карагыз – нәрсә генә сөйләмиләр дә, ни ге­нә кыланмыйлар. Бигрәк тә эстрада җыр­чылары. Шигырь яза бел­мәгән кешеләрдән сүзләр яздырып, шул сүзләрне өч тиенлек көй­гә салып, аны халык күңеленә кертергә тырышалар. Ә көй белән кергән сүз күңелдә озакка саклана. Менә алар татар теленә бик зур зыян салалар һәм, җәлеп итә­се урынга, телдән гайрәтне чи­герәләр. Татар телен закон белән генә саклап булмый. Без инде законнарны үтәмәскә өйрәнеп бет­кән­без. Тел гаиләдә язылмаган законнар ярдәмендә сакланырга тиеш. Язылмаган законнар – милли тра­дицияләребез, халык педагогикасы, әхлагыбыз. Гаиләдә туган те­леңә ихтирам булырга тиеш. Көн гаиләдә бер-береңә эн­дәшкән беренче сүздән башлана. Мисалга үземнең гаиләне ките­рәм. Хатыным да, мин дә ике телне дә яхшы беләбез. Иртән иң беренче җөмлә нинди телдә әйтел­сә, көне буе шул телдә уйланыла. Хатыным иртән миңа русча эн­дәшә икән, ул көнне мин гел рус теле мохитендә яшим. Андый көн­нәрдә миңа фәнни эш, публицистик әсәрләр язарга кулай була. Шигырьне исә мин фәкать татарча язам. Татар гаиләсендә татар теле патшалык иткәндә генә теле­безнең киләчәге өметле. Татар телен сакларга мөмкинлекләр бар. Рус милләте рус телен сак­ларга тырыша икән, монда бернинди гаеп тә юк. Чуаш үз телен сакларга тырыша икән, шулай ук табигый хәл. Закон бу мәсьәләдә бернәрсә дә тыймый. Без үзебез үзебезне тыябыз. Мәсәлән, кай­берәүләр бер­дәм дәүләт имтиханнарын яхшырак бирү, институтка укырга керү өчен дип рус теле ягына авыша. Рус яки башка бер чит телне өй­рә­неп тә туган телеңне саклап калып була бит. Мин, мәсәлән, үзем төрле мәктәп­ләрдә укыдым. Ун классны тәмам­лар өчен җиде мәктәп аша уздым. Беренче сыйныфта татарча, икенче сыйныфта русча, өчен­чедә татарча, дүр­тен­чедә русча, бишен­чедә татар-рус-чуаш мәктә­бендә укыдым; укуны Буа шәһә­ре­нең Луначарский исе­мендәге рус мәктәбендә тәмам­ладым. Институтта рус теле һәм әдәбияты белгечлеген алдым. Лә­кин боларның берсе дә татар язучысы булырга комачауламады. Тел­не закон бе­лән генә саклап булмый. Законнар кирәк түгел дип әйтмим. Законнар кирәк һәм аны үти бе­лергә, үтәргә тырышырга кирәк. Татарстан, Россия күлә­мен­дә кабул ителгән законнар туган телебезне сакларга комачауламый. Путин да күптән түгел генә чит телне мәҗбүри укытырга ярамый диде. Чит тел нәрсә ул? Минем өчен рус теле, бер карасаң, чит тел. Рус өчен татар теле – чит тел. Ләкин дәүләт телләрен без чит тел дип кабул итәргә тиеш тү­гелбез. Татарстанда рус теле дә, татар теле дә – дәүләт телләре. Бөтендөнья татар конгрессының корылтаенда Минтимер Шәй­миев бу җәһәттән бик дөрес аң­латты. Чит телләр мәҗ­бүри укытылырга тиеш түгел. Әм­ма үз теләгең белән үзеңне мәҗбүр итеп чит телне үзләштерүең – си­нең культураң­ның югарылыгын күрсәтә. – Бүген мәктәпләрдә татар телен мәҗбүри укытуны сорап петицияләр языла. Сез бу уңай­дан нинди фикердә? – Мәҗбүр итеп бернәрсәгә дә ирешеп булмый. Мәҗбүри эшлә­телгән эш һәрвакыт кире нәтиҗә бирә. Әмма ата-ана белән бала арасындагы мәҗбүрилекне мин, мәсәлән, хуплыйм. Аны тәрбияләү ысулы дип әйтәм. Ә дәүләт белән кеше арасындагы мәҗбүрилек – ул инде күпмедер дәрәҗәдә көчләү була. Мәҗбүри укыту түгел, программага кертеп укыту дип әйтү дөресрәк фикер булыр иде бу очракта. Мин татар телен укыту программасына кертеп, шау-шу куптармыйча гына, законга таянып кына, шуны үтәү яклы. – Татар әдәбиятында соңгы елларда дөньяны шаулатырлык әсәр туганы юк дигән фикер әледән-әле яңгырый. Моның белән килешәсезме? Моңа язучы эшенең хобби хәлендә калуы тәэсир итәме? – Уолт Уитмен дигән Америка шагыйре “Бөек шагыйрь тусын өчен зур аудитория кирәк” дигән. Олы идеяләр белән сугарылган, югары сәнгатьлелеккә ирешкән әсәр киң аудитория һәм “шаулата белүчеләр”ен тапса гына дөньяны шаулата ала. Аудиторияне фәкать төрле телләргә тәрҗемә аша гына киңәйтеп була. Минем өстәлемдә бәлкем дөньяны шаулатырлык әсәр ятадыр. Йә булмаса башка татар әдибе өстәлендә шундый яхшы әсәр бардыр. Ә аны кем белә? Бу җәһәттән бер мисал китерәм. Моннан бик күп еллар элек “Ант суы” дигән поэма язган идем. Утыз ел элек язылган әлеге поэма рус теленә тәрҗемә ителеп, былтыр Россиянең Владивостоктан алып Калининградка кадәр ун журналында, 5-6 газетасында басылып чыкты. Аның турында татар бе­ләме, белмиме? Әгәр татар журналистлары, галимнәре белсә, аны шаулап күтәреп чыкса, татар га­лим­нәреннән ишетеп руслар кү­тә­реп алса, кемнәрдер мактаса, кем­нәрдер тәнкыйтьләсә, бәлки, ул шау­лар иде. Сүз минем әсәр турында гына бармый, гомумән, татар әдәбияты турында бара. Без үзебезне үзебез шаулата белмибез. Ә кайбер кешеләр шаулата белә. Әнә бер әсәр барлыкка килде, аны шаулаттылар, әмма татар халкына ул никадәр дан һәм нинди дан китергәндер – бусы инде икенче нәрсә. Татарның бер эчпошыргыч гадәте бар, ул – көнчелек. “Ник ул, ник мин түгел?” дип шөб­һә­лән­сәң, ул күтәрелсә, мин онытылам дип курыксаң, үсеш булмаячак. Икенчедән, татар әдәбиятында – прозада да, поэзиядә дә – зарлану мотивлары көчәйде. Гел нәр­сәдәндер зарланабыз, нәрсәгәдер ризасызлык белдерәбез. Зарлану белән беркемне дә шаккатырып булмый. Язучының хәле кайчан яхшы булган соң? Муса Җәлил, Фатих Кәримнең хәле яхшы булганмы? Кандалыйның, Тукайның хәле мактанырлыкмы? Алар бит берсе дә зарланмаган. Киресенчә, зарны басып, күңел көрлеген, матурлыгын, байлыгын сурәтләгәннәр. Без һа­ман кемнедер гаепләргә тырышабыз. Безнең язмышта гел кемдер гаепле. Йә коммунистлар, йә руслар, йә байлар, йә ярлылар гаепле. Соңгы еллардагы әсәрләр гаеп­лене эзләүдән гыйбарәт. Чынлыкта без үзебез гаепле. Тормышыбызга башкача карап эшләргә ки­рәк ди­гән фикер нишләптер һаман да башыбызга килми.   – Татарстанның мәдәни тормышына нинди бәя бирәсез? – Мәдәни тормышыбыз бай. Барысына тукталып сөйләргә мөм­кин түгел. Берсенә, үземне борчыган мәсьәләгә генә тукталасым килә. Соңгы елларда Казанда бер­ничә һәйкәл куелды. Һәйкәл ачуны яхшы фал дип саныйм. Әмма һәй­кәлләр халыкның зурлыгын, матурлыгын күрсәтергә һәм шәһәр­нең йөзен бизәп торырга тиеш. Ә бездә соңгы елларда, ни кызганыч, Казанны бизи торган һәй­кәлләр куелмады. Алар үзешчән авторлар тарафыннан эшләнгән кебек һәм бөек шәһәр мәйданына чыгарга тиеш түгел иде. Чөнки алар җансыз, уйсыз, фикерсез. Музейларда, галереяларда экспози­циягә куелган сыннар һәм һәйкәл булып урамнарга, шәһәр мәйдан­нарына баскан скульптуралар арасында аерма бик зур. Һәр скульптор һәйкәлче була алмый.   Үзеңдә булмагач, читтән чакырырга оялмаска кирәк, минемчә. Бәлки, мин ялгышамдыр. Дагстаннан, Чуашстаннан, Мәскәүдән дусларым ки­лергә җыена. Мин аларны ул һәй­кәлләр янына алып бара алмыйм. Рөстәм Яхин, Һади Такташ, Сәйдәш һәйкәлләре татарның бөеклеген чагылдырмый. Бакуда язучыларга, галимнәргә, артистларга куелган һәйкәлләр сокландыргыч. Уфада Мостай Кәримнең һәйкәле бар. Менә кайда ул гаярьлек! Үзебездә Муса Җәлил, Тукай, Пушкин, Державин, Бакый Урманче, Фёдор Шаляпин, Лобачевский һәйкәлләре үз вазыйфаларын үти дип саныйм. Алар белән сөйләшеп була, алардан ниндидер рухлану аласың. Фатих Кәрим, Нәҗиб Җиһанов кебек бөекләребезгә һәйкәлләр куйганда шуларны да истә тотсак иде. Мәдәни тормышыбызда эстрада зур урын тота. Татар эстрада сәнгате үзгәрергә тиеш. Ул бүгенге хәлдә кала алмый. Бигрәк тә – эчтәлеге. Тәмсез җырлар белән хәтта Ана дигән бөек төшенчәнең дә тәмен бетерәбез шикелле. Җыр­ларның текстына зур таләпчәнлек белән карарга кирәк. Бу таләп­чәнлекне массакүләм мәгълүмат чаралары һәм артист кына кайгырта ала. Бу яктан күпчелек эстрада артистларыбыз – артта калган ке­шеләр. Көн саен бер эстрада “йолдызы” кабына, алар кабынган саен, татар кешесенең күңеле караң­гылана гына бара. Республикабызның музыка дөньясында “Үзгәреш җиле” дигән хәрәкәт барлыкка килде. Аны кайберәүләр тәнкыйтьли. Аның әлегә беренче чыгарылышы гына дөнья күрде. Ул алдагы елларда да дәвам итәргә тиеш. Берничә елдан бу тармактагы яңалыкларны кү­ңелебез кабул итәчәк, дип уйлыйм. Татар эстрадасы шушы юнәлештә үсә ала. Салих Сәйдәшевне дә заманасында татар музыкасын бозуда гаепләгәннәр. – Ренат абый, нинди иҗади яңалыкларыгыз бар? – Ике поэма тәмамладым. Аның берсен “Казан утлары” журналына бирдем. Иҗат дәверендә 49 поэма, бер шигъри роман язылган. Аларның кайберләре телевизион фильмнарга, кайберләре операларга, балетларга, ораторияләргә, кантаталарга әйләнде. “Сабантуй” дигән поэмам инде 50 елга якын һәр җәйдә радиоспектакль булып яңгырый. Әлбәттә, шигырьләр, пьесалар, либреттолар, романс, җыр текстлары да әлегә языла. Әмма барлык язганымны халыкка җиткерү проблемасы елдан-ел катлаулана бара.    

Гөлинә Гыймадова, Ватаным Татарстан