Татар матбугаты
"Татарның асылын аңлата торган җырлар күләгәдә калды" - Рөстәм Закиров (әңгәмә)
Ул тамашачысын беренче чыгышларында ук, акапеллага җырлап, чын иҗат, моң белән яулады, гамәлләре белән ихтирам казанды. Сүз – Татарстанның халык артисты, “Пошалым чаналары” фестивале белән авылында югала язган һөнәрчелекне тергезгән Рөстәм Закиров хакында. Без аның белән эстрада хәлләре, җыр фестивальләренең уңай һәм тискәре яклары турында сөйләштек.
– Сез ничә ел сәхнәдә? Шушы вакыт аралыгында эстрада кай якка үзгәрде?
– Профессиональ сәхнәгә чыгуыма 24 ел булды, татар җыр сәнгатенә исә 1988 елда аяк бастым. Эстрадага бер яклы гына бәя бирергә ярамый. Бу – аерым бер тема, аерым әңгәмә. Күзгә бәрелгәннәренә тукталсак, кызганыч, бу өлкәдә миллилек бетеп бара. Элек җырны талантлылар иҗат итсә, бүген теләсә кем яза, җырлый. Шулай итеп безне чүп басты, арзанлы җыр басты. Татарның асылын аңлата торган җырлар сирәк булса да бар, әмма алар күләгәдә калды. Тамашачыга җыр түгел, хикмәт кирәк дип уйлаучылар күбәйде. Тавыш мөмкинлеге чамалы булгач, хикмәт чыгарырга тырышалар, махсус эффектлар, бию белән бизиләр.
– Сезнең җырлар радио-телевидениедә еш яңгырыймы?
– Казан дәүләт педагогия институтында белем алып, авылга укытучы булып кайтырга ниятләгән идем. “Татар җыры – 93” бәйгесе килеп чыкты да, шунда катнаштым һәм эстрадага башым-аягым белән кереп киттем. Башта ук телевидение-радиога чыгу юлларын эзләүчеләр булгандыр, миңа бу уй башыма да килмәде. Ул заманнан бирле эфир җитәкчеләре дә үзгәрде, мәдәният дилбегәсе дә күпме тапкыр кулдан-кулга күчте, беркайчан да танышырга җай эзләмәдем, яраклашырга тырышмадым. Әмма үземне эфирга чыгармадылар, кимсеттеләр дип берсе хакында да әйтә алмыйм. Кирәк чакта күрсәтәләр, тансык булып чыгыш ясыйм, тансык итеп истә калдыралар кебек. Бәлки тагын да күбрәк эшләгән булсам, күбрәк күрсәткән, җырымны күбрәк әйләндергән булырлар иде.
– Бүген эфирны яхшырак эшләгән, талантлырак җырчылар түгел, җырлары акча түләп ротациягә куелганнар басты кебек.
– Эфирга җыр худсовет аша үтә дисәләр дә, нишләптер бик түбән сыйфатлылары сайлап алына. Мөгаен, түләүле җырларга өстенлек биреләдер. Миңа да шалтыратып, әлеге хезмәттән файдаланырга тәкъдим иткәннәре булды. Моңа бармадым, бармаячакмын да.
– Сәхнәгә беренче тапкыр чыкканда ук үз принципларыгыз булдымы? Әллә моңа вакыт узгач кына килдегезме?
– Минем принцип бик гади: кеше булып калырга, намусыңа тап төшермәскә. Авыл тәрбиясен, әти-әни үгет-нәсыйхәтен истән чыгармаска. Әйткәнемчә, әти-әни минем укытучы булуымны теләде. Шул рәвешле музыка училищесы, консерватория кебек уку йортлары үзеннән-үзе язмышымнан төшеп калды. Чөнки артистлар турында бервакытта да матур сөйләмәделәр. Алар начар гадәтле, гаиләсез, тәртипсез, диделәр. Киресен расларга тырыштым, әмма минем хакта гайбәт чыкмады дип әйтә алмыйм. Һәрхәлдә, ул сүзләр гаиләмә зыян салмады. Иҗат өлкәсенә килсәк, үземне сәхнәгә соңга калыбрак килдем дип саныйм. Күбрәк классик юнәлештә эшләргә кирәк булган, бу яктан ачылып бетә алмадым кебек. Беркайчан да репертуар сайлаганда популярлык һәм сан ягыннан кумадым. Мин башкалар кебек өч көндә диск туплап чыгармыйм, айга унар концерт та бирмим. Сыйфатны төшерәсем килми. Аның каравы концертыма килгән һәр кешенең күзенә туры карый алам. Беркайчан да фонограммага селкенеп тормадым, һәрбер чыгышымда тир түгелә. Тере тавышка җырлау дигәне дә – төп принципларның берсе.
– Иң күп сүгелгән халык та җырчылар бит әле.
– Артистларны тиргәү иң җайлысы. Чөнки әйбер сорап барасы, баш иясе юк. Алардан җырлауларын гына сорыйсың. Бусының хәтерен калдырасың икән, артыннан башкалары өлгереп килә. Җырчының сәясәт өлкәсендә дә абруе юк. Алар – бары тик җырчылар. Парын чыгарасы килсә, җырчыны көтүче дә сүгә.
– Үзен сәясәттә тапкан җырчылар да бар. Айдар Галимов, мәсәлән.
– Беренчедән, ул – Башкортстан депутаты. Икенчедән, бездә андый җылы урыннарны күбрәк язучылар, шагыйрьләр биләп алды. Бер җырчының депутат итеп сайланасы килгәнен ишеткән идем. Анда бит җырлап кына эш бармый дигәннәр үзенә. Күрәсең, җырлауны эшкә санамыйлар инде.
– Сәясәткә җырчылар да катнашса, Президентка эстраданы тәртипкә салырга алынырга туры килмәс тә иде бәлкем.
– Республикада җыр бәйгеләреннән кала да проблемалар җитәрлек. Мөгаен, иң әүвәл икътисад проблемаларын җайларга кирәктер. Икмәк булса, җыр да була. Җыр өлкәсендәге нечкәлекләрне күбрәк шул казанда кайнаучылар белә. Аны әлеге өлкә белгечләре җайга салырга тиештер. Бүген бер генә проблема бар: сәхнәне кесәсе калыннар басты. Аларга тормышта башка кызык юк, алар йә җыр яза, йә яздыра, йә җырлый. Җыр хәзер иҗат түгел, бизнеска әверелде. Бу бизнеста медиа өлкәсе, бәлки, отадыр, ләкин халык оттыра. Әлеге дә баягы радио-телевидениедә зыялыларга юл ябылды. Алып баручыларга карап яшь буын сөйләшергә өйрәнә бит. Ә безнең ди-джейлар җөмләләренең атасы-анасы, мәгънәви басымы юк. Тыңлаучы, әһә, болай да сөйләшергә ярый, дип колагына киртләп куя. Әдәби тел бик тә гадиләнде, вакланды.
– Вакланудан туктар өчен һәркем үзеннән өлеш кертергә тиеш түгелме?
– Минемчә, авылларны саклап калу өчен тырышырга кирәк. Ничек кенә карасак та, тел, мәдәният авылда сакланып килгән, хәзер дә милләтнең банкы авыл була ала. Сүз уңаеннан, авылда нигезебез нык. Әнием Разыяга сиксән алты яшь, көтеп алучыбыз, озатып калучыбыз бар, кайтып йөрер җиребез бар, шөкер.
Миннән авыл турында җыр сорасалар, рәхәтләнеп башкара идем. Гимннарын булдырырга тырышалар икән, димәк, авылдан кот качмаган әле. “Мәмдәлем”, “Каргалы авылы җыры”, “Ташкичү”, “Туган авылым Түнтәрем”, “Кенәбашым”, “Чыты авылы җыры” шулай туды. Бервакыт авылдашларым да Пошалым турында җыр сорадылар. Бездә өч Пошалым авылы бар. Аларны берләштереп “Өч Пошалым арасы” дигән җыр барлыкка килде. Ә инде икенче елны, 2004 елда, җыр презентациясе үткәрелеп, әлеге чарада җыр бәйгесе оештырылды. Тора-бара бәйге авылга сыеша алмыйча, район күләменә чыкты, аннан гала-концерты Татар дәүләт филармониясендә үткәрелә башлады. Бәйге белән беррәттән авылга югала язган һөнәрчелек тә кайтты.
– Бер атуда ике куян булган бу: талантлар да барлана, авыл да җанлана.
– Үзешчән сәнгатькә йөргән кеше гомер буе зур сәхнәгә чыгарга хыялланырга мөмкин. Аларга “Пошалым чаналары” фестивалендә әнә шундый мөмкинлек бирелә. Кайсылары үз көчләренә ышанып җыр өлкәсенә кереп китә. “Пошалым чаналары”нда Илназ Бах, Рафил Җәләлиев, Сөмбел Заһидуллина һәм башкалар үсте. Ә иң борчыганы – чана ясау һөнәрчелегенең юкка чыгып баруы иде. Ул бит борынгыдан килгән һөнәр булган. Матур итеп бизәп ат арбалары ясаганнар, бала чаналарының мин үскәндә унлап төре калган иде әле. Бүгенгеләр безнең бабайлар шикелле оста итеп ясый алмый шул инде. Ә бит югалтасы килми кул көче кергән һөнәрчелекне. Без болай да җансыз әйберләр камалышында яшибез. Шуннан бүләккә чана ясатып тарата башладым. Ул хәзер Татарстанда гына түгел, чит илләргә дә таралды инде. Чананы башта Равил абый Галәветдинов ясап бирде. Аннан бизнесы җәелеп китте дә, энем, ясарга вакытым юк, дип баш тартты. Үз гомерендә бер тапкыр да чана ясап карамаган Рәдиф Нигъмәтуллинга, синең кулыңнан килә торган эш бу, дип әйтеп карадым. Агачтан ниләр генә ясамый, тәрәзә рамнары, ишекләр ясау буенча оста ул безнең. Бүген балалар чанасы, заказ буенча ат арбалары ясаучы булып та танылды. Югары Пошалымның чана ясау һөнәре бүген өч авылда да бар. Чаналарны Рәдиф кенә түгел, башка егетләр дә ясый башлады. Элек Пошалым чаналары Кукмара, Балтач, Сабаларга таралса, җыр аша аның даны чит илләргә таралды. Дөрес, бу пропаганда өчен миңа бернинди файда килми. Егетләрдән сатып алам һәм кунакларга бүләк итәм.
– Җыр бәйгеләрендә катнашу өчен взнос түләргә кирәк бит әле. Ул балалар бәйгеләрендә дә шулай, зурраклар өчен дә шундый ук кагыйдә.
– Бу бәйгедә катнашу өчен бернинди акча түләргә кирәкми. Киресенчә, катнашучыларга үзем бүләк бирәм. Шунысын да әйтик, гап-гади авылда үскән Раиф белән Разыя малае үз авылы турында җыр яздырган да ниндидер бәйге оештырып ята дип көлемсерәп караучылар булмады. Авылдашлар арасында дәрәҗәм бар, бәйге бик җиңел башланды, киләчәге дә өметле күренә. Монда җайлау-майлау юк, аңа юл куймас өчен ел саен жюри составын үзгәртәм.
Басымчаклык ясамасыннар дип җырчыларны бәяләмим, чараны оештырам гына. Ә бәяләүчеләр Миңгол Галиев, Рәгъде Халитов, Зөһрә Шәрифуллина, Римма Ибраһимова кебек белгечләр булды. Җырчы җыр белән алдырырга тиеш. Шуңа күрә мин катнашучыларга бер елны “Арча” җырын башкаруны мәҗбүри ясадым, быел – “Әллүки”не. “Әллүки”не җырларга кирәк, хәрәкәт белән җырлаган кыяфәт ясап кына алдырып булмый. Ә бүген сәхнәдә җырлый алмаучылар биеп алдырырга тырыша. Аннан 12 кеше билгеләп үтелә, шуларның өчесе лауреат дипломын ала. Бу – үзем башлаган һәм башкарып килгән эш. Шуңа күрә мәдәният бүлегенә дә, район җитәкчелегенә дә үпкәли алмыйм.
Взнос түләп катнаша торган бәйгеләрдә һәрберсенә диплом өләшәләр. Мин аны кирәкле әйбер дип санамыйм. Диплом бит ул бик кадерле, көч белән яулап алынган бүләк булырга тиеш. Шул чакта гына бәйгенең абруе арта. Кемдер җиңә, башкалар киләсе елда катнашырга әзерләнә. Лауреатлар исә башка бу бәйгедә катнашмый. Эчтәлеге дә әһәмиятле. Бала кулына диплом тапшырасың икән, аның эчтәлеге татарча булырга тиеш дип саныйм. Кызым Миләүшә, мәсәлән, Президент ярдәме белән үткәрелә торган бәйгедә татарча җыр җырлап русча диплом алып кайтты. Хәер, анда бер татарча сүз бар иде бугай. Бала алдында туган телнең дәрәҗәсе менә шулай төшерелә. Тел дигәндә вак мәсьәлә була алмый.
– Җырчы туган көнендә, гадәттә, тамашачы алдында хисап тота.
– 50 яшьлегемә мин дә филармония концертлар залына тамашачымны чакырам. 11 майда биредә мине таныткан җырлар да, яңалары да яңгыраячак. Гаиләм белән имтихан тоту дип тә атарга була аны. Хатыным Люция белән ике бала үстерәбез. Улым Айрат та җырдан ерак китмәде, саксофонда бик матур уйный. Кызыбыз Миләүшә балалар өчен җыр бәйгеләрендә уңышлы чыгыш ясый. Җыр бәйрәме булыр, дип өметләнәм.
– Бүген эфирны яхшырак эшләгән, талантлырак җырчылар түгел, җырлары акча түләп ротациягә куелганнар басты кебек.
– Эфирга җыр худсовет аша үтә дисәләр дә, нишләптер бик түбән сыйфатлылары сайлап алына. Мөгаен, түләүле җырларга өстенлек биреләдер. Миңа да шалтыратып, әлеге хезмәттән файдаланырга тәкъдим иткәннәре булды. Моңа бармадым, бармаячакмын да.
– Сәхнәгә беренче тапкыр чыкканда ук үз принципларыгыз булдымы? Әллә моңа вакыт узгач кына килдегезме?
– Минем принцип бик гади: кеше булып калырга, намусыңа тап төшермәскә. Авыл тәрбиясен, әти-әни үгет-нәсыйхәтен истән чыгармаска. Әйткәнемчә, әти-әни минем укытучы булуымны теләде. Шул рәвешле музыка училищесы, консерватория кебек уку йортлары үзеннән-үзе язмышымнан төшеп калды. Чөнки артистлар турында бервакытта да матур сөйләмәделәр. Алар начар гадәтле, гаиләсез, тәртипсез, диделәр. Киресен расларга тырыштым, әмма минем хакта гайбәт чыкмады дип әйтә алмыйм. Һәрхәлдә, ул сүзләр гаиләмә зыян салмады. Иҗат өлкәсенә килсәк, үземне сәхнәгә соңга калыбрак килдем дип саныйм. Күбрәк классик юнәлештә эшләргә кирәк булган, бу яктан ачылып бетә алмадым кебек. Беркайчан да репертуар сайлаганда популярлык һәм сан ягыннан кумадым. Мин башкалар кебек өч көндә диск туплап чыгармыйм, айга унар концерт та бирмим. Сыйфатны төшерәсем килми. Аның каравы концертыма килгән һәр кешенең күзенә туры карый алам. Беркайчан да фонограммага селкенеп тормадым, һәрбер чыгышымда тир түгелә. Тере тавышка җырлау дигәне дә – төп принципларның берсе.
– Иң күп сүгелгән халык та җырчылар бит әле.
– Артистларны тиргәү иң җайлысы. Чөнки әйбер сорап барасы, баш иясе юк. Алардан җырлауларын гына сорыйсың. Бусының хәтерен калдырасың икән, артыннан башкалары өлгереп килә. Җырчының сәясәт өлкәсендә дә абруе юк. Алар – бары тик җырчылар. Парын чыгарасы килсә, җырчыны көтүче дә сүгә.
– Үзен сәясәттә тапкан җырчылар да бар. Айдар Галимов, мәсәлән.
– Беренчедән, ул – Башкортстан депутаты. Икенчедән, бездә андый җылы урыннарны күбрәк язучылар, шагыйрьләр биләп алды. Бер җырчының депутат итеп сайланасы килгәнен ишеткән идем. Анда бит җырлап кына эш бармый дигәннәр үзенә. Күрәсең, җырлауны эшкә санамыйлар инде.
– Сәясәткә җырчылар да катнашса, Президентка эстраданы тәртипкә салырга алынырга туры килмәс тә иде бәлкем.
– Республикада җыр бәйгеләреннән кала да проблемалар җитәрлек. Мөгаен, иң әүвәл икътисад проблемаларын җайларга кирәктер. Икмәк булса, җыр да була. Җыр өлкәсендәге нечкәлекләрне күбрәк шул казанда кайнаучылар белә. Аны әлеге өлкә белгечләре җайга салырга тиештер. Бүген бер генә проблема бар: сәхнәне кесәсе калыннар басты. Аларга тормышта башка кызык юк, алар йә җыр яза, йә яздыра, йә җырлый. Җыр хәзер иҗат түгел, бизнеска әверелде. Бу бизнеста медиа өлкәсе, бәлки, отадыр, ләкин халык оттыра. Әлеге дә баягы радио-телевидениедә зыялыларга юл ябылды. Алып баручыларга карап яшь буын сөйләшергә өйрәнә бит. Ә безнең ди-джейлар җөмләләренең атасы-анасы, мәгънәви басымы юк. Тыңлаучы, әһә, болай да сөйләшергә ярый, дип колагына киртләп куя. Әдәби тел бик тә гадиләнде, вакланды.
– Вакланудан туктар өчен һәркем үзеннән өлеш кертергә тиеш түгелме?
– Минемчә, авылларны саклап калу өчен тырышырга кирәк. Ничек кенә карасак та, тел, мәдәният авылда сакланып килгән, хәзер дә милләтнең банкы авыл була ала. Сүз уңаеннан, авылда нигезебез нык. Әнием Разыяга сиксән алты яшь, көтеп алучыбыз, озатып калучыбыз бар, кайтып йөрер җиребез бар, шөкер.
Миннән авыл турында җыр сорасалар, рәхәтләнеп башкара идем. Гимннарын булдырырга тырышалар икән, димәк, авылдан кот качмаган әле. “Мәмдәлем”, “Каргалы авылы җыры”, “Ташкичү”, “Туган авылым Түнтәрем”, “Кенәбашым”, “Чыты авылы җыры” шулай туды. Бервакыт авылдашларым да Пошалым турында җыр сорадылар. Бездә өч Пошалым авылы бар. Аларны берләштереп “Өч Пошалым арасы” дигән җыр барлыкка килде. Ә инде икенче елны, 2004 елда, җыр презентациясе үткәрелеп, әлеге чарада җыр бәйгесе оештырылды. Тора-бара бәйге авылга сыеша алмыйча, район күләменә чыкты, аннан гала-концерты Татар дәүләт филармониясендә үткәрелә башлады. Бәйге белән беррәттән авылга югала язган һөнәрчелек тә кайтты.
– Бер атуда ике куян булган бу: талантлар да барлана, авыл да җанлана.
– Үзешчән сәнгатькә йөргән кеше гомер буе зур сәхнәгә чыгарга хыялланырга мөмкин. Аларга “Пошалым чаналары” фестивалендә әнә шундый мөмкинлек бирелә. Кайсылары үз көчләренә ышанып җыр өлкәсенә кереп китә. “Пошалым чаналары”нда Илназ Бах, Рафил Җәләлиев, Сөмбел Заһидуллина һәм башкалар үсте. Ә иң борчыганы – чана ясау һөнәрчелегенең юкка чыгып баруы иде. Ул бит борынгыдан килгән һөнәр булган. Матур итеп бизәп ат арбалары ясаганнар, бала чаналарының мин үскәндә унлап төре калган иде әле. Бүгенгеләр безнең бабайлар шикелле оста итеп ясый алмый шул инде. Ә бит югалтасы килми кул көче кергән һөнәрчелекне. Без болай да җансыз әйберләр камалышында яшибез. Шуннан бүләккә чана ясатып тарата башладым. Ул хәзер Татарстанда гына түгел, чит илләргә дә таралды инде. Чананы башта Равил абый Галәветдинов ясап бирде. Аннан бизнесы җәелеп китте дә, энем, ясарга вакытым юк, дип баш тартты. Үз гомерендә бер тапкыр да чана ясап карамаган Рәдиф Нигъмәтуллинга, синең кулыңнан килә торган эш бу, дип әйтеп карадым. Агачтан ниләр генә ясамый, тәрәзә рамнары, ишекләр ясау буенча оста ул безнең. Бүген балалар чанасы, заказ буенча ат арбалары ясаучы булып та танылды. Югары Пошалымның чана ясау һөнәре бүген өч авылда да бар. Чаналарны Рәдиф кенә түгел, башка егетләр дә ясый башлады. Элек Пошалым чаналары Кукмара, Балтач, Сабаларга таралса, җыр аша аның даны чит илләргә таралды. Дөрес, бу пропаганда өчен миңа бернинди файда килми. Егетләрдән сатып алам һәм кунакларга бүләк итәм.
– Җыр бәйгеләрендә катнашу өчен взнос түләргә кирәк бит әле. Ул балалар бәйгеләрендә дә шулай, зурраклар өчен дә шундый ук кагыйдә.
– Бу бәйгедә катнашу өчен бернинди акча түләргә кирәкми. Киресенчә, катнашучыларга үзем бүләк бирәм. Шунысын да әйтик, гап-гади авылда үскән Раиф белән Разыя малае үз авылы турында җыр яздырган да ниндидер бәйге оештырып ята дип көлемсерәп караучылар булмады. Авылдашлар арасында дәрәҗәм бар, бәйге бик җиңел башланды, киләчәге дә өметле күренә. Монда җайлау-майлау юк, аңа юл куймас өчен ел саен жюри составын үзгәртәм.
Басымчаклык ясамасыннар дип җырчыларны бәяләмим, чараны оештырам гына. Ә бәяләүчеләр Миңгол Галиев, Рәгъде Халитов, Зөһрә Шәрифуллина, Римма Ибраһимова кебек белгечләр булды. Җырчы җыр белән алдырырга тиеш. Шуңа күрә мин катнашучыларга бер елны “Арча” җырын башкаруны мәҗбүри ясадым, быел – “Әллүки”не. “Әллүки”не җырларга кирәк, хәрәкәт белән җырлаган кыяфәт ясап кына алдырып булмый. Ә бүген сәхнәдә җырлый алмаучылар биеп алдырырга тырыша. Аннан 12 кеше билгеләп үтелә, шуларның өчесе лауреат дипломын ала. Бу – үзем башлаган һәм башкарып килгән эш. Шуңа күрә мәдәният бүлегенә дә, район җитәкчелегенә дә үпкәли алмыйм.
Взнос түләп катнаша торган бәйгеләрдә һәрберсенә диплом өләшәләр. Мин аны кирәкле әйбер дип санамыйм. Диплом бит ул бик кадерле, көч белән яулап алынган бүләк булырга тиеш. Шул чакта гына бәйгенең абруе арта. Кемдер җиңә, башкалар киләсе елда катнашырга әзерләнә. Лауреатлар исә башка бу бәйгедә катнашмый. Эчтәлеге дә әһәмиятле. Бала кулына диплом тапшырасың икән, аның эчтәлеге татарча булырга тиеш дип саныйм. Кызым Миләүшә, мәсәлән, Президент ярдәме белән үткәрелә торган бәйгедә татарча җыр җырлап русча диплом алып кайтты. Хәер, анда бер татарча сүз бар иде бугай. Бала алдында туган телнең дәрәҗәсе менә шулай төшерелә. Тел дигәндә вак мәсьәлә була алмый.
– Җырчы туган көнендә, гадәттә, тамашачы алдында хисап тота.
– 50 яшьлегемә мин дә филармония концертлар залына тамашачымны чакырам. 11 майда биредә мине таныткан җырлар да, яңалары да яңгыраячак. Гаиләм белән имтихан тоту дип тә атарга була аны. Хатыным Люция белән ике бала үстерәбез. Улым Айрат та җырдан ерак китмәде, саксофонда бик матур уйный. Кызыбыз Миләүшә балалар өчен җыр бәйгеләрендә уңышлы чыгыш ясый. Җыр бәйрәме булыр, дип өметләнәм.
Гөлинә Гыймадова, Ватаным Татарстан
Иң мөһим һәм кызыклы язмаларны Татмедиа Telegram-каналындаукыгыз
Нет комментариев