"Халык иҗаты сүнеп бара икән, аңа яшьләр дә тартылмый" - ЮНЕСКО каршындагы Бөтендөнья традицион музыкасы буенча киңәшмә (ICTM) әгъзасы Эльмира Каюмова

Фольклор музыкасы һәм сәнгать белгече, ЮНЕСКО каршындагы Бөтендөнья традицион музыкасы буенча киңәшмә (ICTM) әгъзасы Эльмира Каюмова белән фольклор сәнгате, татарның бөтендөнья мирасы итеп таныла алмаган  рухи җәүһәрләре хакында әңгәмә корабыз. – Эльмира ханым, без рухи мирасыбыздан ЮНЕСКОга нәрсә тәкъдим итә алабыз? – ЮНЕСКОның рухи мирас объекты итеп төрле төрки халыкларның фольклор традицияләре алынган. Мәсәлән, якутларның Олонхо эпосы, казахларның думбыра сәнгате. Татарларга килгәндә, безнең бу өлкәдәге эшләр четереклерәк һәм катлаулырак. ЮНЕСКОның үз таләпләре бар. Беренчедән, исемлеккә җанлы традиция рәвешендә яшәп килә торган, ягъни бүгенге көндә халыкта сакланган; икенчедән, киң таралган, ягъни бер гаиләдә генә түгел, илдә популяр булган мирас объектларына игътибар бирелә.... Без Сабан туе бәйрәмен кертергә бик тырышкан идек. Бу бит – безнең борынгы бәйрәмебез. ЮНЕСКО таләпләренә туры килмисез, дип безне туктаттылар. Сабан туе инде хәзер татар милли рухында гына бармый, ул төрле халыкларның күңел ачу чарасына әверелеп калды. Йола буларак саклануы дәлилләнмәгәч, кертә алмадык. – Ә гармун уйнау гадәте? - Гармунда башкару сәнгате ЮНЕСКО таләпләренә туры килергә мөмкин, чөнки ул, чыннан да, киң таралган, искиткеч виртуоз башкару осталыгы. Тик шунысын искәртик: гармун бездә генә түгел, ә башка халыкларда да бар! Әлеге уен коралы Көнбатыш Европада туып, Россиядәге татарларга күчкәч, безнең халык үз гармуннарын ясаган. Милли музыкага җайлаштырылса да, милли уен коралына әйләнсә дә, гармун башка халыкларда да яратып кулланылгач, ул аның кадәр уникаль булып саналмыйдыр инде. Әрмән халкының дудукларын алыйк. Дудук башкаларда – Балканнарда, Шәрык илләре халыкларында да билгеле. Исемнәре азрак үзгәрсә дә, асылы һәм уен принциплары шул ук. Матди булмаган (рухи) мирас объекты буларак дудук үзе түгел, ә дудукта башкарылган музыка кертелде. Димәк, уйналган әсәрләрне кертергә мөмкин! Әйтик, гармунчылар сәнгате, күп санлы матур көйләребез, тезмәләребез бар. ЮНЕСКО исемлегенә гөслә традициясен дә тәкъдим итәр идем. – Эльмира ханым, башка төрки халыклар бу җәһәттән шактый активлык күрсәтә дип беләм... - Казахстанда быел апрель аенда узган зур симпозиумга төрле илләрдән төрки халыкларны өйрәнүче музыка белгечләре килгән иде. Мин дә анда катнаштым. Тувалар үзләренең тамак төбе белән башкару осталыгын күрсәтәләр. Яшьләр шул традицияне алга сөрә. Элек заманнарда ул татарларга да хас булган. Тамак  белән башкару туваларда, өлешчә башкортларда сакланган, ә бездә – юк. Кубызда нәкъ шундый ук яңгыраш обертоннар белән китә. Татарда  музыкаль җәһәттән алгарыш бик көчле булган. Алдынгы халык  һәм һәр яңалыкка омтылу зур булганга күрә, музыка өлкәсендә традиция алмашулар тиз барган. Алгарышка омтылуыбыз, бу очракта, безнең файдага булмаган, дия алабыз. Яңалыкны бик тиз күтәреп алганнар, һәм ни кызганыч, вакытлар үткәч, онытып та өлгергәннәр. Ә кайсыбер халыкта ул йолалар йөзәр ел буе үзгәрешсез килгән. Нәтиҗәдә, борынгы катламнарыбыз югалып калган. Бездә югары әдәбият та булган. Эпик әсәрләр телдән-телгә күчеп түгел, ә китап дастаннарына уелып калган. Үзенчәлекле китап көйләү традициясен дә атап китәргә кирәк. Бәет-мөнәҗәтләрне көйләп укулары билгеле бит. Урта гасырларда шигырьләрне беркайчан да телдән сөйләп кенә башкармаганнар.  Аны һәрвакыт көйгә салып, сузып әйткәннәр... Унтугызынчы гасыр ахырында – ХХ гасыр башында бу сәнгать чәчәк аткан. Ни өчен дисәгез, мәдрәсәләрдә ул уку программасына кергән була... 1920 елларда совет мәктәпләрендә бу гадәт әле дәвам иткән булса, 1930 елларда инде ул, ни кызганыч, беткән. - Музыкаль фольклор фәненә яшьләр киләме? - Бу безне борчый торган сорауларның берсе. Бүгенге көндә, гомумән, гуманитар фәннәр белән кызыксыну дәрәҗәсе берникадәр түбән. Ул сәяси мәсьәләләргә дә нисбәтле. Аңлашыла ки, хәзерге яшьләрнең түбән эш хакына "инә белән кое казып" утырасы килми. Кайберәүләр кандидатлык исемен алыр өчен генә диссертация язалар. Әмма фәннәр кандидаты булу һәм чын галим булу – ике төрле әйбер! Шулай да, элек-электән бездә этномузыкология өлкәсендә әлләни күп галимнәр эшләмәгән. Чагыштырыр өчен, Казахстанда фольклор фәне мәктәбе бар. Анда дистәләгән кеше – берничә буын белгечләр эшли. Өлкәннәрне алмашка яшьләре үсеп килә. Халык музыкасының төрле яклары колачланган. Бездә исә, берәм-берәм генә эш алып барыла. Андый галимнәребез санаулы. Шәхсән, үзем – урта буын әһеле. Казан консерваториясендә татар музыкасы һәм этномузыкология кафедрасы гамәлдә. Белгечләрне шунда әзерлиләр. Тик аларның саны коточкыч аз – ел саен татар музыкаль фольклор буенча 1-2 кеше генә укып чыга!  Әле шулар арасында  фәнне сайлаучы калырмы-юкмы? - Эльмира  ханым, эскпедицияләргә еш чыгасызмы? - Мин, консерваториядә укыган чагында ук, экспедицияләргә чыга башладым. Шуннан бирле, даими рәвештә йөрим. Соңгы елларда бигрәк тә активлаштык. Елына кайвакыт икешәр, өчәр, дүртәр фәнни сәяхәт туры килә. Йөздән артык авылны музыкаль мирас ягыннан тикшергәнмен. Татарстан авылларыннан тыш, Россия киңлекләрендә яшәүче милләттәшләрне дә иңләдек. - Эшегез йөреп кайту белән генә чикләнми бит әле. Тапкан материалларны бер калыпка салып, эшкәртеп, теркәп куярга да кирәктер? - Материаллар архивларга туплана, аннан фәнни хезмәтләргә кертеп, мәкаләләр язалар. Музыка белгечләре җыентыклар, монографияләр чыгаралар. Мәсәлән, без Республиканың традицион мәдәниятне үстерү үзәгендә фәнни-гамәли эш алып барабыз. Биредә күбрәк гамәлгә кертү белән шөгыльләнәбез. Эшебезнең нәтиҗәләре, фәнни хезмәт буларак, китап киштәсендә генә урын алмый – табышларны фольклор коллективларына бирү, укыту процессына кертүне дә кайгыртабыз. Файдалы ярдәмлек булсын дип, компакт-дисклар да чыгарабыз. Халык иҗатын халыкка кайтарабыз. Әйтик, гөслә буенча методик кулланма чыкты. Андагы видеоязмада ничек кулны куярга, бармакларны ничек йөртергә икәнлеге күрсәтелә. Шунда ук аңлатмалы китапчык (буклет) китерелә. Ягъни, укыр, карап өйрәнер өчен уңайлы итеп эшләдек. Күптән түгел тагын бер диск дөнья күрде. Анда татар халкының йолалары һәм аларның сәхнәдә куелышы тасвирлана. Аны без коллективларга таратабыз. Бу – замана таләбе. Фольклор төркемнәренә репертуарны ничек тупларга, җыярга, сәхнәдә ничек күрсәтергә кирәген аңлатабыз. - Халык уен коралларын барлау бер мәсьәлә булса, аны төзәтүче осталарны табу да авырдыр бит? – Һәрбер мәсьәләгә комплекслы карарга кирәк. Бүгенге көндә халык уен коралларында уйнау берникадәр сүнеп бара. Чөнки профессиональ сәнгать, бигрәк тә эстрада киң  колач җәйгән. Эспедицияләр вакытында да инанабыз: гөсләчеләрнең оныклары синтезаторда, гитарада уйнарга тырышалар. Әбиләре уйнаган гөсләләрдә уйныйсылары килми. “Пристижно түгел!” – дип җибәрәләр. Замана сулышы дигән әйбер бар бит. Сиксән-туксан яшьлек әбиләр дә хәзерге җырларны яраталар... Синтезаторда өйрәнәләр. “Бер кулны гармундагы шикелле итеп көйлим. Икенче (сул) кул белән шулай җыям” – диләр. Гармун уйнау манерасы, стиле шулай синтезаторга күчә. Гармунга кадәр курай киң таралган булган. Курайда уйнау ысуллары, мелизмнары соңрак гармунга күчкән. Халык иҗатында шундый төп кануннар бар шул. – Димәк, халык иҗаты да катып калган күренеш түгел. Ул да үсештә? – Традицион халык иҗаты  бүгенге көндә, ничектер, мирас сыйфатында калып килә, диимме. Гадәти тормыштан ул төшеп бара. Әлбәттә, кайбер жанрлар саклана. Бишек җырлары, дин белән бәйле Азан, Коръән сүрәләрен мәкам белән башкару, мөнәҗәтләр әйтү онытылмаган. Ә авыл көйләрен хәзер картлар гына, мәҗлесләргә җыелгач, башкара. Аерым төбәкләрдә солдатка озатканда элеккеге җырларны җырлап озату гадәте исән... Халык иҗаты сүнеп бара икән, аңа яшьләр дә тартылмый. Моның өчен кешенең теләге сорала. Теләк булса, уен коралын булдырырга (йә сатып алырга) кирәк. Ә хәзерге чакта безнең уен коралларын эшләп чыгара торган фабрика юк. Алдагы елларда Казан музыка уен кораллары фабрикасы бар иде.  Ул бүгенге көндә беткән. Аерым осталар очрый. Аларны эзләп табарга кирәк. Заказ биргән очракта да, уен кораллары, әйтик, гармун, бик кыйммәт тора. Заманында мандолина безнең халыкта бик популяр булган. Экспедицияләрдә: «Кайдан алдыгыз?” – дип сорагач, авыл кибетләреннән дә мандолина, скрипка сатып алып булганын сөйләп шаккатырдылар! Гөсләләрнең фабрикада ясалганнарын яратмаганнар. Үзебезнең авыл осталары ясаганы матур яңгырый, диләр. Кулдан ясалганы, димәк, яхшырак та булган. Сирәк калган осталарны барлыйсы  һәм аларның һөнәрен алып каласы иде... Думбырада уйнау традициясе дә өзелгән иде. Аның уйнау манерасы мандолинага күчкән. Неапольдән килгән мандолина, чыннан да, татарларда бик киң таралган булган. ХХ гасыр башында хәтта милли оркестрлар төзелгән. Халык мандолинада уйный башлый. Аны, нигездә, укытучылар уйнаган, чөнки педучилищены тәмамлаганда  имтихан биргәннәр. Скрипка, мандолина сайланган. Нота уку да кертелгән. Авылларда балаларга дәрес биргәндә татар көйләрен мандолинада чиртеп уйнаганнар.