Әманәтне ничек сакларга? ("ВТ")

Мөфти Камил хәзрәтнең: “Туган тел ул – әманәт!” – дип белдерүе этәрдеме, туган телебезнең килә­чәген кайгырткан фикер тартышларына, шөкер, дини даирәләребез дә актив кушылды. Узган атнаның пәнҗешәмбе кичендә бер-бер артлы үткәрелгән ике сөйләшү – шуның ачык мисалы. Россия Ислам университеты мөгаллимәләре оештырган “Дини уку йортларында татар телендә укыту мәсьәләләре” дигән “түгәрәк өстәл”гә укытучылардан тыш, шәкертләр дә чакырылган иде. Сөйләшүне алып баручы ханым мәгълүмат чараларында, телерадиотапшырулардагы сукрануларга кушылып, мөгаен, йөз дә беренче кеше булып, урыс телле укучыларга татар теле укыту методикасының камил булмавын тәкрарлый башлаган иде. Ректор Рәфыйк Мө­хәммәтшин йомшак кына итеп аңа шәкертләр янәшә­сендә методиканы тәнкыйть­ләп утыруның урынлы булмавын искәртте. Чынлап та, методиканы камилләштерү – иң әүвәл галимнәр һәм мәга­риф чиновниклары вәкалә­тендәге эш ул. Хәер, соңгы вакытта социаль челтәрләрдә бу җәһәттән, дәреслек язганда урыс телле ата-аналарны да катнаштырсыннар иде, дигән теләк-тәкъдимне дә еш ишетергә туры килә. Чынлап та, нигә җәлеп итмәскә?! РИУ шәкертләренә татар телен белү нәрсәгә кирәк соң? (“Түгәрәк өстәл” янында сөйләшүдә туган телебезне бик үк яхшы белмәүчеләр, РИУда гыйлем эстәүче башка милләт балалары да катнашканга, бу сорау бик тә урынлы һәм вакытлы.) “Россиядә иң тирән илаһият белеме бул­ган халык – татарлар. Дин фәннәре, илаһият өлкәсендә илебездә безнең галим­нәр­дән дә күбрәк әсәрләр иҗат иткән бүтән милләт юк. Шуңа күрә Россиядәге мө­селман халкының мирасын белергә телисең икән, барыбер татар телен, татарларны өйрән­мичә булмый. Курсави, Утыз Имәни, Мәрҗани, Муса Бигиев, Риза Фәхретдин, Галим­җан Баруди, Зыя Камалиларны гына алыйк. Татар теле – Россия мөселманнары мирасын өйрәнү өчен бик мөһим тел. Шул күзлектән чыгып караганда да, татар телен бе­лергә кирәк”, – дип белдерде бу уңайдан РИУ ректоры Рәфыйк Мөхәм­мәтшин. Шул ук вакытта ул бүгенге гло­бальләштерү чорында Көн­батыш мәдәнияте, сәнгате­нең, урыс теленең зур тәэси­ре астында яшәвебезне, аз санлы телләрне, гореф-га­дәт­ләрне, гомумән, милли үзенчәлекләрне саклауның кыенлаша баруын таныды, татарлыгыбыз җуела бару­ның бүтән сәбәпләренә дә тукталды. “Без, IV гасырда ук үз дәү­ләтен оештырган зур мәдә­ниятле халык милли горурлык хисен югалта башладык. XVI гасырның икенче яртысыннан нинди авыр шартларга юлыксак та татар теле дә, динебез дә юкка чыкмаган. Бүген яшьләргә генә түгел, олы яшьтәгеләрнең дә байтагына ниндидер битарафлык чире йокты. Бүгенге процессларны тикшереп ка­расаң, җәмгыятебездә көнкү­реш шовинизмы сизелә. Европада “тартары” сүзе җә­һән­нәмне аңлаткан.   Татар сүзе белән тартары сүзе бер мәгънәдә йөргән. Татардан курку, татарны яратмау Алтын Урда чорыннан сеңеп калган. Шул ук вакытта Рос­сиядә татар факторын даими файдаланып торганнар. Бү­ген дә татар телен бетерик дип хыялланалар. Ни өчен икәнен үзләре дә аңлата алмыйлар. Югыйсә татар – Рос­сиядә дәүләтне оештыручы саллы көчләрнең берсе, – дип ачынып сөйләгәннән соң, ул киләчәккә фаразлары белән дә уртаклашты. – Хә­зерге вакытта илебездә сигез меңнән артык мәчет бар. Аларның күбесендә имамнар – татар. Татарлар, татар имамнары бетте, ди. Бу хәл шунда ук дин өлкәсен ра­дикальләштерүгә китерәчәк. Шуңа күрә федераль хаки­ми­ятләр бүген, Татарстанны сак­лыйк, татар телен өйрәнә ге­нә күрегез, дип торырга; милләттәшләребезне татар телле Россия гражданнары итеп әзерләүне кайгыртырга тиеш. Татар телен кысу канә­гатьсезлек тудыра. Канәгать­сезлек – радикальләшүгә юл дигән сүз. Димәк, кеше проб­лемаларны хәл итү юлларын башка җирдән эзли башлый. Димәк, аның бу дәүләт­кә нәфрәте арта. Менә нәр­сәгә китерә татар телен кысу”. Татар телен саклау өчен РИУда мөмкинлек бармы соң? Бар. Бу, беренче чиратта, вузда татар теле кафедрасы булу (дөрес, вуздагы барча мөгаллим дә татарча белә дип раслап булмый әле; миңа калса, белмәгәннәргә бер ел вакыт бирү шарты белән моңа ирешергә, шул рәвешле күпчелек фәннәрне татарча укытуга күчәргә, КФУда чит илләрдән килгәннәргә беренче елны урыс теле укыткан кебек чит төбәкләрдән килүчеләргә әүвәлге елны татарча өйрәтергә мөмкин). Зыялыларыбыз үрнәкме? – Гади эшче, инженерларга гына түгел, кайбер зыялыларыбызга да милли горурлык хисе җитми. Өйлә­рен­дә балалары, оныклары белән татарча сөйләшмиләр, аралашмыйлар. Билгеле, гаи­ләдә туган телебездә сөйлә­шү генә аз. Әмма өеңдә татар теле дәүләт теле, аралашу чарасы түгел икән, зур мөнбәр­ләргә чыгып, туган телебезне кайгыртып нотык тотудан ни мәгънә?! – дип белдергән РИУ­ның татар теле кафедрасы мөдире Рафилә Гыйма­зованың борчылуы да яхшы аңлашыла. Оныкларының урыс сыйныфына эләкмичә, фамилиясе татар булганга, татар сыйныфында туган телебезне өйрәнергә мәҗбүр булуыннан зарланучы профессорларны да күреп-ише­теп торабыз. Әнә КФУ доценты Диларә Муфтахетдинова хә­ләл җефетенә тәэсир итә алган бит. “Ирем үз әтисенә һа­ман, балачакта ияләш­кән­чә “папа” дип эндәшә, әм­ма балаларыбыз аның үзенә “әти” дип әйтә. Әти, дип әйтү­ләре күңеленә якынрак. Бәл­кем минем дә йогынты булгандыр инде”, – дип сөйләде ул. Күптән түгел зыялы гына бер ханым Казан янында, туган авылында мәчет тө­зетте. Мәчетне ачу тан­та­насы­на кызы бераз соңарып кайткан икән. Тантана беткәч, 15 яшьлек кызы йөгереп килеп, кочып алды аны. Ниш­ләп­тер бу күренеш сөендер­мәде мине. “Мамочка!” диде бит. Өйдә сөйләшү дигәннән. Бер ерак районнан, мәчет юбилееннан кайтып киләбез. Мондый тантаналарга еш чакырыла торган сәфәрдәшем юлда зарланып бара. “Һич акценттан котылып булмый. Татар тамашаларында еш катнашкач, урысча сөйләшү си­рәк эләгә. Бер көнне мәктәптә укучы балаларым белән, сөй­ләмемне камилләштерим әле, дип урысча сөйләшә башлаган идем. Балаларым аптырап калды. “Әти, сиңа нәрсә булды? Нигә урысчага күчтең?” – диләр. Кем әйт­мешли, урыс теле төтен кебек теләсә кайсы төштән кер­гәндә, инглиз теленең тәэси­ре көчәеп барганда без-та­тар­лар өчен үз балаң белән башка телдә сөйләшү – кө­ферлек, әманәткә хыянәт дип бәяләнергә тиеш, миңа калса. – Бүген урыс теле аралашу, интернет теленә әйләнеп бара. Татар теле ешрак кулланылсын өчен киңрәк, зуррак мохит кирәк. Әйтик, татар балалар телеканалы булдырасы иде. Дини мохитне татарчага әйләндерү өчен хә­зер мөфтиятебез байтак адым­нар ясый. Мәчетлә­ре­бездә җомга вәгазьләре татарча гына укыла башлады. Cмартфоннар өчен Telegram хәбәрләшү системасында махсус “Татарский для начинающих“ каналы, кесә телефоннары өчен “Татар сүзе” дигән кушымта булдырылды. Кем генә өйрәнсен дисәк тә кызыксындыра белергә ки­рәк, – дип сүзгә кушылды ТР Диния нәзарәтенең фән һәм мәгариф бүлеге мөдире Айдар Карибуллин. – Кызыксындыру, билгеле, зарурдыр. Әмма мәскәү­леләрнең ирекле дәрес итү омтылышы чынга ашса, татар телен совет заманындагыча расписаниедә соңгы – бишенче, алтынчы дәрес итеп куя башласалар, аңа калучылар аз булачак. Укучыларга болай да күп сабак үзләш­терергә туры килә. Килешәм: милли горурлык тәрбияләр­гә, моның өчен туган телне генә түгел, балаларга татар тарихын да җиткерергә кирәк. Хәзер мин бөтен гомеремне татар тарихын популярлаштыруга багышладым. Милли тарих – кызыксын­ды­руның бик отышлы юлы, – дип киңәш итте үз чиратында Диларә Муфтахетдинова. “Татар теле нигә кирәк ул?” РИУның уку-укыту бүлеге мөдире Нәзирә Гыйззәтул­лина, Диларә ханымны куәт­ләп, кызыксындыруның тагын бер ысулын тәкъдим итте – вәгазь сөйләү осталыгын арттырырга чакырды. “Җә­лил хәзрәт Фазлыев, Йосыф хәзрәт Дәүләтшин, Рамил хәз­рәт Юныс кебек имамнарның вәгазьләрен халык авызын ачып, бөтен күңелен биреп тыңлый. Менә шундый матур һәм камил, кеше күңеленә үтеп керә торган вәгазьләрне татарча начар белүчеләр дә аңларга тырышып утыра. Без шәкертләрне шушылай матур итеп татарча сөйли-яза алучы; татар, урыс, гарәп телләрен яхшы үзләштергән белгечләр итеп чыгаруны максат итеп куйдык. Теле­без­нең мөшкел хәлгә төшүенә, әти-әни буларак, үзебездә дә гаеп зур. Беренчедән, өйдә татарча аралашмыйбыз. Әгәр әти-әни өйдә татарча гына сөйләшсә һәм балаларыннан да шуны таләп итсә, бала телен онытмый, урысчага күчми. Икенчедән, әти-әниләр балаларын урыс мәктәпләренә, урыс сыйныфларына укырга кертә. Өчен­чедән, балаларын башка милләттәгеләргә кияүгә би­рә-өйләндерә. Менә шулай кечкенә проблемалар зурга әйләнә. Ата-аналар җые­лы­шында, кайберәүләрдән, зачем нам этот татарский язык, дигән сүзне ишетәм дә, егылып китә язам. Әле бит алар­ның байтагы – үзебезнең татар кешесе. Милли үзаңы шулай түбән булганнарга ничек тәэсир итәргәдер – белмим”,  – дип ачынып сөйләде ул. Шөкер, шәкертләр дә авы­зына су кабып утырмады. Татар теленең мохите тар, дип зарланучы бер туташны исәпкә алмаганда, телебез бе­тә, дигән төшенкелек си­зел­­мәде алар тарафында. Әйтик, Башкортстанның Крас­нока­ма районындагы Яңа Актанышбаш авылы егете, шәри­гать факультеты укучысы Шамил Гыйлаҗетдинов, милли горурлык булганда миллә­тебез бетмәячәк, дип белдерде. Алай гына да түгел, Шамил фикерләрен шигъри юллар белән дә җиткерде: “Борынгы заманнардан бабам горурланып татарча сөй­ләшкән, әрем исле яланнарда иле өчен батырларча кө­рәшкән. Үтте еллар. Иренем­дә әле дә шул әрем тәме. Далаларда, авыл-калаларда җит­леккән җирем яме. Халкым, гүзәллегең кү­реп гашыйк булам сиңа яңа­дан. Тик ялкын кебек бердәм­легең бул­са гына, килер сиңа яңа дан. Әлегә ни файда бар кәк­күк кеби сайраудан. Сүзең – козгын, эшең – чеби! Телең, үзең горур булса гына горур булыр Ватан!” Адым-адым татарча Шул ук көнне кичен Галиев мәчетендә оештырылган мөселман бәхәс клубында да сүз татар теленең дәрәҗәсен күтәрү, тормышта кулланышын киңәйтү юллары эзлән­де. Мөфтинең беренче урынбасары Рөстәм хәзрәт Вәли­ул­линның, туган телебезне, гореф-гадәтләребезне яхшы белгәннәргә ислам дине гыйлеме аеруча җиңел бирелә, дип раславы күпләрнең кү­ңе­ленә сары май булып яткандыр, шәт. Ни кызганыч, мө­сел­ман яшьләребез арасында, татар телен өйрән­гән­­че гарәп телен өйрәнәм мин, дип туган телен өйрә­нүдән баш тартучылар да бар икән. “Гадәттә андыйлар гарәп телен дә үзләштерә алмый. Татар те­леннән дә мәх­рүм кала”, – дип нәтиҗә ясады хәз­рәт. Дин әһел­ләребез кабул итеп бе­тер­мәсә дә, бу рә­веш­ле фи­кер­ләүне байтак галим­нәре­без татар исламы дип атый. – Мин – татар, шулай булгач, туган телемне белергә тиеш. Яшьләрнең башына ме­­нә шушы фикерне сеңде­рер­гә кирәк. Икенчедән, ке­шегә вөҗданы аша тәэсир итәргә, оялтырга, гарьлән­дерергә мөмкин. Өченчедән, тышкы ысул. Әйтик, татарча белгәннәргә эш урынында өстәп түләргә була. Дөрес, бу ысул әлегә бездә эшләми. Дөнья базарына татарны таныта торган эшләнмәләр тәкъдим итәргә иде. Яңа, алдынгы татар мәдәниятен бул­дыра алсак, бездән соң киләчәк буын татар телен яхшы беләчәк. Моның өчен һәрберебезнең кечкенә генә булса да адымнар ясавы зарур. Менә мин аралаша торган урыс, яһүд, алманнарда татар теленә кызыксыну уята алдым. Хәзер алар ­телебезне өйрәнә башлады. Телебезне яшәтә-үстерә торган кечке­нә, әмма даими гамәл­ләре­без булсын. Әлеге рецепт илебездәге һәрбер телгә туры килә, – дип тәкъдим итте үз чиратында “Гыйлем” электрон ресурсы җитәкчесе Айдар Шәйхин. Чынлап та, һәрберебез өендә, эш урынында булсын, әткәй-әнкәйләрдән әманәт булып калган телебезне балаларыбызга, оныкларыбызга тапшыру өчен көн дә, ни дә булса эшләргә тиеш.  

---

Рәшит Минһаҗ, Ватаным Татарстан