“Аруна” нәшрияты чыгарган “Туктамыш хан” китабы тышлыгыннан рәсем
Монда хәтта “феодаллык” дигән сүзне куллану да бик үк дөрес түгел, чөнки Алтын Урдада Европа төрендәге феодализм булмый. Бездә патша үзенә буйсынган эре феодалларга феодлар (җир биләмәләре – ТИ) бирми. Җир феодалның үзенеке. Мәсәлән, Мәскәү кенәзенең кенәзлеккә килүе Алтын Урда ханы аңа җир бүләк иткәнгә түгел. Чынгызханнан ук килгән гадәт буенча, Мәскәү кенәзе Алтын Урда ханынының үз өстеннән баш булуын таныган да, ханнан кенәзлек итәргә, сәяси гамәлләр башкарырга рөхсәт бирүче ярлык алган. Ә җир – Мәскәү кенәзлеге биләмәләре – Алтын Урда ханыныкы булмаган. Шуңа да без тарихка һәм аның төрлечә аңлатмаларына бик анык һәм төгәл мөнәсәбәттә булырга тиеш. Монда минем татар активистларын, һәм русларныкын да, кисәтәсем килә – тарихны һич кенә дә бүгенге сәяси дулкынлануларның бер өлешенә әверелдерергә ярамый. Ә инде нәкъ менә Угра елгасы буенда торуга килсәк, Иван III гаскәрендә катнашкан татарлар бердәм һәм куәтле, күпмилләтле рус дәүләте барлыкка килүгә ярдәм иткән.
Иван III, “Патша титулярнигыннан” портрет (XVII гасыр)
Килешәм, дәүләт тышкы дошманнарын җиңүне бәйрәм итcә яхшырак. Ләкин Уграда тору - Россия тарихында үтә дә әһәмиятле вакыйга. Без бит французларны аларның корольләре Бургундия герцогын җиңгән көнне бәйрәм иткәннәре өчен гаепләмибез. Андый әйбер дә булырга мөмкин, Франция тарихында андый вакыйгалар булган, алар аны билгеләп үтми генә. Бу бары тик ил тарихын, аның тарихи процессларын тамырдан борып җибәргән бик әһәмиятле тарихи вакыйга. Һәм моның бер начарлыгы да юк.Ә Угра елгасында торуда, сүз уңаеннан әйткәндә, сугыш та булмаган. Искә төшереп китим, Әхмәт хан үзе борылып киткән, бернинди сугыш-орыш та булмаган, анда ниндидер “татарларны тар-мар итү” юк. Җитмәсә, татарлар ике гаскәрдә дә булган. Әле билгесез – бәлки Иван III сугышчылары арасында аларның саны Әхмәт хан гаскәрендәгегә караганда да күбрәк булгандыр.
Уграда тору. 1480 ел. Лицевой елъязмалары җыелмасыннан миниатюра
Шуңа күрә, минем фикеремчә, аерым бер төбәк өчен әһәмиятле вакыйгаларны рәсми билгеләп үтү – бу субъектларның үз карамагында, аларның моны хәл итәргә хокуклары бар.Казанның алынуы, Казан ханлыгының бәйсезлеген югалтуы да татар халкы өчен, һичшиксез, халык тарихында бер билге булырлык зур вакыйга дип саныйм. Минемчә, бу кайгылы көнне Татарстанда гына түгел, гомумән бар җирдә дә билгеләп үтәргә ярар иде. Казан ханлыгы Мәскәү белән сугышта җиңелә, чөнки ул Кырым белән, ногайлар белән килешүгә килә алмый. Ул хаталы сәясәт алып бара, шуңа җиңелә дә. Бу татарларның руслардан җиңелүе түгел, ә Казанның Мәскәүдән җиңелүе була.Уналтынчы гасырның шул вакыйгаларыннан нәтиҗә чыгару дөресрәк булыр. Казанның бирелүе сәбәбе – Кырым ханнары династиясе Гәрәйләрнең үзаллы сәясәт алып баруында. Алар, чынлыкта, Казанны ярдәменнән мәхрүм итә. Ногайлар, чынлыкта, Иван IV ягына чыга. Казан ханлыгы ялгыз кала – элек аның яклы булганнар Мәскәү кенәзлеге ягына күчә. Явыз Иван гаскәрендә татарлар һәм гомумән мөселманнар бихисап була. Чөнки сәясәттә бөтенесе белән талашып бетеп, берүзең калырга ярамый. Иван IV Казан ханлыгының ул вакыттагы сәяси җитәкчелегенә караганда сәясәт ягыннан да, хәрби һәм икътисадый яктан да өстенрәк булып чыга. Ул күренекле сәясәтче була. Франциядә Людовик XI дә шундый – Бургундия герцогы Карл VII белән көрәштә ул швейцариялеләргә акча түләп, чынлыкта Бургундияне сугышта ота. Шуннан соң бердәм Франция барлыкка килә. Мин үзебезнең Урта Гасыр вакыйгаларына да нәкъ менә Людовик XI нең Карл VII белән көрәшенә караган кебек карыйм. Шуңа күрә монда бернинди дә фаҗига күрмим. Бу безнең бердәм дәүләтебезнең сәяси тарихындагы иң әһәмиятле вакыйга.
Ә инде бердәм илнең киләчәктә нинди буласы – икенче эш. Мин аның Калуга дәүләте һәм татар дәүләтенә бүлгәләнүен һич тә теләмим.Мин, үз илен-ватанын тугрылык белән яратучы кеше буларак, моның шулай булуын бер дә теләмим. Мин илебезнең халыклар берлеге булуын телим – Калуга өлкәсе халкы белән Татарстан халкы, башка төбәкләр халкы. Әйе, һәр халыкның үз тарихы, тарихны үзенчә күзаллавы бар. Тик беркемне дә тезгә сугып сындырырга кирәкми – Татарстан халкын да, Калуга халкын да.
Бу хәлләрнең нечкәлекләренә төшенеп тормастан, бу нисбәттән тавыш куптарганнар белән һич тә килешмим. Калуга өлкәсенә Уграга килеп, катнашсалар да бер дә начар булмас иде.Англиядә Алсу һәм Ак гөлчәчәк сугышы бар. Мөгаен, әле хәзер дә Ланкастерларга яки Йоркларга теләктәшлек итүчеләр бардыр. Тик алар бит бу сугышны гәүдәләндергән биниһая зур инсталляцияләр ясыйлар. Ә бит бу сугыш Англия өчен коточкыч фаҗига булган, ул берничә дистә ел дәвам иткән. Тик алар бүгенге заманда яши һәм тарихи үпкәләрне үткәннән сөйрәп чыгарып, өстерәп бармыйлар. Киресенчә, костюмнар киеп, сугыш вакыйгаларын торгызган күренешләр куялар. Җитмәсә, Уграда торуны күрсәтерлек җирлек тә юк – ахыр чиктә Әхмәт хан елганы кичеп чыгып, Иван III гә һөҗүм итәргә базмый. Чын орыш булмый кала.
Кыйнаштан соң йодрыклар белән селтәнмиләр, бу очракта бигрәк тә – монда бит чынлыкта сугыш та булмый.
Нет комментариев