АВЫЛЛАРЫБЫЗ ТАРИХЫ

Борнак
Борнак авылы Балтач районында, район үзәге Балтач авылыннан 18, тимер юл
станциясе Шәмәрдәннән—31. Мал мыж пристаненнән 27 чакрым ераклыкта
урнашкан.
Борнак авылы шактый күп тарихи чыганакларда искә алына. Ул Казан ханлыгын
исәпкә алган авыллар исемлегендә дә теркәлгән.
Борнак авылы олы юлдан шактый читтә урнашкан. Авылга керә торган юлны
ярып Шушма суы ага.
Олылар сөйләвенә караганда, авылга нигезне Борнак баба салган, ул биредә
яшелчәчелек белән шөгыльләнгән. Авылны Борнак иле дип йөрткәннәр. Борнак
сүзеннән ясалган фамилияләр Борнак авылында юк. Ә күршедәге Янгул авылында
мондый фамилиядәге кешеләрнең нәсел шәжәрәләре Борнак авылы халкына килеп
тоташа икән.
Борнак баба килгәнче авылда чирмешләр яшәгән диләр Борнак баба
житәкчелегендә аларны китәргә мәжбүр иткәннәр. Күчкән марилар хәзерге Кукмара
районында яшиләр икән Авыл янында Кирәмәт елгасы һәм Кирәмәт тавы булу ла элек
монда чирмешләр яшәгәнлекне дәлилли кебек.
1917 елга кадәр Борнакта 355 хуҗалык булган, шуларнын 200гә якыны атсыз,
ярлы, батрак хәлендә яшәгән.
Авыл халкы игенчелек, яшелчә үстерү белән, кыш көннәрендә чабата үрү. кап сугу,
җеп эрләү, киндер сугу эшләре белән шөгыльләнгән. Халык бик тырыш, булсын дип
яшәгән һәм яши Авыл муллалары Миначев Салих (югары мәхәллә) һәм Мулланасихов
Хәбибрахманнар (түбән мәхәллә) булганнар. Алар халыкны динле итү өчен зур көч
куйганнар.
1917 елгы Октябрь инкыйлабыннан сон илдә башланып киткән ватандашлар
сугышында авылныи күп кешеләре—Закиров Әхмәтгали, Закиров Нәби. Зарнлов
Хафиз, Мифтахов Кәрим, Галимов Габдрахман, Галимов Фәйзерахман катнашканнар.
1918 елның көзендә авылда советча мәктәп оештырыла. Балаларны ике укытучы
укыта Авылның беренче укытучылары булып Юнысова Бану һәм Миначева Саҗидә
эшләгән. 1920—1932 елларда мәктәптә Габделхәй Зарипов белән Фәйзерахман Фахтыев
укыткан.
Минлемуллин Нәби авылның беренче шоферы буларак билгеле. Ул Ватан
сугышында һәлак була. Беренче тракторчылар Зарипова Мөкәррәмә, Кәримова Факия,
Әүхәдиева Нәсимә һәм беренче комбайнчы Мөхәммәтшин Гали булганнар.
Сугыш елларында, бөтен илдәге кебек үк, тормыш авырлыклары хатын-кызлар
җилкәсенә төшә. Гафикамал Гафарова. Хәтирә Нәҗипова. А.Чернова балаларга тәрбия
бирүдән тыш, фронт өчен җылы киемнәр әзерләү, колхозга ярдәм итү, гомумән, халыкка
культура хезмәте күрсәтү эшләрен оештыралар Нәфисә Сабирова колхозла. Зарифа
Габидуллина агротехник булып эшли. Башка хатын-кызларга да җаваплы эшләр
тапшырьша.
1945 елның язы илебезгә җиңү шатлыгы алып килә. Тик авылдан сугышка киткән
ирләрнең 136 сы кире әйләнеп кайтмый, сугыш кырында батырларча һәлак була.
Дәвамы. Башы журналның 2006 елгы 6 санында.
Ватан сугышыннан сон җимереклектән чыгу өчен көрәш башлана Терлекләрнең
баш саны артгырыла. яна сортлы орлыклар чәчелә, торак йортлар салына.
Сугыш бетеп исән калган ир-атлар авылга кайткач, тормыш бераз ждиланып китә,
халык иркенрәк сулап җибәрә. Яна мәчет 19% елнын 21 февралендә ачылган 1995-96
елларла авылнын барлык хуҗалыклары ла үзәкләштерелгән газга тоташтырыла.
Авылда матур мәдәният йорты бар. анын янәшәсендә генә агач йорпа китапханә
урнашкан. Бу китапханәдә авылнын тарихи музее оешып килә
Башлангыч мәктәп, балалар бакчасы эшли Элемтә бүлекчәсе, авыл халкын тәэмин
итәрлек ипи пешерү цехы һәм шифаханә бар Шушма күмәк хуждлыгынын үз ашханәсе
эшли.
Борнак авылы олы юллан читтәрәк урнашкан, ләкин асфальт юл авылга кереп,
мәчет янына каләр сузыла.
Авылда ике зират бар Берсе—иске зират, ул тулган инде. Яна зират иске зират
каршына урнашкан Иске зират турысында сугышта ятып калган авыл ир-атлары
истәлегенә куелган һәйкәл тора. Бу һәикатнен ике ягына урнаштырылган ташларга
һәлак булган сугышчыларның исемнәре уеп язылган
Авыл яныннан Көшкә т суы агып уза. Ана Кәрим елгасы (елга ярында Кәрим
чишмәсе дә бар). Кәлтә елгасы. Вәли таш казыган елга. Наси елгасы исемле су- инешләр
кушылган. Инде югарыда әйткәнебезчә, авыл янында Кирәмәт елгасы бар. ул суны
Инешкә китерә. Авыл урынында элек яшәгән чирмешләр шушы елга янында гыйбадәт
кылганнар диләр Кәрим инеше шулай ук Инешкә ялгана Кәттә елгасы. Вәли таш
казыган елга. Насыйр елгасы. Көшкәт суы шулай ук Инешкә тоташалар Авыл янында
таг ын Кәрим чишмәсе. Ком тавы. Кирәмәт гавы. Чү «мәк таулары бар. Авылнын Түбән
очында Нәжил коесы һәм Бай коесы булган Хәзер Нәҗип коесы кипкән, ә Бай коесы әле
дә исән, аннан чат ык су ата
Авылда Әлтаф күле дип йөртелгән күл бар Юл буенча авылга килгәндә ул күренеп
тора. Хәзер анын суы саеккан һәм чисталыгы :га чамалы «Балык үрчетеп зур табыш
ала башлыйбыз»,—дип. күлне тәмам бозганнар Бетермәскә иде бу күлне Смәел
авылына барган вакытта юлда бер чишмә юкта Аны \адык Изге чишмә дип йөри
АВЫЛ Түбән оч һәм Югары оч дигән ике өлешкә бүленгән Түбән очны икенче төрле
Ачы дип тә йөртәләр. Түбән очта Мәче тыкрыгы. Фаек урамы дигән атамалар бар
Мәче—кеше кушаматы, ул кеше шул тыкрыкта яшәгән Фаек урамы дигән атама да
шунда яшәүче исеменнән
Авылнын Югары оч дип йөртелгән өлеше тагын икегә бүленә 3-4 өйне
башкаларыннан Инеш аерып тора. Алармы Аргы яклар лип атыйлар
Авылда 170 ләп хуҗалык бар Йорт салып башка чыгучылар саны ел саен
артканнан-арта.
Борнаш
Борнаш авылы Апае районында, район үзәге Ал астан 23 чакрым ераклыкта
урнашкан.
Авыл аксакаллары сөйләвенә караганда. Борнаш борышы авыл Монын чын им га
шулай булуы аксакаллар сөйләгәнне тарихи чыганаклар (ч1 «ән чагыштырганда ачык
күренә Авыл атамасы Казан чанлыгы чоры документларын ла XV I п<»«
мәгълүматларын зченә алган Зоя өязенен теркәү кенәгәләрендә, башка тарихи
чыганакларда һәм чллык авыз ижяты әсәрләрендә еш кч наный
И Г1 Ермоласвнын «Казанский край во вгорой половинс Х\ I XVII вв • шгән
хезмәтендә 1686 елның II июль датасы белән тагар авылы Борнаш искә алына XVIII
йозлә Борнаш авылында ясак гүли торган тагарлар саны 13‘>. йомышлы татарлар- 20.
керәшен татарларыннан X кеше яшәгән Л Артемым» китабын ы »18**» күрсәтелгәнчә.
Борнаш авылында 135 йорт б\ гып. анда 375 ир-ат һәм N! чагын кыз исәпләнгән 1898
елда чыккан хезмәттә Борнаш авылында шарлар яшәгәнлеге әйтелә К II Бсрстель
авылда 1175 гагар кешесе яшәгән дип күрсәк.
Борнаш авылы халкы тирә-юньдәге 30 лап авыл кешеләре белән июль башларында
Чабыр исемле җыен үткәргән
Борнаш авылында яшәгән Сафиуллин Хәбибулладан язып алынган «Борнаш* дип
аталган ривайәт игътибарга лаек.
«Хәзерге Зея янында Борнаш дигән урыс авылы бар. Иске заманда мөселман авылы
булгандыр. Болгардан килгән ике агай-эне бар икән. Берсе Борнаш баба, берсе Сәед
дигән кешеләр Шул Борнаш баба дигәне анда килеп утырган—бер авыл булган икән. Зөя
каласы урыс кулына кергәч, алар Тәтеш өязенә күчеп киткәннәр. Хәзердә Тәтеш өязендә
Борнаш дигән мөселман авылы шул Зөя яныннан күчкән Борнаштыр. Янә Сәед ага
дигәне тагы үз алдына бер авыл булып утырган. Борындыктан килгәндә Сит дигән
станса шул Сәед ага авылыдыр. Төхфәтулла мулла үзенең Әтнүк бабасыннан ривайәт
кылган сүзләрдер».
Авыл аксакаллары сөйләве буенча, авылда керәшен татарлары да булган. Бу
тарихи документлар белән дәлилләнә. Ләкин вакытлар үтү б елән алар яңадан ислам
диненә кайтканнар. Заманасында алар мәетләрен гомуми зиратка күмә алмаганнар,
халык рөхсәт итмәгән.
Элек авыл тирәсе калын урман булган. Авылны нигезләүчеләр урман эченә килеп
утырганнар. Ышна басуы Дәүләки урманы ягында урнашкан.
Гадәттә күрше авыллар берсен-берсе кушамат белән атап йөртәләр. Күршедәге
Әлмәндәр һәм Әжем авыллары халкы борнашлыларга «мукшы» кушаматы такканнар.
Әлмәндәр һәм Әжем авыллары аксакаллары Борнашта мукшы нәселләре булуы
турында сөйлиләр.
Авылнын тирә-юненә игътибар итик. Авыл инеше Үләмәгә сул яктан килеп
кушыла. Басу тирәләрендә тагын Каз-Хаж, Яу, Абдулла качкын. Аракы елгасы, Олы
Каз һәм Кече Каз елгалары. Ишкенә солдат, Гыйззәт ермаклары. Котлы. Ибраһим бабай
сызаларын һ.б. атап әйтергә мөмкин. Борнаш тирәсе күлләргә дә бай. Чуаш куагы. Якты
яз. Нури һ.б. күлләре. Буралы, Батыр кизләве. Әдел, Салкын чишмә -чыгышлары.
Котлы. Тимәшкә, Шәйхетдин мулла. Бармаксыз. Шәрәф мулла, Хажи. Шиһаплар коесы
яисә Сиртмәле, Гыйбадулла бабай коелары һ.б. авылга ямь өстәп торалар. Авыл
тирәсендәге басуларнын күптәнге исемнәре дә халык хәтерендә саклана: Жәмәки. Шәккә
солдат. Чирәм жир. Атау яисә Баба кырлары һ.б. Атау басуы яки Баба кырын халык
Алып бабанын чабатасын каккан урыны дип саный. Тирә-юнь авылларга бара торган
юлларның да үз исемнәре бар: Урга, Ибрай, Биккол, Кияүләр, Баба юлы, Әдел юлы.
Жәмәки басуы юлы. Печте ки юллары һ.б.
Авылда Булат бабай бакчасын Булат бабай карап, чистартып, агачлар утыртып
тора. Бакча эчендә чишмәләр дә. күл дә бар. бик матур.
Борнаш авылында мәктәп, мәдәният йорты, балалар бакчасы, медпункт, кибет һәм
мәчет эшли.
Борындык
Борындык авылы Кайбыч районында, район үзәге Олы Кайбыч авылыннан 24.
Колангы тимер юл станциясеннән 6 чакрым ераклыкта утырган.
Борындык авылы Казан ханлыгы чоры авыл атамалары исемлегенә кергән. Авыл
атамасы Зөя өязенең теркәү кенәгәсендә (1565—1567 елларны эченә ала) теркәлгән. И П
Ермолаевнын «Казанский край во второй половине XVI—XVII вв ■> дигән хезмәтендә
1674 елнын 23 декабрь датасы белән Борындык авылы искә алына.
Д. А. Корсаков белешмәсендәге мәгълүматларга караганда, XVIII йөздә Борындык
атамасы алган ике авыл була: Олы Борындык һәм Кече Борындык. Бәрле суы ярына
утырган Олы Борындыкта 240 йомышлы, 19 керәшен татары: Кече Борындыкта ясак
түли торган 14 татар кешесе яшәгән. А. Артемьев (1866) тарихи белешмәсендә
күрсәтелгәнчә, Бәрле суы ярына утырган Олы Борындык авылындагы 137 хужалыкта
492 ир-ат һәм 482 хатын-кыз яшәгән, гыйбадәт кыла торган йорт, элемтә с танциясе
булган Кече Борындык авылындагы 12 хужалыкта 33 ир-ат һәм 35 хатын-кыз көн иткән
1898 елгы белешмәдә күрсәтелгәнчә. Борынлык авылында татарлар яшәгән. Монда
авыл Олы Борындык һәм Кече Борындык дип бирелмәгән. Борындык дип бер авыл
билгеләнгән. К. П Берстель жыеп чыгарган тарихи белешмәдә Борындык (телеграф һәм
элемтә бүлеге) авылында 1689 татар кешесе яшәгәнлеге искәртелә.
Борынлык авылы турында Каюм Насыйри мондый мәгълүмат бирә «Борынлык
Исмәгыйль мулла риваять кыладыр Хәмит карттан: элегрәк Борындыкта Хәмит дигән
карт бар икән, йөз яшьләргә житеп вафат булгандыр. Ул Хәмит карт үэенен
бабаларыннан ишетеп сөйлидер икән: Болгар харап булган вакытларда Арыслан дигән
бер адәм бар икән: үзе Болгарда вафат булгандыр Анын ике угылы Болгардан күчеп,
Зоя янына күчеп килгәннәр. Бер угылына Борындык баба лиертәр икән Икенче угылы
Чулпан баба дип мәшһүрдер. Борындык исемле угылы килеп. Зоя суы янына. Бәрле суы
тамагына урман эченә урын ачып утыргандыр. Борындык авылы дип исем шуннан
калган икән. Чулпан дигән угылы янә урман эченә, бер чишмә янына килеп
урнашкандыр Чулпанка дигән шул Чулпан баба ИҮЪЯ кылган (салган) авылдыр
Борындык—бик күптәнге иске авылдыр һәм иске заманда бик баИ авыл булгандыр.
Фабрика һәм завод тотучы байлар күп булган Зур мәдрәсәләр булып, дәрес әйтүче
мөдәррисләр, галимнәр була килгән Әмма ахыргы гасырларда голәма беткән, байлары
бөлеп беткәннәр •
Өлкәннәр авыллары оешуны болай сөйлиләр
Болгар дәүләте җимерелгәннән соң. Арыслан исемле бер кеше Болгар җирләреннән
китеп Зөя ярына килеп утыра. Анын ике улы булган Бер улы Борындык исемле,
икенчесе Чулпан атлы булган Анын Борынлык исемлесс Бәрле тамагына, урман эченә
йорт салып нигезләнгән, ә Чулпан исемлесс Зөянсн икенче ягына чыгып калкулыкка
йорт салган, шунда яшәп киткән дип сөйлиләр
Авылга якын гына Чулпан таулары сузыла Анын яныннан гына мул сулы
Кирәмәт чишмәсе ага. Зөя һәм Бәрле ярларында чишмә-чыганаклар шактый күп Авыл
кырыеннан ук урманнар башланып китә Исемнәре үзенчәлекле. матурлар Тулбый
урманы. Руша урманы. Нарат тавы. Чулпан асты Имәнсәр. Пристән Һ6 Урманнар
киселгән саен яна үсентеләр утыртылып торганлыктан, урман байлыгы кимемәгән
биредә. Урманнар шаулап-гөрләп үсеп утыралар
Бик матур аланнар бар Тирмән арты. Түгәрәк каш. Умарталык һ б Исемнәре дә
җисемнәренә туры килеп тора.
Борындык Бәрле слгасынын Зоягә коя торган урынына утырган Якыннан гына
Гәбенә суы агып уза Авылнын тирә-юнендә Урыс күле. Чуаш күле җәелеп ята Авыл
сакчылары кебек Нарат тавы һәм Чулпан тавы калкып тора
Авыл елгаларга бай булганлыктан, күперләр дә шактый Зөя күпере. Бәрле күпере.
Гәбенә күпере. Асылмалы күпер. Таш күпер һ б Авыл гур һәм анын кырлары да күп:
Зөя арты. Кобла тау. Нарат буе. Гәбенә буе. Сири тау. Парк арты. Имәнсәр буе. Бортак
кыры Һ.6
Авыл халкы эшчән, күмәк хуҗалык эшендә дә. шәхси хужалыкларынла ЛА кухыры
алтын Хәлимуллин Рәфкать. Гарифуллин Барый Социалистик Хезмәт Герое дәрә җәсе
алганнар, ә Әбрар Җәләлиен Советлар Союзы Герое Дәминона Дәйлибәдәр һәм Габигов
Рәхим атказанган колхозчылар
Авыл элек-электән зур булган Анда 2 мәчет һәм мәдрәсә эшләгән Яманаты чыккан
утызынчы елларда мәчет манаралары киселгән, мәдрәсә ябылган Авылда мәчет хәзер
янадан торгызылган.
Борындыкта туып-үскән мелла Мансур бине Габдеррахман бине Әнис әл Борынлы
кый турында Шиһабетдин Мәржанм мондый сүзләр яза
•Тумышы белән Жәбәлстандагы Зоя оязенен Борындык исемле карьясеннән мелла
Мохәммәджан мофтинсн бабасы Башта мелла Мортаза әфәнде шәкертләреннән булып,
соңыннан, әйткәнемчә, ана каршы чыккан һәм юшмпнына әйләнгән булган. «Мансур
әфәнде» һәм «Мансур хафиз» дип танылган Күп шәкертләр жысп. зур мәдрәсә гогып.
дәрес әйткән Ахыр гомерендә бер байнын кызына күзе төшеп, яучы җибәртеп соратып
караса ла. тәкъдиме кабул ите тм.иән Борынлыкта хәзер якыггча 360 хуҗалык исәпләнә
Урга мәктәп клуб балалар бакчасы, медпункт, кибетләр, элемтә үзәге эшли
Авыл халкы үзәкләштерелгән газ ята Мәктәптә гарич музее бар Күп йорт ир ,
телефон кертелгән
Авылдан ерак түгел Иске зират курты дип йөртелгән урын бар