МУР КЫРЫЛЫШЫ

ФАҖИГА-ХРОНИКА
(Бөек җиһангир Аксак Тимер белән Испания короле һәнрих Өченче турында "Хәерче монахлар ордены" әгъзасы Руй һәм дон Олонсо хатирәләре.)
Бисмилләһ ир-рахмән ир-рахим.
Кайнарташ аланында очрашу
Тау бнтенләге агачлар арасында, тын аланчык уртасында өстәл кебек тигез таш ята. Таш челлә кояшының жыдысын үзенә җыйган.
Таш өстендә бөгәрләнеп кара жылан ләззәтле йокыга талган. Ул әле яна гына урман тычканын йоткан иде. Таза дегет буяп куйган кебек, чем-кара жьшан цтәрәге соры таш өстендә, тагын да ныграк каралып, елкылдап тора. Кара жыланны һичнәрсә, һичкем борчымый. Төрле төстәге күбәләкләр генә елкылдавыклы кара тәгәрмәч өстеннән очып-очып киткәли. Вак кәлтәләр йөгереп барган уңайдан кинәт туктап, таш өстенә басып җылынып алалар да җитез генә чабып уза торалар. Кайнар таш кырына ук диярлек сәлви агачы ауган. Тау җәнлекләре агач аша атлап йөри-йөри, тояклары белән сәлвинен кабыгын куптарып, шомартып бетергәннәр.
Жил исеп куйды. Тамырлары белән кыя-ташларны кочып, җиргә береккән чыршы, нарат, имән агачларына ышыкланып үскән вак куакларга җил дулкыны төшеп җитмәде Агачларны йокыдан уятырга теләмәгәндәй, җил ялкау гына узып китте. Агач очлары үзара ышылдашып-пышылдашып алды да тынып калды
Аланчыкка бер кыз килеп чыкты. Кызнын тулып пешкән чагы гына әле. Тауга менгәндә анын тыны капланган, ул еш-еш сулый, кулындагы чәчәк бәйләме белән үзенә һава җилләтеп ала. Анын йөзендә бетмәс сөенеч, чиксез мәхәббәт н\ры балкый Ул эчке куану илә тау астыннан менә торган сукмакка бага. Шул сукмактан анын сөйгәне килергә тиеш Егетеннән хәбәр алгач, кыз түзмәде, юлга иртәрәк чыкты, килешенгән вакыттан алдарак аулак аланга менеп тә җитте. Бераз хәл ал-
Рабит БАТУЛЛА (1938) — прозаик, драматург. кцпсанлы китаплар ("Сөембик.)" “Юл буйлары зәңгәр чәчәк" романнары, балалар өчен повестьлар, әкиятләр. ), б } авторы. Г. Тукай исемендәге Дәцлэт премиясе лауреаты. Казанда яши ’
мак очсн, ул озын күлмәгенең итәген жыя төште дә, кайнар ташка утырырга ни-ятләгән иле, таш уртасында йоклап ятучы жыланны кургәч, жинелчә генә кычкырып куйды. Бәладән башаяк, жыланны борчымаска тырышып, читкәрәк китеп, ул ауган агач кәүсәсенә утырды Бу—әле яна гына уналтысын тутырган сеньорита Беатриса иде.
Аулак аланчык аларнын яшертен күрешә юрган урыны. Бу аланга, тау башындагы урманга менүчеләр бик сирәк.
Озак та узмады, кемнеңдер бу таба килгәне ишетелде Килүченең дә сулышы кайнар, ул да еш-еш сулый. Аланчыкта буй житкән егет күренде Кыз. кулындагы чәчәкләрне агачка куеп, егет тарафына атылды.
-Руй!
—Беат!
Алар тавышына йоклап ята торган жылан уянды, уянды да: чин сезгә комачау-ламыйм дигәндәй, горур гына шуыша-шуыша куаклар арасына кереп юк булды
Беатриса (жыланга ишарә белән). Үз урынынмы безгә калдырганын өчен рәхмәт, дустым!
Алар кочаклаштылар Кызнын көрәнсу җирлектәге күлмәгендә ачык төстәге чәчәкләр булмаса, боларнын икесе дә кыз кеше, дип уйларга булыр иде. Егет тә озын итәкле, көрән чабу кигән. Бу—әле генә университетның илаһият факультетын тәмамлаган яшь монах Руй иде Аның озын күлмәге биленнән зәңгәр чуклы эзәр белән буылган. Егет белән кыз бср-бсрссн ашап бетерердәй булып, озак үбештеләр Һәм. ниһаять, иреннәре аерылгач, кыз тынына капланып:
—Руй!—диде.
— Беат!—диде егет
—Дон Руй!—диде кыз.
—Сеньорита Беатриса!—диде егет
Алар тагын кочаклашып, үбешергә югындылар Күрешү кайнарлыгы бераз сүрелә төшкәч, алар ауган агачка таба киттеләр. Агачны узып, гашыйклар кайнар гаш остенә утырдылар
—Жаным, Руй,—диде Беатриса зчке бер дәрт белән —Мин сине шундый са-гындым. шундый сагындым, сине күрә алмам, дип көн-төм жыладым.
Руй бары тик:
Беат -ди п кенә әйтә алды. куаны - чы кайнап торган кыз өзлексез гакыл-ларга кереште:
“Беат" дип назлап эндәшүеңне көпә-көндез ишетам, гик кешеләргә генә әйтмим; көндез төш күрә башлаган бу кыз. ул женнәр белән аралаша, дип ин
квизиция кулына тотып бирүләреннән куркам, сине күрмәгәнемә биш былтыр бардыр, мин сине юксынам, гел юксынам. Руй. син университетны тәмамлагач ешрак очрашырбыз, дип өметләнеп яшәдем, менә син университетны тәмамлалын да син шунда кафедрада каласын, дип ишеттем, шундый куандым мин, Руй. бсләсенме, миннән дә бәхетле кыз юктыр, үләм мин сине яратып. сөям сине, кысып кочаклап, үбеп үтерер идем мин сине. Руй-Руй. кафедрада дин дәресләрен укытучы остаз, дин гыйлеме бакалавры дон Руй бәрәч- бәрәкәт, әле син һаман монах киеме киеп йөрисенме ташла але шул тула тунынны. женем сөйми кара киемле шәмнәрне, атармын эчләре дә карадыр сыман
—Бсатрис —дип егет сөйгәнен тук-татырга теләгән иде дә. кыз ана игътибар итмәде:
—... эчләре генә кара түгелдер, уйла-ры ла каралыр ул каратун кигән бәндәләрнен чиркәүдәге попларны гына ал, бррр, эпископ үзе кешенең гөнаһларын ярлыкый, үэснен алгысы- ган күзе чибәр хатында, чибәр чатын ана бөтен эч серен сөйли, гөнаһларын әйтә, монах астан гына уйлый, әһә. бу чибәр хатын тегермәнче белән йоклаган, нигә але ул минем белән дә йокламаска тиеш, мин бит аның гөнаһасын тагын ярлыкыйм, дип мәкерле эш йоретә башлый, акча биргән кешенсн әллә нинди гөнаһларын ла ярлыкый икән бит ул монахлар. кызлар сөйләде чүлмәкченең хатыны тимерче белән гөнаһлы булган Шуннан бу безнен чиркәүдәге хәерче доминикан монахы янына барып, серен ачкан Яшь хатыннын гөнаһларын мо
нах ярлыкаган, аннан сон: гөнаһларыңны иреңә әйтәм дип, монах аны ирексезләп хөҗрәсенә алып кергән, бичара хатын нишләсен инде, бер тапкыр гөнаһ кылгач, икенчесен дә кылган, хәзер ул монах теге хатынның гөнаһларын атнага бер мәртәбә ярлыкый икән.
Руй тәвәккәлләргә булды, ахрысы, ул катырак тавыш белән:
—Беатриса! Туктале!—диде.
—Туктадым, Руй,—диде кыз.
— Беатриса .—дип Руй тирән сулыш алып, нидер әйтмәкче иде, кыз аңа сүз әйтергә ирек бирмәде
— Мин шундый куандым, син мине таулар арасына чакырганына сөенеп үлә яздым, без менә шушында була идек, матур җирләр бу, Руй, шомлы кыялар, таулар, урманы серле шаулый, чишмәсе чылтырап ага.
Руй Беатрисаның ике беләгеннән тотып, сизелерлек итеп каты кысты:
— Беаг! Мин университетта, кафедрада калмыйм!—диде.
— Калмыйсын'7 Ничек? Бакалавр дәрәжәсе алгач, кафедра тикле кафедрада калмаган кеше буламы?
— Була, менә мин ул... Беатриса, бу— безнең соңгы тапкыр күрешүебез. Мин сине бәхилләшергә чакырдым.
Беатрисаны алмаштырып куйдылар-мыни, әле яна гына чәтердәп торган чая кыз кинәт җитди кыяфәт алды, ул:
—Димәк, син үзенне барыбер Фәкыйрь монахлар орденына яздыр-дың?—диде.
— Мин—доминикан монахы!—диде егет.
— Йа, Изге Мария! Син чынлап әйтәсеңме?
— Минем кайчан шаярганым бар? Кыскасы, Беатриса, без кабат очрашма- ячакбыз. сау кал, бәхиллә мине, мина ачу-үч саклама, безгә аерылышырга кирәк.
Беатриса көтелмәгән бу яңалыктан каушап калды, ул ни әйтергә белмичә, аягүрә басып, аланчыкны әйләнеп чыкты. Таш өстендә утыра калган егет алдына килеп, тезенә төште, ярым-ялва- рулы тавыш белән ул:
— Руй!. Мин сине өзелеп сөям,— диде.—Мин синнән башка ничек яшим? Син миңа шундый наз илә бага иден, син мине шундый кысыл сөя идең, мин дөньямны онытып, синең белән күре
шергә чабам. Синең белән күрешкәннән сон очып йөрим. Ташлама мине, Руй!— Беатриса чарасызлыктан, мәхәббәтенең җимерелүен сизенгәндәй, үзен-үзе кыз-дыра иде. ул шашкан кыяфәт ала бара, анын күз яшьләре тышка бәреп чыкты, әйтергә сүз табалмастан. гаҗизлектән ул үксеп жылый башлады.
Руй эшнен шулай булачагын аллан ук белә иде:
—Зинһар, җылама,—диде ул сабыр гына.—Син җылагач, аерылышуы читен булыр.
Беатриса кинәт җылаудан туктады, кырыс тавыш белән, егетен шелтәләгән-дәй:
—Читен булса, ташлама мине!—диде.
—Хәл ителгән! Безнең юллар аеры! Син дөньяви ләззәтләр өчен яралтыл- ган, мин аскет монах булыр өчен туган. Җылама, зинһар!
Беатриса күз яшьләре белән генә унай нәтиҗәгә ирешә алмасын анлаган иде инде. Ул юеш битен ике учы белән сөртеп алды да:
— Ярый, жыламыйм!—диде —Сина миннән аерылуы авыр булмасын өчен, мин жыламыйм —Ятып калганчы атып кал. дигәндәй ул сонгы тапкыр өмет белән сөйгәненә бакты —Руй, нигә син монах зинданына ябылып, үзеңне әрәм итәсен? Мин сиңа өй тутырып балалар табар идем, синен университеттан кайтканыңны тәмле ашлар пешереп көтәр идем. Син бит мине ярата иден, хәзер дә яратасын, шулаймы? Яратасын, сөясең, үзең шул мәхәббәттән качасын, ни өчен? Алла дөньяви ләззәтләрне тыймый. Нигә син шул рәхәтлекләрне кырга куеп, ярымкараңгы. дымлы чиркәү хөҗрәсенә үзенне ябып куясың?
—Алла өчен, Беатриса, Иисус Христос өчен, дин сафлыгы өчен, кешеләрнең рухын чистарту, аларнын рухын гөнаһлардан коткару өчен мин дөньяви рәхәтләрдән ваз кичәргә тиеш. Беат. Кеше үзен эчтән тазартмаса, ул беркайчан да башкаларны тазарырга өнди алмый. Үзе гөнаһлы булып, башкаларны гөнаһ кылудан тыя икән, ул җәһәннәмнең түрендә булачак. Минем бөек максатым бар, ул католиклыкны, иң саф, ин гадел динне саклау, аны җәелдерү, кешелекне жир гөнаһларыннан саклау, кисәтү. Бу минем катгыян инанычым, шушы юлда мин ләззәтем
не, жднымны фида кылырга да әзер
—Ә мин? Беатриса нишләргә гиеш? Ярату, сою. мәхәббәтне кая куясын. Руй-и?
Изге максат алдында мин хәтта мәхәббәтемнән дә ваз кичәм Боек мак-сатыма ирешер өчен мин ул ләззәтләрдән азат булырга тиеш Шәраб га, хатын-кызлар да. балалар да максатым каршысында киртә булып тора атмый.
—Руй... Син ялгышасын, башкалар көрәшсен дин сафлыгы өчен! Башкалар аскет монах булсын! Син мәхәббәт очен яралтылган заг, Руй' Жаным. Руй, зинһар, кире кайт уеннан Кал университетта остаз булып
—Әгәр дә мин корәшмәсәм дин саф-лыгы өчен, кем көрәшер'’ Мин фаш итмәсәм гаеплеләрне, кем фаш игәр’
— Бәлки без яшертен генә очрашка- ларбыз, ә?
— Юк. Беатриса, кылган гөнаһыбыз ла җигәрлек
— Гөнаһ түгел ул, Руй Сөю ул. Мәхәббәт ул. Мин сине сөйдем, сөелдем, мин беркайчан ла бу зшем өчен үкенмәячәкмен Әгәр дә сою гөнаһ икән, Алланы сою лә гөнаһтыр
—Язык җыйма башына, Беатрнс. Без синсн белән менә шушында ничә тапкыр гөнаһ кылдык
—Ә мин ул линен гөнаһ икәнен белми идем, димәк, мин гөнаһтан азат, син генә гөнаһлы булып каласын, синсн ул гөнаһымны епископ йөз алтын акчага ярлыкап бирер (Рун ризасыхпык белән башын читкә борзы) Ярар, енненчәбулсын, Рун Без аерылышабыз, бәхил бул. мин сине шундый яраттым, шундый сөйдем, ул союсм гомерлеккә миндә сакланыр Жаным. Рун кыз сгег муенына сарылды.
—Ярамый, Беат!
— Мин синең "Беат" дип наз белән әйткәнемне син югында да ишстәм Шунда мин дә “Руй" дип пышылдыйм. Руй. кабатланмас сөюемне кинәндер.
зинһар.
—Ярамый. Беат... Гөнаһ.
— Бер тапкыр гөнаһ кылдың ни. ун тапкыр гөнаһ кыллын ни. мин сине сөям. Агта минем сөюемне гафу итәр, сине лә гафу итәр Атабыз Адәм белән изге анабыз һава гөнаһ кылмаганмы* Әйдә, алар гөнаһ кылган дип саныйк Алар шул эшне башкарырга тәннәре белән әзер булган. Алла аларны шул эшкә җайлап, алдан ук берсен ир жснес. икенчесен хатын-кыз итеп яралткан Эчке дәртне кая куйсыннар алар? Бср- берсе белән кендектәш булмыйча, һәр икәвссе аерым-аерым үзләрен канә- гатыәндрү белән шөгыльләнсеннәрме'* Анысы тагын да олырак гөнаһ анын Янында матур хатын-кыз җенесе тора. Адәм агач түгел, ләбаса Янында гайрәтле ир яга. син бер кырга барып, ялгыз йокла, имеш Алла аларнын бу гөнаһа- сын ярлыкаган, аларны 1лфу иткән һәм Адәмнән пәйгамбәр ясаган Юк. алар гөнаһ кылмаган булып чыга (Кочак- лаштылар ) Ру н (Беатриса монахмын сул жинен сызгандырды.) Мин синсн беләгеңдәге шушы миненнс үбәргә нра- там' Бу—бәхет мине. Руй' (Беатриса Р\ ннсн сул беләгендәге миңен назлап )бә башлады) Бәхетле бул!
— Беат, кичер мине, бәхиллә
— Кичерәм, Руй, бәхиллим. Рун Бәхил бул!
—Бәхил бул. Беат'
Ат ар шушы кайнар ташлы аланда сошы ганкыр күреште Аларнын сонгы күрешүләре алдагыларыннан күпкә, бик күпкә кайнар булды
Рун сукмак бурлап ашыгып аска төшеп китте
Беатриса икс учы белән йөзен каплап. аланда калды Ул озак жьиады ( оныннан ниндидер кар/рта китеп, кү т яшьләрен сөртте, тирән сулыш алды да аска төшә торган сумак бу и.тап кайтыр юлга атлады
Инквизиторга—инквизиция
Боек Инквнштор сараенда нитәр кыдынганын беркем дә белә алмас тис Бу саран аерым дөнья, аерым дәүләт Сараймын эчке серләренә тошенәм андагы акыл корниснен очына чытам, андагы маҗараларны, ссртс фетнәләрне беләм. днп әйтүче ата ялганчы булыр иде Асыпашлар белән бнзәтгән тәхет, дисенме Кардиналлар, сакчылар гаскәре очен ешынган йортлар, китапханәтәр. сыннар фрескалар, кнн полотнолы картиналар очен гозелгән музейларны күргән кеше
о
католикларның нинли кодрәткә ия икәнен анлар. Әмма шушы байлык эчендә, шушы гүзәллек арасында ниндидер салкынлык, шом. кара дәһшәт мохитс хөкем сөрә иде.
Кара киемле монахлар, кызыл чабулы кардиналлар әрле-бирле ашыгып уза торалар. Башка монахлардан кечерәк гәүдәле берсе шикле кыяфәт белән мәрмәр баганалар арасында йөренә, алак-ялак карангалый да кемнедер күреп, мәрмәр колонна артына поса.
Ниндидер кәгазьләр тутырылган букча тоткан Бонифаций күренде. Теге кечкенә монах анын каршысына чыкты Бу—монах булып киенгән Беатриса иде. Ул сакланып кына йөзен ачты.
Бонифацийның авызыннан:
—Беатриса?!—дигән аваз очты да чыкты.
—Руй!—диде яшь хатын.
—Беатриса, син ничек монда? Кайдан, ничек кердең?
—Монах булып киендем дә, яшелчә төялгән каплаулы арбага менеп качтым ... Жаным, Руй. син нинди мәһабәт, сина Бөек Кардинал киеме бик килешә. Син барыбер үзеннекен иттең, кардинал булдың, аннан Бөек Инквизитор итеп сайладылар. Мин бик шат, җаным. Синең исемен хәзер Бонифаций!
—Шул араларны узып, ничек килеп җиттең, тиле хатын?
—Мин синең күләгәңә ияреп килдем. Син баскан туфракны үбәргә дип килдем.
—Тиз кит моннан! Сине монда күрерләр, танырлар, монахлар башлыгына мондый гамәл һич килешмәс, Бе- атрис, тиз бул, чыгып кит син сарайдан, чыгып кит
—Син монда урнашканнан бирле ничә тапкыр юлларыңны сагаладым, күрә алмадым. Жаным, Руй, мин сине сагындым, юксындым, тилерә яздым. Син мине ташлап киткәннән сон акылдан ычкынам дип торам. Ярый, Изге кыз Мариягә догалар укыдым, ул мине кот-карып калды, шөкер. Руй, җаным, син аңламыйсын минем җанымны, мин бит сине һаман сөям.
—Монда кардиналлар килергә тиеш, вакытым тар, зинһар, син чыгып китә күр.
— Руй, Бонифаций, уртак балабыз хакына син мине яныннан кума.
—Ни дидең, нинди уртак бала?
—Ул сина охшаган. Бик тере бала.
—Башын юктыр синең, ничек итеп син никахсыз бала табарга булдың? Бу биг христиан кануннарына сыешмый.
Синең никахсыз бала тапканыңны белсәләр һәм ул баланын атасы Бони-фаций икәнен сизенсәләр, беләсеңме инквизиция өчебезне дә учакка атачак.
—Ул баланын анасы мин, атасы син икәнен берәү дә белмәс. Мин синен углын Салазарны..
—Сал азар?
— Ие. Руй углы Салазар Кастнлия короленең сараенда пажлар мәктәбенә тапшырылды. Беләсеңме, Бони, Сала- зарнын сул кулында синеке шикелле коңгырт миңе бар. Могжиза!
—Зинһар, син балаң хакына ...
—Балабыз хакына!
—Балабыз хакына мине дә. үзеңне дә харап итмә. Син мине харап итәргә кил-гәнсең, күрәм, мин монда кардиналларны әхлаксызлыклары өчен хөкем итәргә җыенам, син монда килеп, никахсыз туган бала турында сөйлисен, чыгып кит. зинһар, Беат Мин тәүбә иттем!
—Яхшылап үтен.
—Зинһар, үтенеп, ялварып сорыйм синнән, Беатриса, олы эшне харап итмә. Син җенси ихтыяҗларыңны канәгатьл-әндерер өчен теләсә ни эшли аласын, ләкин милләт өчен, христианнар өчен син төзәтә алмаслык хата кылган булырсың.
—Зинһар, кочакла мине...
—Мин тәүбә иттем! Хәзер монда кар-диналлар җыелачак, утырыш башланырга тора, минем вакытым юк.
—Кочакла мине, кочаклап үп. аннан китәм.
—Беат!
(Бонифаций алак-ялак каран галап алды да Беатрисаны кочаклап, үпте.)
—Бони, баламның атасы, Бонифаций... (Кат-кат үбә.)
—Беат, булды, җитте
—Иртәгә, кояш чыгар алдыннан...
—Беатриса, һич була алмый бу эш.
— Килерсеңме?
— Беатриса.
— Килерсеңме? Вәгьдәнне алмый мин китмим.
—Килермен! Тик соңгы талкыр!
—Анысын карарбыз!
Беатриса Бонифацийны кочаклап үпте, кемдер аларнын үбешкәнен күреп, кире чигенде. Бу—кардинал-инквизитор Караччо иде.
Беатриса:
—Рәхмәт! Котәм!—диде дә ашыгып чыгып китте.
Бонифаций чәчелгән кәгазьләрен җыештырып тиз генә китеп барды Хез-мәтчеләр йөгерешә. Ашчылар, табын караучылар төпсә тотып чабыша Шулчак икс кардинал килеп керде Аларнын берсе Ламброзо—сарайнын хәзинәдары ИкенчеСе—кардинал Кара ч чо—инкви - зиция лиләре җитәкчесе, трибунал баш-лыгы.
Караччо:
— Май кошым минем!—дип яныннан узып баручы чибәр кызның артына сугып калды —Май кошым! Хормә җимешем син минем!
— Боек Кардиналга җиткерсеннәр тагын!—диде Ламброзо.
— Житкерми1—диде Караччо.—Ха-тын-кызга шулай ошый, үзе ачуланган була, үзе сөенә. Бу хатын беркайчан да: кардинал Караччо минем артыма сугып калды, дип Боек Кардиналга барып әйтмәячәк Аннан сон Бөекнен үзенен дә. мәгъшукалары бар. диләр Тон уртасында ике каравыл арасында кара чикмән бөркәнгән ниндидер затлар эчкәреге кергалиләр, ди
— Юкны сөйләмә!—диде дә Ламбро-зо як-ягына каранып алды.
Караччо да алак-ялак карангалап алды:
— Монах чагында Бонифацийны бер гүзәл сеньорнна белән тау араларында еш күргаләгәннәр,—диде.
—Синен турыда да әллә ниләр сөйли монах халкы.
Минем шәхесемә Папанын үзеннән башка кеше кагыла алмый Минем вазифаларым чикләнмәгән Әйпсм исә кайттым, ате бая гына менә
шушы урында икәү үбешеп тора иде. Берсе Бонифаиии. икенчесе яшь монах иде шикелле Минәнтәм, безнен яна инквизиторыбыз ике яклы күтләк булып чыга түгелме сон? Ана хатыннар да ярый, ул малайлардан да баш тартмый
—Син башын галерага—сөргенгә ки-тәрлек сүхтәр сөилисен
—Ни өчен мин инквизитор итеп ку-елган монда? Минем шымчыларым, жасусларым. әләкчеләрем җитәрлек.
—Ни йомышың? Хәзер кардиналлар-ның ябык корылтае башлана, тиз бул
—Кардинал Ламброзо. дустым, акча кирәк, бик тиз кирәк, бик күп кирәк, син казнадан алып, егерме биш мен алтын дукат бирмәссеңме'’ Дингсз буендагы сараем ярты юлда туктап тора
—Нинди егерме биш мен алтын дукат сина?
— Исемдә, сина икс йөз мен көмеш реал бурычым бар. икесен берьюлы гүләрмен Кастилияләге яҺүдләр бай. хриситиан динен кабул иткән маврлар, яһүлләр кире үз диннәренә кайта баш-лаганнар Алардан акча савып була Гөнаһларын ярлыкаганым өчен мин алардан бурычымны гүләрлек мая җыя алам.
— Рәхәт сезнен эш. инквизитор Ка-раччо. шулай булса да акчагыз җитми Чиркәүдән яшереп калдырган акчалары-гыз кая китә'*
— Күп теленә салынып торма инде, әйтерсең лә. син моны белмисен, зинһар...
—Сабыр итеп тор. Караччо. бүгенге җыен узып китсен
— Бүген җыен булырга тиеш түгел иде, ләбаса Бу Бонифацийга ни булган?
-Яна себерке яхшы себерә
— Яна дип инде, яна түгел, икенче елын тәхетендә утыра, ләбаса.
—Ике ел буена ни кылды сон үзе'’ һаман кәгазьләргә чумган килеш бүлмәсендә утыра Кәгазьлән аерылуга биләмәләре буйлап сәфәр чыга. Ни кыла ул анда, зг белсен!
—Чиркәүләрнең, монастырьларның керемнәрен -чыгымнарын тикшерә Кайсы регион кәгазьләрен карап чыга, шул якка китә Тырнак астыннан кер ззтиме. әллә башка бер максаты бармы Бонифанийньж ’
-Уенны, шаяруны акламый, әллә шулай каты куллы, кырыс, зшлекле бу
лып күренергә тырышамы?
—Юк-бар белән шөгыльләнгәнче әнә Көнбатыш илләрендәге еретикларның үрчүен тыйсын иде.
—Анысын да тикшерә. Кайда нинди йола бозылган, кем нинди җәза алган, ничә еретик яндырылган, ничәсе асылган, ничәсе галерага аткарылган, ничәсе төрмәдә үлгән... Мин куркам, Карач- чо. Бик төксе кеше ул. Аның башында безгә карата ниндидер әйбәт булмаган уй бар.
— Иисусе Христосе, шом инде тирә- якка. Төннәрен шикле шәүләләр йөри кебек.
—Анысы каравыл алмашынганы гына.
—Каравыл алмашу гына булса икән, Ламброзо. Кемнәрдер төнлә сарайга кереп, озаклап торып, килгәндәге кебек шым гына китеп баралар.
—Булмас! Сарайга кеше түгел, эт тә, жил дә үтә алмас.
—Әгәр алар Бонифацийның махсус рөхсәт кәгазе белән керсәләр? Ишеттеңме сон әле, кичә төнлә минем рөхсәтемнән башка Кастилия эпискобы Фер- нандо Паллос кулга алынган.
—Булмас. Караччо! Ялгышасындыр!
—Булган шул инде.
—Хәерлегә генә булсын инде.
Кардинал Бардини керә, бусы йола-ларны саклау буенча Бөек Кардиналның ярдәмчесе. Ул үзен иркен тота, ләкин анын да күңеле тыныч түгел, ахрысы.
Бардини (ашчыларга, табын ка-раучыларга). Туктатыгыз! Табын мәжле- се булмый. Барысын да кире алып чы-гыгыз. Хәзер монда кардиналлар утыры-шы башланачак.
Ашчы. Җыелыштан соң сый мәҗлесе була торган иде бит.
Бардини. Әйткәнне тыңла! Кире ташыныгыз!
Ашчылар, табынчылар тиз генә кире ташыналар.
Караччо (яныннан узып баручы яшь кызның тагын артына сугып кала). Май кошым, зәйтүн җимешем!.. Елга бер мәҗлес узгарамы дип торсам! Тефү! Ничек инде ул яшерен утырыш беткәннән
соң табын мәҗлесе булмасын икән?
Б а р д и н и. Кая башкалар?
Караччо. Бер елга бер утырыш та булмагач, үшәнләнгәннәрдер.
Бардини. Елга бер утырыш бул- маса. хәзер бөтен булмаган утырышлар-ның утырышын күрерсез.
Ламброзо. Дустым, бөек карди-нал Бардини. сер булмаса әйтегезче: бүген кардиналлар утырышының тәртибе нинди, ни турында булачак сөйләшү.
Бардини. Исәп-хисап тоту була-чак!
Ламброзо. Исәп-хисап? Кем каршында? Кем хисап тотачак?
Бардини. Анысын мин белмим. Бөтен кәгазьләр анын кулында. Ул хәзер монда булачак.
Караччо. Син бит Бонифацийның әшнәсе, хәтта туганы да бугай әле.
Бардини. Юк, без әшнә дә, туган да түгел. Без бары тик сабакташлар гына. Сабый чак дуслары.
Ламброзо. Әйт инде, кардинал Бардини. Ни буласын әйтер булсан, мин синең алдагы бурычыңны да кичерәм
Кардиналлар җыела.
Бардини (яндагы хезмәтчеләргә). Паланкин!
Дүрт хезмәтче паланкин күтәреп. Бонифаций чыгасы тарафка чабалар. Бардини чыгып йөгерә. Тантаналы музыка. Бонифаций чыга Анын ян-якларында—тән сакчылары. Арттарак кәгазьләр салынган букча тоткан сәркәтип йөри.
Бардини (паланкинга утырырга тәкъдим ясый). Сир. зинһар рәхим итегез!
Бонифаций. Мин күтәрәмгә калганмы?
Бардини. Йола, сир, борынгы кардиналлардан калган йола.
Бонифаций. Йола түгел, гадәт. Гадәткә кергән гадәт. Христиан йоласы— ул мохтаҗларга игелек кылу, юксылларга ярдәм итү! Алыгыз бу табутны! Картайгач күтәреп йөрерсез мине!
Бардини. Алыгыз! (Паланкин китә.)
Уңайсыз тынлык. Бөтен кардинал-
лир да каушап калган Бонифаций аллан. бераз артрак ике сакчы баскычлар буйлап тәхет янына менәләр Ьони- фанин утырып торчы и Ботсн кардиналлар да аягурә баса Оркестр тантаналы музыка уйный башлый Кул хәрәкәте белән Бонифации музыканы өзә
Бонифаций. Бүген шатланырга, боиром ясарга хакыбыз юк.'. Еретикларга ж*»за бирүче трибунал башлыгы кардинал Караччо'
Караччо Тыңлыйм сезне. Бөек Кардинал!
Б о н и ф а и и й. Әйтегезме. карди-нал-инквизитор Караччо. нәрсә ул ин-квизиция'.’
Караччо. Сир. инквизиция ла- тынь телендәге шчшмю сүзеннән, ягъни католиклар чиркәве каршысынла барлыкка китерелгән тәшкилат. бу тәшкилатнын изге вазифасы католиклар чиркәвенә каршы җинаятьләрне тикшерү һәм расланган очракта җинаятьчегә каты җәза бирү Инквизициягә унөченче гасырда Рим Папасы Өчен че Иннокентий тарафыннан нигез салынган.
Б о н и ф а ц и й Бик дорсс. кардинал Караччо! Сез Кастилия зпископы Фернанло Паллосны яхшы беләсезме'*
К а р а ч ч о. Сир. мин аны бик яхшы
бсләм.
Б о н и ф а ц и й. Ул ниндиерәк эпис-коп. анын эшләре белән кызыксынга-ныгыз булдымы'*
К а р а ч ч о. УЛ гадел хөкем йөртә алырлык гадел эпископ.
Бонифаций (сәркәгипкә ымлый, тегесе анын алдына кәгазь чыгарып куя). Менә озак тикшеренүләрнең нәтижәсе. кардинал (Укый.) Кастилия белән Вл леисия арасындагы яһүдләр мәхәлләсендә эпископ Фернанло Паллос котыртуы буенча яһүдзәрне суеш булган Бу яһүдлөрнен маллары, акчалары таланган Мәхәлләнең яртысы төрмәдә, өч кеше яндырылган, угыл кеше галерат аткарылган.
К а р а ч ч о. Бу гыйсъян, ересь, енр Фернанло хаклы Алар сугышны үзләре башлаган
Бонн ф а ц и й. Сугышны үхзәрс башлар өчен яһүдләр Валснсолан То- леДОПг бармагандыр биз Суеш Валсн сода, яһүдләр мәхәлләсендә булган
Караччо. Сир. яһүдләр белән маврларның лине дөрес түгел, аларны тугры дингә, христиан линенә кертү, аларнын жаннарын коткарып калу—без- нен изге бурычыбыз
Бонифаций. Әгәр дә азар хрис-тиан диненә күчмәсе, сез аларны янды-расыз. малларын чиркәү файдасына ала-сыз. Чиркәүгә ул акчаларнын күбесе килеп җитми, юлда эреп югала. Чукын-ганнарын исән калдырасыз Юк-бар хәйлә табып, христианлыкка күчкән яһүд яки маврны "еретик" дип игълан итәсез дә малларын талап, үзләрен утка атасыз. Христиан линен кабул иткән яһүдләрнен. маврзарнын христиан буларак хәлләре яхшырмый, киресенчә, начарайганнан-начарая бара Без-хрис- тианнар христианнарны кимсетәбез, үтерәбез булып чыга Якыннарыңны сөй. дигән христиан васыяте бозыла Христианны үтерүче христианнан ла азы мөртәт-еретик юк! Эпископ Фернанло Паллос еретик! (Шаулашып алалар ) Менә кемне учакта, аутодафела янды рырга кирәк! Христиин линен кабул иткән булып кыланучы яһүазәр белән маврлар яшеренеп кенә үз диннәрен тота, шулай итеп, кардинал-инквизитор җитәкчелегендә синкретик, ягъни катнаш дин. бозык дин барлыкка килә Ирексезләп христианлыкка куып кер-телгәннәр үз динен катнаштырып като-лик линен боза, пычрага. эчтән гаркл та. Менә канла ята ересь! Кардинал инквизитор Караччо*
Караччо Тынлыйм. сир Б о н и ф а ц и й Фәкыйрь монахлар ордены турында ишеткәнегез бармы ’ Караччо Католик линенең дошманнары. еретиклар, мәҗүсиләргә каршы кырыс көрәш башлар өчен унөченче гасырда төзелгән орден
Бонифаций Бу орленнын асы лын анлатып бирсәгезме*
Караччо Катазик монахына шәхси тормыш кору, өйләнү, сонрказәр тоту, байлык кыю. җенси ләззәтләргә бирелү кагтыин тыела Ул фани дөнья рәхәтләреннән ваз кичәргә, халыкны дөрес дингә өндәргә һәм халык биргән хәергә жан сакларга тиеш
Б о н и ф а ц и й Кар аннал инквизи-тор Караччо. Кастилия коразе Берен че Хуан тапшырган мәгълүматка кара ганла. хәерче монахлар орлезгы халык
тан садаканы талау белән шөгыльләнә икән. Шулай итеп, диннен сафлыгын сакларга алынган монахлар динне пыч-рата. Пычратылган дингә чын күнелдән инану кими. Кастилия. Арагон. Валенсия илләрендә Папага каршы, явыз мо-нахларга каршы баш күтәрүләр ешая бара. Шулай итеп, католиклык зәгыйфьләнәчәк. Католиклык зәгыйфьләнсә, дөньяны Ислам басачак! Хәер, Ислам безгә ул кадәр үк куркыныч түгел, католик диненең бозылуы безгә куркынычрак. Утырыштагы, ягъни кардиналлар корылтаендагы вето куллану мөмкинлегеннән чыгып, мин—Бөек Кардинал Бонифаций кардинал-инкви- зитор Караччоны ересь таратуда һәм сыныкка сылтау табып, гаепсезләрне утка ташлауда, рәхимсез җәзалауда гаепләп, кулга алырга, инквизиторга инквизиция узгарырга боерам. (Хәрәкәт ясый, икс сакчы Каррачоны кулга ала.)
К а р а ч ч о. Сир, бер генә кешене дә гаепсезгә утка атмадым. Аларнын гөнаһлары исбатланган. Әнә, беркет-мәләрне карагыз! Алар үз телләре белән ересьларын расладылар.
Бонифаций. Аягынны-кулынны шайтан тәгәрмәченә бәйләп каерып, чыбык белән мен тапкыр сугып, җәрәхәтләренә сидек белән тоз катнаш-масы буталган агу сөртеп, тагын йөз чыбык суктырсалар, син дә "мин еретик" дип кычкырыр иден. Һәм сез чыннан да еретик.
К а р а ч ч о. Юк, сир, мин еретик түгел, мин инквизициягә тугры хезмәт итүче кардинал.
Бонифаций. Сез бүгеннән кар-динал түгел, сез еретик.
К а р а ч ч о. Кардиналлыктан алыгыз, ләкин мин еретик түгел, түгел!
Бонифаций Шайтан тәгәрмәчендә әйләндерегез! Борган саен син шайтаннар белән аралашасынмы, син сихерчеме, син еретикмы? дип сорагыз. Ничә әйләндерүгә түзәр икән кар-динал—инквизитор
К а р а ч ч о. Миңа ни була! Сез мине нишләтәсез?
Бонифаций. Еретикларны нишләткән булсагыз, сезне дә шул хөкем көтә. Алыгыз!
Караччоны алып чыгып китәләр.
Бонифаций (ерактан тонык кына акырган тавышлар ишетелә, ба
рысы ла куырылып килә. ) Тынлагыз, сез музыка яратасыз бит, тынлагыз еретик-ның ничек акырганын! Икенче тапкыр борыгыз! Караччо, син еретикмы? (Акырган тавыш.) Әйт, мин Иблискә җанымны саттым, мин халыкны таладым. мин еретик, диген. Өченче тапкыр борыгыз. (Мин еретик, дигән өн ишетелә. Караччоны алып керәләр, анын киеме теткәләнеп беткән, бите-башы канга буялган, ул көчкә аягында басып тора.) Кабатла!
Караччо. Сир, мин Иблискә җанымны саттым, мин халыкны таладым, мин еретик!
Бонифаций. Гаебе исбатланды. ул үз теле белән еретик икәнен әйтте. Языгыз, кул куйдырыгыз! (Кәгазь белән мәшгульлек.)
Кардиналлар арасында чышы-пышы.
—Коточкыч!
—Ул Иблискә җанын саткан?
—Ул халыкны талаган...
Караччо (кәгазьгә кул куя. жылын. ярым шашкан кыяфәттә). Мин еретик, мин җанымны Иблискә саттым, мин еретик...
Бонифаций. Элеккеге кардинал- инквизиторның бөтен малы чиркәүгә күчерелсен! Зинданга ябыгыз! (Караччоны алып китәләр. Шомлы тынлык.) Аум мани падме һум! Епископларның, кардиналларның шәһәр саен алтынлап, асылташлар белән бизәлгән сарайлары нинди акчага салынган? (Шомлы тынлык.) Чиркәүләрнең казна акчасы эшләре буенча кардинал Ламброзоны тыңлап багыйк!.. Кардинал Ламброзо! Кайда ул? (Кардиналлар икегә аерыла, уртада бавыр ягын тоткан Ламброзо иелеп басып тора, ул үзенә үзе пычак кадаган. Ламброзо егыла.) Аум мани падме һум! Монысы мәсьәләне ансат хәл итте! Алыгыз! (Ламброзонын гәүдәсен алып чыгып китәләр. Кардинатлар арасында курку да. ризасызлык та сизелә.) Аптырамагыз, кардиналлар! Мин вето ысулы белән эш башларга булдым. Әлбәттә, бу вакытлыча гына, католик илләрендә тәртип урнашканнан сон без яңадан яшерен тавыш бирү юлы белән кардиналлар сайларбыз... Шушы ике вакыйга сезнен күбегезгә гыйбрәт булыр! (Ишарә ясый, сәркәтип хаттатларга әмер бирә.
берничә хаттат әйткәннәрне язарга әзерләнә.) Мин. Боек Кардинал Бонифаций. шундый фәрман чыгарам. Элеккеге инквизитор Караччо урынына кардинал Бардини билгеләнә, элеккеге акча эшләре канцлеры кардинал Ломброзо урынына кардинал Ланферо билгеләнә Кардиналлар, мин һәркайсыгызнын нинди хисапка сарай салдырганын ла. яшерен эшләрегезне дә бсләм, исемнә-регезне атамыйча гына, әйтәмен ки (халатлар яза.) еллар буе казнадан алган акчаларны, ике ай эчендә казнага
кире кайтарырга. Христосыбызның бер ябынчасыннан башка һичнәрсәсе лә булмаган! Остазыбыздан үрнәк алыйк Шартлар үтәлмәгән очракта ләрәжә- ләрегез, вазифаларыгыз өстегездән аты-на. малларыгыз чиркәү файдасына кон-фискацияләнә' Кардиналлар жыены тәмам, ике айдан сон икенче утырышка җыелырбыз!
Бонифаиий сакчылар һәм берничә карлиналы белән бергә чыгып китә Калган кардиналлар тарала.
Астыртын эшләр
Рсзилснииянен матур бакчасы
Кардиналлар утырышлар залыннан йөренергә чыккан Аерым-аерым төркемнәрдә сөйләшәләр
Беренчетөркем (болар ар.1 сында Бардини да бар)
Беренче кардинал. Шәп булды бу утырыш!
Икенче кардинал Карли- наллар утырышыннан ач килеш таралган юк иде
Бардини. Кардиналлар утыры-шында үэен-үзе үтергән кардиналнын да булганы юк иде
Икенче төркем.
Альварес Бодай булгач, безгә тормыш бегге! Нишлибез'*
Дүртенче кардинал. Йортлардан колак кагабыз бит. нинди Иблис булды сон бу Бонифаций?
Бишенче кардинал Гап-гади кардинал гына булып утырганда тавы- шы-гыны чыкмый иде
Альварес. Мин лә Бонифаций тәхегкә утыргач, зшләртә тыкшынмый ча. рәхәт чигәр, ди тән исм
Дүртенче Әйттем мин сезгә, сайлаганда әйттем, тымызык күлдә корт уйный, сайламыйк аны. дидем Күрде-гезме?
Б и ш е н ч с Юаштан юан чыгар'
Оченче геркем
Алты н ч ы Нишлибез, өстә кара болытлар куера'
Ж и д е н ч с. Койрыклы йолдыз килә'
Сигезенче Мнн бар малымны алтынга әйләндерәм лә, чит илгә качам
Алтынч ы Бөек Инкви ппорнын кулы чит итләргә дә җитә, дусчым
Ж и д с н ч е. Нишләргә сон?
Икенче төркем.
Альварес. Харап игә бу безне мир каршында!
Дүртенче- Харап итте инде'
Бишенче Нишләргә сон?
Альварес. Бер кардинал үзен үзе үтерде, ике кардинал зинданда ята
Дүртенче Йортларны, малларны кайтармасак. барыбызны ла шул язмыш көтә.
Беренче төркем.
Беренче Күптән кирәк иде бу фәхешлекне җавапка тарту
Икенче. Авыр эшкә алынды Бо-нифаций
Бардини Без ана таяныч булырга тиеш!
Беренче. Ант эчик! Бонифаций ны ташламаска!
Ө ч е с с д ә Ант!
Икенче Кайтырга вакыт, малла-рыбызны санарбыз, акчаларыбызны төйнәрбез. (Беренче төркем китә, атар белән Бардини да китә.)
Калган ике төркем бергә кушыла. Яшерен сөйләшү.
Альварес. Бөек Кардиналның куштаннары китте.
Дүртенче Хәерче монахлар! Бишенче. Шулай, кардиналлар, койрыкка ут төрттеләр.
Алтынчы. Бардинидан сак булы-гыз. ул анын балачак дусты!
Җиденче. Бардини беркая да ба- ралмый ул. Аны аударырга була.
Сигезенче. Нишләргә соң? Нишләргә? Ярдәм сорап, кемгә барырга? Альварес. Нишләргә икәнен
мин беләм!
Дүртенче. Ничек? Нәрсә.
Альварес. Башта уй бар Ләкин ул мажараны башкарып чыгар өчен бай-так акча кирәк.
Бишенче. Күпме?
Альварес. Күп! Дүрт йөз мен алтын дукат!
Б а р с ы д а. Иисусе! Шул кадәр ак-чамы?
Алтынчы. Җыешырбыз!
Җиденче. Изге эш өчен кызган-мабыз!
Альварес. Әйдәгез!
Ашыгып китәләр.
Алмашыныш
Тау арачарындагы шомлы тарлавык. Ян-якларда кыя-ташлар. Бу—фетнәчеләр ыстаны. Дүртенче. Бишенче. Сигезенче кардиналлар күренә, алар юл киемнәреннән. барысы да кораллы.
Дүртенче. Мүкле кыя шушы булыр. Җайлашыгыз. (Дүртенчедән баш-калары җиргә келәм җәеп, дәстархан кору белән мәшгуль.)
Бишенче. Табын әзер, капкалап алыгыз.
Сигезенче. Бу бик уңай урын. Монда ике карета сыя алмый. Алга сак-чылар узып китә. Карета борылмада арт-тагы сакчылар күзеннән югалып тора Шул вакытта карета алдындагы ике сакчыны, арттагы ике сакчының тиз генә эшен бетереп, алар урынына үзебезне- келәрне куеп өлгерергә. Бонифацийны йолкып алып, монда урман арасына алып кереп авызын томаларга, Педро- ны каретага утыртып өлгерергә кирәк. Кучер үзебезнеке.
Дүртенче. Барысы да яхшы уй- ланылган.
Бишенче. Иисусе Христосе, ярдәм ит!
Дүртенче. Тсс! Күке кычкыра.
Бишенче. Нәкъ вакытында.
Сигезнче. Ике. биш... (Биш тап-кыр күке булып кычкыра).
Кыялар арасыннан дүрт кеше чыга. Болар киемнәрен үзгәрткән кардиналлар: Альварес. Алтынчы. Җиденче, ур-таларында Педро Бургос
Альварес. Эшегез унышлы булсын!
Бишенче. Шулай булсын! Сезнең дә эш уңган, күрәм.
Альварес. Менә, каршыгызда Аскалонның башкисәр юлбасары. Педро Бургос!
Педроны богаулардан азат итәләр. Ул Бонифацийга тач охшаш кеше.
Альварес. Бу кавалер, бөтен Урта диңгез көймәләрен, кәрван юлларын ун ел үз кулында тоткан атаклы юлбасар Педро Бургос булыр.
Бишенче. Ишеткән бар.
Альварес. Педродан да бай кеше соңгы биш-алты ел эчендә дөньяда юк иде. Ләкин бер рәхәтнең бер михнәте була биг анын. Ике тапкыр гомерлеккә хөкем ителеп, ике тапкыр үлемнән качкан, өченчесендә тагын үлем жәзасына хөкем ителгән, шөһрәт иясе Педро Бур- госны мин сездән җыйган алтын дукатларга сатып алдым. Акчан булса, әжат белән дә килешергә була. Төрмәгә кереп: йә, Бургос, сайла, дим: йә учакта яну, дим яки Бөек Кардинал тәхетендә байлыкка чумып яшәү, дим.
Педро. Ярый, кавалерлар, мин риза, ләкин ялган ачыла калса, миңа котылу булмаячак. Инквизиция бу юлы мине кичермәс.
Альварес (кычкырып көлә дә Педронын аркасына каты итеп сугып
ала) Дивана' Инквизиция синен кулда була бит Без бит инде ул инквизиция Синен эшен ашау-эчү. Кардиналлар жыенында тәхеттә утыру Без сине бар җыелышларга да әзерләп кертербез, кирәксә, синен янла тына ике ышанычлы кинәшчен утырыр
Алтынчы Бүген эш унышлы чыкса.
А л ь в а р е с. Унышлы чыгар, нигә шикләнәсез? Барысы да төгәл уйла- нылган.
Алтынчы Унышлы чыккач, син. Пелро. кардиналларның корылтаен җыясын Син үз авызыннан фәрманны укып чык. анда язылган ике ай эченда сигез миллион алтын мараведи акчаны чиркәү сандыгына кайтарырга, диелгән. Акчаны кабул итәрсен. Ләкин ул акчаны син түгел, акча эшләре кардиналы үзенә алыр. Шуннан сон әкренләп-әкренләп ул акчаларны ияләренә кайтара барыр Син хәзер Пелро Бургос түгел, син Боек Инквизитор Бонифаций*
Пелро Мин сарайдан чыгып йөри аламмы?
Алты н ч ы Юк! Чыккан очракта да казы сак астында булачаксың Сине башка кешеләрнең күрмәве хәерле.
Псяр о. Хагын-кыз мәсьәләсе ни-чегрәк булыр икән'*
А л т ы н ч ы. Бу эш тә унай хәл ителәчәк Барысы да безнсн кулда.
Альварсс. Барысы .та сеэнен кулда, сир Боек Кардинал Бонифаций
Б и ш с н ч с Бонифацийны киенде-регез!
Пелро. Жндснчс. Өченче куаклар арасына кереп китә.
Алтынчы. Син ин хәтәр юлба-сарлардан да бай яшәячәксең'
Бишенче Валлаһи, асрый алгысыз охшашлык
А л т ы н ч ы Бонифаииига охшаган булсам, мин үзем ялган Бонифании булыр илем Уйлыйсы юк. эшлисе юк. бары тик ашау-эчү. хатыннар белән ләззәт кичү Жәниәт! Бу җәннәтне үлем I ә алыштырадармы ни!
ВерашнI Бонифаций киемендә Пелро. Жнленче. Алышрес чыга Барысы ла сокланып юлбасарга батятар
Альварес Шаккаткыч' Коткару - чыбыз син безнен.
Алтынчы. Бонинын үзеннән дә чынрак син. Педро.
Пелро. Кардиналлар утырышында мин нинди телдә сөйләргә тиеш булам инде
А л т ы н ч ы. О' Бик әһәмиятле форсат! Син нинди телләр беләсен сон?
Педро. Гарәпчә, төрекчә, италь-янча. французча.
Алтынчы Латынъ?
Педро. Юк!
Алтынчы Ярын, шушылары җиткән. Утырышны итальянча, французча алып барырсың Фәрманнарны без латынь белән үзебез язырбыз. Син имза гына салырсын
Педро. Берәрсе шикләнә калса’’ Алтынчы Берни булмагандай күзенә туры кара, синен караштан шикләнгән кешенен шиге ыштан тобенә китәрлек булсын' Калганын үзебез рәтләрбез.
Дүртенче. Тсс! Күке кычкыра' Ике. биш. алты (Жанап бирә алты тап кыр кычкыра )
Алтынчы Урыннарыгызга! Педро. тефү лә. Бонифании'
Педро Тынлыйм. кардинал Алтынчы Карега бушауга ук сикереп мен. калганы безнен эш' Карега әнә тегендә туктый Син агач артына поскан җиреннән ишеккә чум' Акладыкмы'’
Барысы ла яшеренә Еракта карета тыкырдаганы, ат тояклары тавышы ишетелә Бераздан ат кешнәгән танышлар Кучернын атларга кычкырган авазлары ишетелә
Атты сакчылар узып китә Карета бер мизгелгә генә сакчыларсыз кала .Арткы сакчылар эте борылмада күренми Поскан юлбасартар каретага һожүч итә. Чын Бонш^кшнны каретадан сөйрәп алалар ла аннан бушаган урынга Пелро Бургос сикереп менә Кайнаш, буталыш Ат кузгалган таныш Боншраииины әсир алган .Альварес. Бишенче керә Боннлы инйнын авызы томаланган Уя гарты ша.
Альварес. Тсс! Тынычлан. Пелро Бургос'
Атлар пошкыра-пошкыра. кешеләр сөйләшә-сөйләшә узып китә. Альварес кардинал Бонифацийның авызын чишә
Бонифаций. Каравыл! Кардиназ Оранский? Каравыл!
Альварес анын башына суга. Бони-фаций анын югалта.
Бишенче (әйләнә-тирәне карап килә). Иисусе Христосе! Барысы да май-лаган кебек килеп чыкты! Тарлавыкны чыгып киттеләр, тауга менәләр.
Альварес. Кардинал Оранский җиренә җиткезә белә ул! Кадеремне бе-легез!
Бонифаций (аңына килә). Ә? Мин кайда?
Альварес. Син ышанычлы кул-ларда, сир.
Бонифаций. Кардинал Альварес Оранский...
Бишенче. Менә хәзер кардинал-ларның сарайларын конфисковать итәргә фәрманыңны яз инде.
Бонифаций. Сез хыянәтчеләр, сез еретиклар! Сез моның өчен җавап тотарсыз!
Альварес. Син бит Бөек Карди-нал түгел.
Бонифаций. Кардинал Оранс-кий! Бөек Кардинал булмый, мин кем булыйм, сез үзегез мине гомерлеккә сай-лап куйдыгыз.
Бишенче. Хәзер син ата баш-кисәр, юлбасар, харами Педро Бургос!
Альварес. Бөек Кардинал алма-шынды, Бонифаций тарлавыкны узып, Валенсия юлына төште. Ул анда эпис-коплар белән җыелыш узгарачак. Анда тәртип урнаштырачак.
Бонифаций. Ычкындырыгыз мине.
Альварес. Син хәзер ычкына алмассың инде, юлбасар Педро Бургос. Без сине дүрт йөз мен алтын дукатка үлемнән сатып алдык. Син бездән талап аласы байлык бәрабәренә өч йоз-дүрт йөз мең алтын дукат безгә чүп кенә ул.
Бонифаций. Халык бар. еретик Оранский! Туганнарым минем урында башка утырганын тиз аңлаячак. Башыгыз икеме сезнен?
Альварес. Барысы да уйланыл- ган. Юлбасар Педро французча да. ита-льянча да, гарәпчә лә. төрекчә дә белә, латыньны өйрәтербез Синең узган юлыңны да ана ятлатырбыз. Ялгыш булмас!
Бишенче. Без сине иреккә җибәрсәк, сине төрмәдән качкан Педро, дип тотачаклар да дарга асачаклар яки яндырачаклар. Сез ике тамчы кебек охшаш.
Альварес. Ин яхшысы сине хәзер юк итү. Сайла! Кайсысы сина унайрак?
Куаклар арасыннан Бонифаций янындагы сакчыларнын берсе кача-поса килеп чыга. Ул хәнжәрен Альвареска томыра. Альварес тавышсыз гына егыла. Бишенче нидер сизенеп артына борыла. сакчы белән күзгә күз очраша. Сакчы егылган Алвареснын кылычын тартып ала. сугыш башлана. Сакчы Бишенчегә кадый Бишенче егыла. Сакчы Бонифацийны богаулардан азат итә.
Сакчы. Сир. тизрәк моннан китик. Анда ике ат тора. Тиз булыйк
Бонифаций. Гыйсъян, Бөек Инквизиторга каршы кардиналларның фетнәсе!
Сакчы. Тиз булыгыз, сир. Яхшы чакта качыйк.
Китәләр. Ат тоягы тавышлары ерагая. Ике кардинал керә. Алар мондагы мәхшәрне күреп шакката.
Алтынчы. Иблис! Бонифаций кардиналларны үтереп качкан.
Ж и д е н ч е. Куа чыгарга кирәк.
Алтынчы. Әгәр дә Бонифаций исән калса, куркыныч түгел. Мин—Бөек Инквизитор, дисә, аны, акылдан язган дип, тотып яндырачаклар Төкер башына. Аны төрмәдән качкан Педро Бургос дип кулга алачаклар, аутодафедә анын башы бетәчәк.
Җәза мәйданында булган хәл
Берничә елдан сон Кастилиядә булды бу хәл, король сарае каршындагы мәйданда. Музыка, жыр-бию. урам тулы халык бәйрәм итә. Хөллә чабуын эт талаган Кара
я ә р и и ш күренә. Бу—Бонифаций Ул таякка таянган Бер кулы юк. жине бнлба- и ына кыстырылган Күрәсен. ул ерактан килә Аннан бераз артта рак. Сакчы йөри, анын сыртында биштәр
Караләрвиш Аум мани падме һум! Килеп життек бугай (Сакчы капчыгын кочаклап бер кырга утыра )
Баштан-аяк бөркәнгән бер хатын керә. Бу—Бсатриса. Ул сөртенеп китә. Караләрвиш аны терсәгеннән тотып кала. Беатрисанын хәле мөшкел Ул анын югалтыр дәрәҗәдә авыру
Караләрвиш. Сак булыгыз, сеньорита.
Беатриса Сеньора
Карадәрви ш. Гафу итегез, сень-ора. (Хатынны бер кырга алып килеп яткыза.) Менә шулай, сеньора.
Беатриса. Су! Тамак яна.
Караләрвиш (Сакчыга ымлый. Сакчы биштәреннән турсык чыгарып, хатын ирененә су тамыза). Хәзер хәл керер Син. бичара ла король Хуаннан яклау эзләп йөрисемме?
Беатриса Руй? Бонифаций!
Караләрвиш Беатриса!
Б с а т р и с а. Руй'
К а р а л ә р в и ш. Тсс!
Б с а т р и с а. Аңлыйм! Син инкогнито! Син караләрвиш кыяфәтендә би-ләмәләрендәге тәртипне тикшереп йори- сен! Браво. Бонн
Карадәрви ш. Тсс!
Беатриса. Мин сине шундый сагындым, сине күрмәгәнемә тугыз ай тулып килә Менә мондагы Бонифаиий- га ла тугыз ай тула.
Кардәрви ш Ничек? Йа. Аллам, син ни сөйлисең? Без яшерен күрешкәннән сон күнме сулар акты, ничә еллар узды
|, е а т р и с а. Аклыйм, яшерен сер! Мин ике тапкыр гына яшеренеп, кара-вылларны аллап, синсн янга кердечз Таулы урман аланында очрашырга вәгъдә иттең лә килмәдең. Аннан соң чин синен янга гдгын качып кердем. Ләкин син бу юды тупас кыланлын. С. ин үзенә охшамаган илен Тавышың да. кыяфәтен лә шул ук. злсккегс Бонифаций. ләкин син нык үзгәргән илен Бәлки син авырып киткән булгансыңдыр Иярлән егылып. Ьоск Инквизиторның зиһененә зыян килгән, ул вакыт-влкыт
хәтерен югалта, дигәннәр иле
Караләрвиш Аңлашылды Бе-атриса' Синен карынында Бонифаций баласы түгел, карак, юлбасар Педро Бургоснын баласы кыймылдый Беатрисе Кем баласы-’ Караләрвиш. Антихрист баласы!
Беатриса. Саташкансын син. Руй! Синен сул к\лын кая киттеТугыз ай элек кенә син ике ку.пы илен бит Караләрвиш Ялган Бонифаций белән ятакта аунаганда игътибар итчә- денмсни-’ Кабәхәт Педронын сул беләгендә чине юк Син бит минем сул кулымдагы көрән чинне назлап сыйпый илен, бу—бәхет чине, дип әйтә торган идең.
Беатриса Изге Мария' Синен сул кулын ак чүпрәк белән бәйләнгән иле Нигә кулын бәйләүлс дигәч, син әйттси янгын чыкты ла. шунда беләгем янды, диден
Караләрвиш Мин әйтмәдем Ул сүзләрне сина Ялган Бонифаций, башкисәр Педро Бургос әйткән
Беатриса Димәк, тәхеттә син түгел, сина охшаш җинаятьче утыра Ул Бонифаций исеменнән фәрманнар яза Салымнарны тагын да арттыра Рәхимсез рәвештә гаепсезләрне утка ташла т- гыра Халык арасында имеш-мимеш йөри Бонифапии гаделлек өчен көрәш башлады да. үзе рәхимсез түрәгә әверелде. имеш, син башын белән аттан егы лып. шулай кинәт үзгәргәиссн. диделәр Личәк. минем карында шул кабәхәтнен гокычы ята Үтсрәм мин аны тууга ук Кардәрви ш Кешемен җанын кеше кыярга шеш түгел!
Беатриса. Ул кеше түгел' Ул— Иблис' Синен углынны бер герцог аша король сараемлигы пажлар мәктәбенә урнаштырдым Силлермн генә «ин аны читтән генә күэәтәм Глжәси матур, акыллы углан үсеп килә Анын исеме Салалар Ләкин ул атасыным Бонифаций. анасынын Беатриса икәнен белми Салаздрнын из сул беләгендә нәкъ синеке кебек мине бар Синен сул ку шм кая китте-’
Карадәрви ш Пс тронын Я пан
Бонифаций икәнен исбат итә торган мин булганга күрә, аны чабып ташладылар.
Бәйрәм итүчеләр Карадәрвишие урап алалар, аны уенга чакыралар, Беагри- садан читкә алып китәләр, бииләр. Ка- раләрвиш бәйрәм көтеп йөрүче Рамиро янына килә.
Карадәрвиш. Нинди бәйрәм бүген? Нигә шатланасыз?
Рамиро. Бәйрәм бүген, мәйдан уртасында—аутодафеда еретикларны яндырачаклар.
Карадәрвиш. Ни өчен яндыра-лар? Аларнын гаебе нидә?
Рамиро. Алар Бонифацийга тел тидергән.
Карадәрвиш. Бонифацига тел тидергән? Ничек?
Рамиро. Бөек Кардинал Бонифа-ций да. аның кардиналлары да—барысы да үзләре еретик, үзләре бозык, үзләре карак, дигәннәр.
Карадәрвиш (үзалдына). Дорес әйткәннәр ич! Бонифаций үзе карак! Башка Кардиналлар кешеләрнең акча-ларын, жаннарын гына талый иде. Бу Бөек Кардинал кешенең исемен дә урлаган карак! Аум мани падме һум! Койрыклы йолдыз ажгырып килә җир өстенә. Афәг килә, ә сез кеше яндырганга куанасыз! Чума мурыннан Кытай ягында ундүрт миллион кеше кырылды Шул яклардан килмешем. Калалар тулы өем-өем мәетләр, хайван үләксәләре аунап ята. Түрк-татар далалары тулы филләр, дөяләр, атлар, ишәк, кеше мәетләре күмелмәгән килеш ауный. (Тилеләрчә көлә.) Ха-ха-ха... Койрыклы йолдыз алып килгән афәтләр безнең өчен, христианнар өчен файда. Кытаенда меңләгән буддачылар кырылышып ята, Дәшти Кыпчак далаларында бихисап татар мәетләре ауный. Африкасында маврларны —мөселманнарны мур кыра. Ха-ха-ха... Чума мурыннан котылыш бар. Ә менә мөселманнарның яулап алуларыннан котылыш юк. Чума мурыннан да, Койрыклы йолдыз афәтеннән дә, мөселманнарның яуыннан да хәтәррәк куркыныч бар—анысы түркләр—татарлар афәте.
Дөнья караңгылана. Гөрелте ишетелә. Дөнья кинәт яктыра. Чалтыратып
яшен суга. Күкләр күкри Тагын каран- гылык' Сарайдан Канцлер белән ике сакчы чыга. Яктыра
К а н ц л е р Йа, Иисусе Христосе! Бу гарасат илебезгә әжәл алып килде. Сөекле королебез Хуан Беренченең йөрәге тибүдән туктады!
Карадәрвиш. Аум мани падме һум! Король Хуан вафат булдымыни? Ә мин аннан яклау сорап,ярдам зетәп аны күрергә килгән идем. Йа, Христос, як-лаучысыз калдым! Сонгы өметемнән, коткаручымнан мәхрүм калдым (Үкереп жылый.)
Канцлер. Бар, дәрвиш, халыкка җиткер, король Хуан вафат булды, диген. (Саранга кереп китә.)
Б е а т р и с а. Изге Мария! Король Хуан вафат! Кем мине яклар Уйнаштан туган баланы анасы белән бергә яндырачаклар бит.
Карадәрвиш- Король Хуан Беренченең жаны күккә-гарешкә очты китте. Корольләр арасыннан ин миһер- банлысы, гадел хөкемдар Хуан, халык вәкилләренә сараенда урын биргән, бозык монахлардан динне сафландырырга алынган королебез вафат булды! Жылагыз! Кастилия гадел хөкемдардан мәхрүм калды! Жылагыз!
Халык үкереп жылый.
Рамиро. Король үлде! Синнән башка ни кылырбыз, Гадел Хуан?
Икенче. Кемгә ташлап киттең безне, король Хуан?
Рамиро. Аның урынына кем бу-лыр король?
Икенче. Хуанның ир баласы кал-мады.
Рамиро. Королеваны тулгак тота, диләр.
Икенче. Королева кемне табар-* Тәхет варисымы, әллә кыз баламы пәйда булыр?
Карадәрвиш. Койрыклы йол-дыз килгән елны бер изге кеше вафат булыр, дигән. Димәк, ул изге кеше король Хуан Беренче булып чыга' Димәк, быел дөньяга рәхимсез шәхес туачак? Йа, Иисусе! Кем булыр ул?
Дөньяны гагын да каты гөрелте кап-лый. Шул гөрелтеләр арасында, жан
өшеткеч аваз ингырый. хатын-кызнын әче кычкырганы, яна туган бала тавы шы ишетелә Беатриса да кычкыра Анын я/ында да яна туган бала тавышы Гөрелте тына. Ьала җылын Рами- ронын хатыны Жозсфина белән Карад- әрвиш Беатриса янында чуала.
Жозефина Синьора, улын бар!
Беатриса. Бәхетсез бала! Ана Балталар дип исем кушарсыз!
Каралэрвиш. Аум мани палмс һум1 Йа Илаһем. Койрыклы йоллыз узганда туган балалар бәхет ияртеп киләме дөньяга? Әллә афәткәме безне батырачак?
Канцлер (сарайдан чыга) Бөек Кастилиянсн башкаласы Толсдола. король Хуан Беренче сараенда бердәнбер угыл, тәхет варисы дөньяга киллс. Сөенегез! Дәрвиш, шатлыклы хәбәр сал халыкка!
Каралэрвиш. Аум мани палмс һум! (Шашкын кыяфәттә ) Менә ул мес сия! Менә кем коткарыр безне гатар- мөсслман мурыннан! Безне генә түгел, бөтен Ауропаны афәтләрдән коткарыр! Үтерелмәс өчен ул дошманын үтерер! Димәк, изге урынына изге килде! Изге һәм миһербанлы, гөнаһсыз кыз-Мари янсн гадел хөкеме булсын! Амс-сн! Аллабызның бөек данына күрә, ул дөньяга киллс Король үлде, король туды! (Шашып чукына Халык та ч\ кына )
Р а м и р о. Король үлде! Жылыйбыз! (Жы пайлар )
И к е н ч с Король гулы' Куанабы з' (Артык шатланып кычкырдыр)
Р а м и р о Король үлде! Яшәсен король!
К а и ц л с р Һәй. гавам! һәй. сеньорлар. кабальерлар. һәй. рыцарьлар, мирасчы Һөнрих Өченченең дөньяга килүе шатлыгыннан бәйрәм башлана
О ч е н ч с Теге бичара хатынны ни өчен асмакчылар?
Р а м и р о. Ул хатын сихерче икән, ул хатын шайтаннар белән дуслашкан икән.
Икенче Анын шайтаннар белән дуслашканын кем күргән сон?
р ,| м н р о. Ул үзе күршесенә сөйләгән Имеш, абзарга керсә, абзар почмагында шайтан утыра икән Хатын .кылын, кычкырып урамга Йөгереп чык кан да. абзарда шайтан утыра, дигән
Авыл кешеләре сәнәкләр белән абзарга кергән Анда кәжә тәкәсе басып тора, ди. Кешеләр кәжә тәкәсен урамга алып чыгып, кыйнап үтергәнннәр Кәжәнен хужасы: ул нишләп шайтан булсын, без- нен кәжә бит ул. дип караган, кызган халык аны тынлап тормаган. Хатынны кәжә үләксәсе белән монда алып килгәнннәр, кәжәне яндыралар, хатынны асалар, ди.
Шатлыклы музыка. Халык бәбәй туен бәйрәм итә Бер почмакта Беатрисанын баласы жылый.
Каралэрвиш. Беатриса. бар син кач. кит бу тирәдән Баланны мин чиркәү ишеге төбенә куярмын Юкса, сине инквизиция кулга атачак.
Беатриса. Үтер син аны' Юкса, мин үзем анын авызын томалыйм' Үтермәсен, ана Балтазар исеме куштыр!
Беатриса иләс-миләс атлап чыгып китә Шау-шу Каралэрвиш бнләу тотып, ни кылырга белми, норенә
Каралэрвиш (узып баручы монахка) Падре. менә монда берсе бала пналап киткән
Монах. Гөнаһка батып гарык бул-ды дөнья Анын анасы кем'* Бу баланы кем уйнаштан тапты?
Каралэрвиш Падрс. зинһар, алыгыз бу жан иясен Менә монда язуы бар.
Монах (укый). "Мин бу баланы гөнаһлы уйнашган гаптым Теләсәгез, аны утка атыгыз, теләсәгез алып тәрбия кылыгыз, баланын исеме Балтазар булыр " Ярый, без ул уйнашчынын кем икәнен тиз белербез (Биләүлс баланы атыл китә.)
К а р а д ә р в и ш. Балтазар' (Көлә.) Балтазар! (Шомлы тавыш ИЛӘ). Койрык ия йоллыз Жиргә тияр-тимәс узын китте Шөкер! (Серле хәрәкәтләр ясап Наренә ) Күрәзәчеләр, йоллызлирга багучылар хәбәр итте Инсуе Христос ту ганнан сон мен өч иоз житмеш сигез ел узгач. Кояш Аждаһа йолды пьп ымла чакга. Койрыклы йолдыз узып киIкәйлә, христиан шәһәрендә бер ир олан варис дөньяга киләчәк (Артык куаныч илә.) Илаһи Мария исеме белән ант итәмен ки. бу шул ир бала! Христи
ан дөньясының бөек каһарманы, Испания короле Һәнрих Өченче дөньяга аваз салды. Аум мани падме һум! (Шомлана.) Өченче мур килә мир өстенә. Монысы алдагыларыннан да хәтәррәк булырга ошый. Бу мур—католиклар китерәчәк мур. Имәнгеч бер сафсата: диннең сафлыгын сакларга алынган бөтен диннәргә дин—католиклар христиан дөньясына мөселманнардан да арттырып зыян салачак. (Шашып у керә. Саташа башлаган Беатриса чыга. Анын чәче тузган, киемнәренең рәте юк.)
Беатриса. Койрыклы йолдыз узып барганда туган ир бала бәла була дигәнме? Кешеләр! Койрыклы йолдыз узганда туган ир бала бәла алып килерме, юкмы, әмма ул баланың атасы Бонифаций урынында утыручы ата карак, төрмәдән качкан башкисәр, юлбасар халыкка күп зыяннар салачак әле. (Халык аптырап. Беатриса янына ту'плана.) Ахмаклар сез! Бөек Инквизитор урынында юлбасар Педро утыра.
Карадәрвиш. Сеньора, сеньора, китегез моннан.
Беатриса. Анламыйсызмыни соң сез, сарыклар? Ярый, мин бозык хатын, ди. Сезне монахлар бозмыймыни?
Ж о з е ф и н а. Сеньора, яхшы чакта кит син моннан.
Беатриса. Беркая да китмим. Мин монда король Хуаннан ярдәм сорап килдем. Якласын ул гөнаһсыз халыкны инквизициянең рәхимсезле- геннән. Коро-оль. хөрмәтле король жәнаплары Хуа-ан..
Жозефина. Король Хуан әле генә вафат булды.
Беатриса.Аны үтерделәр! Ләкин король Хуан үлемсез! Андый корольләр үлә димени, ахмак хатын. Король Хуан, коткар кешеләрне Бөек Инквизитор урынында ата карак утыра.
Ике кеше килеп. Беатрисаны тукта-тырга тырыша Беатриса каты карыша.
Беатриса. Динебез башында кабәхәт утыргач, халык кая барсын? Җибәрегез мине. Минем тәнем болай да ут яна. Минем тәнем гөнаһларымнан шулай яна. Мин инде әллә кайчан ут ялкыныңда. Хәзер мин ялкынны тоймаячакмын. Минем гөнаһлы тәнем пычак жәрәхәтен дә сизмәячәк. Рух
жәрәхәте белән чагыштырганда нәрсә ул тән жәрәхәте! Чөнки мин мәет инде! (Кардәрвишне күреп ) Бу—Иисусе Христосе! Иисус, бәгырем, Магдалинаны ярлыкаган кебек, мине дә ярлыка, зинһар, Иисусе. Син бит кеше талаган юлбасарларны да ярлыкадың. Мин кеше талаучы түгел бит Ярлыка син мине! Жаным, син дә Христос кебек жәфа чигәсен, сине дә голгофага алып баралар, сине дә агач хачка кадакларлар. Бәгырем, жаным Иисус, фәхешлекләр кылган Магдалинаны ярлыкап, син аннан изге ясадың. Минем дә гөнаһларым Магдалинаныкыннан артык түгел, ярлыка мине. Иисусе! Коткар халыкны кабәхәт Вельзевулдан Дьявол! Иблис! Сатана баш дөньяга! Үтерегез мине шушында, утка атыгыз, жә ни карап тора-сыз, жәлладлар... Мин сөйдем Бонифа-цийны. өзелеп, шашып сөйдем, минем гөнаһым шулмы? Мин ялгыштым, хата ясадым, изге диеп мин юлбасарны кочтым. Кичер мине, жаным. Мин әзер синен каршында жавап тотарга, мин әзер... (Ул кинәт кенә сакчыларның берсеннән билхәнҗәрен тартып ала. Янау- лы кыяфәттә.) Китегез, нәжесләр. китегез! (Куркып артка чигәләр. Беатриса уртада кала.) Сезме минем рухыма хуҗа? Сезме минем тәнемә баш' (Шашып көлә.) Ха-ха-ха... Минем җаныма беркем хужа түгел! Минем тәнемә изге Бонифаций гына хужа була алды. Минем бу гөнаһлы тәнемә ата карак Педро Бур- гос кына, хатам аркасында гына хужа була алды. Рухымны, жанымны мин Аллага тапшырам, мин үлгәч, мәетемә хужа булырсыз! Сез бит мәет каргалары, үләксә козгыннары! (Сакчылар Бе- атрисага якынаялар.) Мин сездән дә артык гөнаһ кылмадым! Мәетемне көчләгез, кабәхәтләр! (Хәнжәрен күкрәгенә батыра. Шәлперәеп төшә.)
К а р а д ә р в и ш. Беатриса, кичер.
Канцлер. Атып китегез бу хатын мәетен! Үлеп котылды. Ул Сатанага жанын саткан хатын! Аның мәетен яндырырга!.. Тәхет варисының бишек туе хөрмәтенә мәйданда—аутодафеда явыз еретикларны яндыру бәйрәме булачак. Бөек кардиналга тел тидергәннәрне Боек инквизиция хөкем итәчәк. Яңа туган сабый король һәнрих Өченче хөрмәтенә бәйрәм башлана.
К а р а д ә р в и ш. Йа. Илаһым.
Иисусе Христос Тагын гөнаһсызлар харап була икән
Халык кеше яндыру бәйрәменә жыела Кешеләр арасында шымчылар күрснеп-күренеп китә Алар тыннана. алак-ялак карана.
Р а м и р о Яшәсен тәхет варисы Өченче һәнрих!
Егет Яшәсен Бөек Инквизитор Бонифаций'
Р а м и р о. Яшәсен кардинал Бар- дини!
Мордарлар
Мәйданга атка атланган оранчы бәреп керде дә кешеләрны тапгага яшп. атын аягүрә бастырды Айгыр чинап- кешнәп, шәм кебек төз басып, туктап калды. ат алгы аякларына төшкәч, оранчы тамак киереп кычкыра башлады
Ж о з е ф и н а. Әй. адәм таптатасын бит. хәерсез!
Оранчы Әй. када халкы, колак-ларыгызны торгызыгыз! Мордарларны яндырабыз! Мордарларны утка атабыз!
Егет Кемнәрне яндыралар бүген?
Р а м и р о. Аллага каршы чыккан-нарны!
Ир кеше. Еретикларны'
О р а н ч ы Мордарларны дөрләп янган учак котә!
Оранчы атын әйдәкләп. тагын ке-шеләрне таптата язып чабып китте
Ж о з с ф и н а (ждйдак артыннан кычкырып кала). Женле күсәк!
Егет Кемне яндыралар'.’
Р а м и р о. Берсе—яһүд. икенчесе баск кешесе, ди.
Карт кеше. Аларнын гаепләре нидә?
Сөйләшүчеләр янына шымчылар килә.
Р а м и р о Кыйнап, жәзалап га яһүд христиан динен кабул итмәгән. Шуннан ана инквизитор әйткән: безнең дингә күчмәсән. бөтен байлыгыңны чиркәү файдасына алабыз, үзеңне утга яндыра-быз. дигән. Шуннан соң яһүд риза булган. Чукынган, чиркәүгә йөри башлаган. Ләкин анын рухы түзмәгән, ул католик лыгын ташлан, үз диненә кире кайткан Епископ күрмәгәндә генә үз динен тота башлаган Көндез, якшәмбе көннәрне ул гаиләсе белән чиркәүгә чукынырга йөргән була икән, төннәрен качып кына үз динен тога икән. Анын өендә Тәүрат китабының битләрен тапканнар
Карт кеше Баск ни кылган11
Р а м и р о Бөек Бонифацийга тел тидергән.
Карт кеше Нәрсә дигән0
Р а м и р о Боек Инквизитор үзе еретик, кардиналлар үзләре әхлаксыз, дигән.
Шымчы (атылып чыга) Әһә. менә кем ул еретик' Каравыл* Алыгыз бу бәндәне, ул әле генә Бонифаций -ул үзе еретик, инквизиторлар үхзәре бозык, диде.
Р а м и р о. Мин алай әйтмәдем! Мин кеше әйткәнне генә шулай дип әйткән, дидем Минем гаебем юк'
Каравылчылар килеп, бәндәне өстерәп алып китәләр Шымчы тагын иснәнә, тынлана
Р а м н р о Минем гаебем юк. мин алай әйтмәдем
Егет Бүген бәйрәм шәп булыр, ах-рысы, учакка эләгүчеләр күбәя бара
Ир кеше. Баскны яндырырлармы икән'1
Егет Дин тоту һәркемнен вождан эше
Ир кеше Тсс1 Учакка хзәгәсен киләмени? Инквизиторларның шымчы-лары белән урам тулган.
Шымчы (Егетнен җиңеннән тога) Эләкте инде1 Каравыл! Бу бәндә ересь сүз әйтте. Дин тоту ирекле, инквизициянең башка диннәрне тыярга хакы юк диде. (Сакчылар Егетне кулга ала )
Егет Нишлисез сез"1
Канцлер Боек Бонифаций исе-меннән. кардинал-инквизитор исеменнән. Инсус Христос исеменнән алыгыз бу еретикны' Анын урыны ялкын эчендә'
Е г е т. Кагылмагыз миңа. .
Сакчылар аны өстерәп алып китә.
Карадәрвиш (алга чыгып, кулын күккә сузып). Йа, Хода, кая бара дөнья! Аум мани падме һум! Иисусе Христосе! Күрәсенме, синең исемең белән нинди гаделсезлекләр кылына? Ишетәсеңме, минем исемнән—Бонифаций исеменнән гөнаһсызларны утка аталар? Кая бара дөнья! Кешеләр, ни эшлисез сез?
Канцлер. Бәндәләр, бүген бөек бәйрәм! Тәхет варисы дөньяга килде! Еретикларны яндырабыз! Мәйданны бизәгез! Утынны, чыбыкларны мул та-шыгыз! Бәйрәм бүген!
Кешеләр бәйрәмгә әзерләнә. Шәһәрне бизиләр. Кешеләр кочак-ко- чак коры чыбык ташый. Музыка уйный. Бииләр.
Канцлер. Сеньорлар, сеньоралар, рыцарьлар, бикәләр, чүлмәкчеләр, тимерчеләр, сатучылар, алучылар! Бәндәләр! Мәйдан уртасындагы күтәртмәдә еретикларны яндырыр өчен барысы да әзер! Испания короле Хуан Беренченең варисы һәнрих Өченченең тууы хөрмәтенә багышлап, бер еврей, бер баск һәм ике этруск кешесе утка атылачак! Динебезне сафландыру эшендә, Иисус Христос алдындагы бурычыбызны без әнә шулай үтибез. Бу дошманнарны хөкем итәргә Бөек Бонифаций үзенен ышанычлы кардиналы- инквизиторы Бардинины юллады.
Тантаналы музыка. Сарайдан карди- нал-инквизитор Бардини, биләүләнгән бала тоткан хатын—Дая һәм сарай әһелләре, сакчылар чыга. Халык баш ора
Карт кеше. Яшәсен кардинал, яшәсен тәхет варисы!
Ир кеше Яшәсен Бөек Кардинал Бонифаций!
Халык арасыннан бер яшь хатын— Жозефина атылып чыга. Аны сакчылар урап ала.
Жозефина. Җибәрегез мине, сеньор кардиналга сүзем бар!
Бардини. Җибәрегез!
Жозефина (кардинал ачдына егыла). Кардинал жәнаплары. минем ирем гаепле түгел, коткарыгыз, зинһар, безнен ике балабыз бар, сабыйларым хакына.
Кардинал (хатынга астыртын игътибар белән бага). Анын ире ни өчен аутодафеда?
Канцлер. Бөек кардиналым, анын ире ересь сөйли халык арасында.
Кардинал. Нинди ересь сөйли
ул?
Канцлер. Шаһитләр сөйләсен! (Шымчыга ишарә ясый.)
Ш ы м ч ы. Кардиназым! Бөек Инк-визитор Бонифаций да, анын кардиназлары да үзләре динне боза, алар үзләре әхлаксыз...
Жозефина. Әһә, менә ул еретик, кардиналым! Әнә. сезнең каршыгызда ул ни сөйләп тора! Минем ирем түгел, бу сүзләрне менә бу еретик әйтте.
Ш ы м ч ы. Мин ул әйткәннәрне генә кабатламакчы идем...
Жозефина. Минем ирем дә баш-калар әйткәнне генә кабатлаган иде.
Кардинал (Канилерга). Алыгыз бу еретикны! Голгофага аткарыгыз!
Ш ы м ч ы. Кардиналым, минем гаебем юк. Мин еретик сүзләрен кабатлаучы гына.
Канцлер. Алыгыз! (Сакчылар шымчыны алып китә.)
Кардинал (эчке кытыклану илә). Бу хатын төшеп калганнардан түгел.
Канцлер Шәһәребезнең гүзәле, кардиналым.
Кардинал. Бар бит бәхетле ирләр.
Канцлер. Сез дә бәхетле булыгыз. кардиналым.
Кардинал. Иренен байлыгы, малы күпме?
Канцлер Ире хәерче, азар ике бала белән алачыкта яшиләр. Ире муеннан бурычта Тапкан малларын икәүләп туздыра баралар.
Жозефина. Кардиназ-ннквизи- тор, сабыйларым хакына, зинһар, гөнаһсыз иремне коткарыгыз!
Кардинал. Димәк, аларнын чиркәү файдасына конфискацияләнер малы юк?
Канцлер Юк, кардиналым!
Кардинал. Анын ирен голгофа- дан алып, аерым ябыгыз, тикшерүне
канунлаштырырга кирәк Ә бу хатын бәйрәм атагында хокем бүлмәсенә керсен Һәр яклап тикшерергә, шәһитләрдән сорау алырга Шунда иренен язмышын хәл итәбез. Канун буенча, гадел эш йөртергә бурычлыбыз
Канцлер. Хатын! Ирен голгофа- дан алына! Гаделлек кануны буенча без анын жинаятен тикшерергә бурычлыбыз. Гаебе расланмаса, азат кылыныр Ә син хәзер хөкем бинасына кереп, кар- линал-инквиэитор каршында жавап то-тарга тиешсен!
Жозефина Рәхмәт, кардиналым!
Жозефинаны сарайга таба алып китәләр. Сакчылар Рамироны дарагач- тан алып, икенче як бинага алып баралар.
Жозефина Жаным, сеньор кар-диналга рәхмәг укы!
Р а м и р о (артык буйсынган булып)
О-о. жиде кат күктән чиксез рәхмәтләр яусын Бөек Бонифаций белән карлинал- инквизктор Барлини жәнапләренә' Гаепле кешене голгофадан коткарырга кар- дииалнын хакы юк Димәк, мин гаепле түгел. Гаебем булмаган килеш мине ял-кында чытырлап янудан коткарганы өчен инквизиторга Иисус Христос яше санында рәхмәтләр! Димәк, мин карлиназга бер мен лә өч ноэ җитмеш сигез тапкыр рәхмәт кычкырам' Рәхмәг. рәхмәг. рәхмәт Канцлер Теленә салынма! Жозефина Жаным, без озакламый күрешербез' Түз. күп сөйләнмә'
Р а м и р о Мин түзәрмен, ә менә син Гадел Хөкем йортында ничек гүзәрссн икән9 Рәхмәг . рәхмәт, рәхмәт Канцлер Алыгыз икесен лә.
Р а м и р о Рәхмәт, рәхмәт, рәхмәт
Сакчылар Рамироны зинданга. Жо- зефинаны Хокем Сараена алып кереп китәләр
Ахирәт дуслар
Ратуша мәйданында халык бәйрәм дуены купгара. Карадәрвиш шау-шуы игътибар итмәстән, бер почмакта чүгәләп удыра Кардинал Барлини дәрвиш ятына карый, теләнче кыяфәтендә!с дәрвишкә ныклап игътибар итми
Барлини Сабый корольне лара- гач янына алып барыгыз! Анын беренче коне мордарлар белән көрәшүдән башлансын! Күрсәтегез сабыйга, керегг калсын анын миенә аны алла әнә шундый корбаннар кәгә!
Дая сабыйнын йөзен ачып куя Кешеләр чиратлап сабыйга багып, мәйданга таба йөриләр Карадәрвиш тә сабыйга бага
Карадәрвиш Аум ман и падме һум! Боек Ашанын исемен данлыймын' (Ул кулы белән сабыйнын башын тотнакчы була, анын кулына сакчы суга Дәрвиш гаягын төшереп җибәрә Кардинал кинәт Карадәрвишкә игътибар итә.)
Б а р д и н и Бу нинди шәүлегән'* Нигә аны корольгә якын җибәрдегез'*
К а гг гг л е р Мәхлукь Алла бәндәсе, хәер соранып килүедер
Бард и и и Сарай янында хәер со-ранмыйлар Сарайга, кардиналга хәер китерәләр, бәндә!
Кариәрвнш сынар кулы белән тая тын ала алмыйча азаплана. Кардинал сырт якасыннан тотып, дәрвишне калкыта. чыраена Сыга Як ягына каршын ала да. кардинал Караәрвншне аулак ка алып чыга.
Канцлер Барыгыз да ларлгач янына, еретикларны яндырганны карар га барыгыз!
Кешеләр жәза мәйданына таба китәләр
Барлини Чулак Дәрвиш” Син каян килеп чыктың монда. Тере Мәет’’
Карадәрвиш Койрыклы йолдыз ташлап китте, кардиналым'
К а р л и н а л. Боек Бонифацийнең әмре илә син үлемгә хөкем ителгән бәндә'
Карадәрвиш Мин ү гсмнс үзем үтерерг ә әмер биргән булып чыгам түгел ме. кардинал’
Кар л и н а л Син Боек Инквизи тор түгел!
Карадәрвиш. Күземә тугры кара, Бардини! Карый алмыйсын! Чөнки син ата жинаятьче! Чөнки син карак! Син урладың минем исемемне, җисемемне Мин—чын Бонифаций!
Кардинал. Сина кем ышансын хәзер! Син—Чулак Дәрвиш!
Карадәрвиш. Син мине чулак ясаган кеше, Бардини. Син Ялган Бо-нифацийга минем кулны чабарга кинәш биргән бәндә, Бардини! Чөнки син мине сабый чактан ул белә идең, без синен белән аерылмас дуслар идек. Без ант эчтек, гомергә дус калырга, беребез бәлагә очраганда икенчебез аңа ярдәм итәргә бурычлы булдык. Мин сине су астыннан тартып чыгардым. Мин сине маврларның зинданыннан коткарып калган кеше, син төрекләргә әсир төшкәч, сине төрек солтаныннан сатып алган кеше мин. Син белә иден бит, ул түгел Бонифаций, мин Бонифаций. Минем урында ялган карак утырганын белмисендер дип, хәерче кыяфәтенә калган дәрвиш буларак, мин сине эзләп таптым: коткар мине, дустым, мин сиңа күпме игелекләр кылдым, син дә миңа игелек кыл, кайтар мине үз тәхетемә, дидем. Минем исбатым бар иде, дидем. Сул кулымның беләгендә зур гына көрән минем бар, дидем. Сул беләгемдәге ми-ңемне атам-анам, туганнарым, дусларым күрә белә иде. Карак Педроны фаш итәр өчен халыкны жыеп, минем мин- ле беләгемне генә күрсәтергә кирәк иде. Ялган Бонифации минем арттан шым-чылар җибәреп, сул кулымны чаптырт- ты Педро үзенең сул кулын үзе яндырып, исбат җирлеген калдырмады.
Кардинал Бонифацийның сул кулы янган, анын сул кулындагы миңе дә янган. Өйдән сабый балаларны кот-карганда янды Бонифаций.
Карадәрвиш. Нинди янгын, нинди бала? Сез ул янгынны махсус оештырдыгыз. Имеш, шул янгында Бо-нифацийның сул беләге янган, беләген-дәге зур көрән миңе дә янган! Гомерлеккә сайланган Бөек Кардинал булып, байлык, муллык, ләззәт эчендә утырыр өчен сул беләк кенә кызганыч түгел.
Кардинал. Дустым! Бу сөйләшүнең сина ни файдасы бар? Син еретик Син католикларга каршы хәрәкәт итүче гыйсъянчы, син дененнән язган нәҗес. Синен урынын учакта!
Карадәрвиш. Син бит миндәй- ләрне хөкемгә тартмыйсын, чөнки минем таларга малым юк. Сез бит бөек кардинал-инквизиторлар. бай яһүдләр- не, бай маврларны, бай баскларны гына талыйсыз. Әнә, син гаепсезгә голгофага бастырган бу егетне коткармакчы, чөнки анын малы юк, анын каруы гүзәл хатыны бар. Ул хатынга кендектәш булганнан сон син аны да, ирен дә коткарачаксың. Син ана күз ташладың. Ауто- дафеда яһүдне яндырганнан сон ала торган байлыгы бар. Гаебе булмаса да, син аны гаепле итәчәксен. Бичара баскнын ни гаебе бар? Анын да гаебе бай булуда. Анын мул көтүлекләре, шәһәрдәге, авыллардагы таш йортлары һәм чибәр кызлары бар Шул ләззәтләр өчен син хакыйкатьне. Бөек инквизиторны, динне, Христосны саггын!
Кардинал. Житте! Чулак Дәрвиш! Син ересь сөйлисең!
Карадәрвиш (усал көлә). Бөек Кардинал үзе карак!
Кардинал. Тсс! Кеше ишетсә, мин сине утка атарга мәҗбүр булачакмын! Тсс!
Карадәрвиш. Иблис токымы католиклыкны эчтән җимергәндә харап була христианнар, харап була Ауропа. Бернинди Хач-тәре сәфәрләре дә коткара алмый безне. Чөнки ул сугышлар безнен тарафтан гадел түгел иде, безне татар-мөселман. мавр мөселманнарыннан берләшү генә коткара ала. Католиклар үз кешеләрен яндырганда дөнья татарларга калачак. Коткар дөньяны, коткар христианнарны. Әйт син ышанычлы кешеләреңә: сарайда Ялган Бонифаций утыра диген, чын Бонифацийның минле кулын чаптылар. Ялган Бонифаций сул кулын үзе көйдерде, хәзер чын Бонифацийны үтеререгә әмер бирелгән, диген.
Кардинал. Исбатын кайда9 Исбат кирәк. Синен минле кулын юк. Бо-нифацийның сул кулы янган. Бетте дәлил. Шайтан тәгәрмәче гамәлгә куелган, Иблис тегермәне тарта башлады инде. Инквизицияне туктатып булмый, инквизиция, дустым, ул бөек рухнын чиксез гайрәте. Бу гайрәт хәрәкәткә ки-терелде, бу хәрәкәт рухның куәтен арт-тырганнан арттыра бара, шулай итеп, инерция барлыкка килә. Инерцияне туктата алырлык көч дөньяда юк. мин
аларлан куркам, мин азарга каршы бара алмыйм.
Карадэрвиш. Әле сон түгел, туктагыз. туктатыгыз!
Кардинал. Артка борылганчы— алга, тагын да күбрәк корбаннар аша алга барырга кирәк
Карадэрвиш. Ә мин. канун тарафыннан сайлап куелган чын Бони-фаций ни кылырга тиеш?
Кардинал. Синен язмышын хәл ителгән, син рух тегермәне куласасына килеп кысылган мәхлук. Синен исбатын юк
Карадэрвиш Исбатым бар минем!
Кардинал. Нинди исбат?
Карадэрвиш Фаш итә торган кәгазьләрне, кисек кулымны ышанычлы урынга куйдым, мине үтерә калсагыз да юлбасар фаш ителәчәк, анын белән бергә сез үзегез яккан учакта чытырдап яначаксыз. Хуаннын шикле үлемендә Ялган Бонифацийның ла. синен дә турыдан-туры катнашын бар түгелме? Чөнки ул сезнсн койрыкка баса башлаган иде. Хуаннын агуланган икәнен исбат итү бик жинел бит. Бардино.
Кардинал. Тсс!
Кара д әрни ш Кыскасы, мин әле сезнсн белән көрәшәм, яхшы чакта күч минем якка.
Кардинал. Синен якка күчеп, син жинсән. мин байлыгымнан колак кагаммы? Син бит фәкыйрь монахлар ордены яклы
Карадэрвиш. Сиңа житәрлеге калыр.
Кардинал. Мин инде бай тор-мышка күнеккән.
Карадәрви ш Тегермән ташын бер ялаган эт тегермәнгә яңадан килми калмый. Кыскасы, син әлеге гүзәл хатынны. аның ирен хәзер үк иреккә чыгарасың. чонки «парның гаебе юк. Әгәр дә син ул хатынга кул салсаң, анын ире бөтен көчен синнән үч алырга куячак Дарагачы якындагыларны син хәзер үк. сафсатага корылган нотыгың белән аклыйсын яки жинелчө генә жәза биргән булып, аларны коткарасын!
Кардинал Боек Инквизитор ги-дында мин ни дип жавап бирермен' Яһүдие, баскны яндырып, мин ул процесстан кырык мең алтын реаль, егерме мен мараведн алып кайтырга тиешмен
Карадэрвиш. Гаепләре дә акча-лары ла. маллары да юк иле диярсен! Жә'.. Яки бөтен җыйган байлыгымны алтынга әверелдереп. Англиягә качар- сын.
Кардинал Бөек Инквизиторнын кулы Англиягә дә җитәрлек озын Дөнья тулы анын шымчылары.
Карадәрви ш. Алайса. Кордова- га. Гранадага. Мавританиягә кач Гарәпләрдә инквизиция юк Вакыт чыкты. Бардино!
Кардинал. Барысын да котка-рам. тик яһүдне коткара алмыйм Три- буналнын абруе югалачак.
Карадэрвиш Анын акчасы күп шул. малы бихисап Анын гаебе шунда.
Кардинал. Хатынны, ирен чыга-рыгыз!
Канилер Жоэсфина! Рамиро! Чыгарыгыз!
Рамиро белән Жозефина атылып чыга. Кочаклашалар
Жозефина. Рамиро'
Рамиро Хатын' Рәхмәт, мен туксан тугыз, рәхмәт, икс мен рәхмәт
Жозефина. Гомерем буе оныт-мам. сеньор кардинал, рәхмәт'
Кардинал. Мохтаҗларга ярдәм игү—изге бурычыбыз (Ир белән хатын Антәкләшеп бәнрәчгә кушыла Канцлерга.) Я Һүдтән, шайтан хатыныннан башкаларын җибәрегез!
К а р а д ә р в и ш Ул хатыннын ни гаебе ’ Кәҗәдән курыккан Нинди шайтан булсын ул'.’
К а р л и н а л. Тегермән әйләнә Кешеләр җеннәр белән аралашкан ха тыннан котылырга тели Аны кәҗәсе белән бергә яндыру минем халык каршындагы изге бурычым
Канилер дарагач агына китә.
Каиитс р Бөек Бонифаций һәм дә инквизиция трибуналы житәкчее кар-динал Бардими исеме белән гаепсезләр аклана. Ага еретик Мушаро Ханме ян-дырыла.
Анда шау-шу. Кемдер шатлана
К с м л с р Нигә ул еретикларны азат иттегез, яндырыгыз!
Башкасы Яшәсен кардинал, ул гөнаһсызларны азат итте.
Бүтәне. Яһүднен гөнаһасы күп булгандыр шул.
Кемдер. Янсын рәхәтләнеп. Шул кирәк ул еретикларга!
Бүтәне. Женле хатынны да янды-рыгыз!
Тантаналы музыка уйный. Ялкын күренә. Шатлык, бәйрәм, бию. Кулына биләүле бала тоткан Дая кайтып килә.
Карадәрвиш (сабыйга карап ала да дога укый башлый). Аум ман и падве һум! Менә кем безне бу афәттән коткарыр. Шушы сабыйда бөтен ышаныч, өмет, куанычлы көтү. (Дая бала белән сарайга уза.)
Кардинал. Мин сине Кастили- ядә күрмәдем. Ләкин икенче тапкыр юлымда очрасаң...
Карадәрвиш. Күч минем якка, Бардино! Үзенне дә, илне дә афәттән коткар.
Кардинал. Артка юл юк, бары тик алга! Без—кардиналлар Христосның ярдәмчеләре! Дустым, син Италия, Ис-пания. Франция кебек илләрнең чик буена да килмә. Сине аутодафедан коткарып. мин дуслыгыбыз каршындагы бурычым үтәлгән, дип саныйм. Хуш! (Сарайга кереп китә.)
Карадәрвиш (мыскыллы рәвештә). Рәхмәт! Чиксез күп рәхмәтләр, сезгә кардинал-инквизитор Бардини. Бу яхшылыгыңны мәңге онытмам! (Мәйданда бәйрәм дәвам итә.) Койрыклы йолдыз узып китте. Жаннарны кыеп китте Йа. Иисусе Христосе! Күрәсеңме син, ишетәсеңме син! Синең исемнән, син күтәргән байрак астында нинди җинаятьләр кылына. Әллә сон Мөхәм- мәд пәйгамбәр хаклы булып чыктымы9 Әллә чыннан да, Ислам дине ин дөрес динме? Тефү-тефү. җылы авызымнан җылы жил алсын! Мин дә ересь сөйләп торам түгелме? Изгеләрнең изгесе, ми- һербанлыларнын миһербанлы кызы Мария гадел хөкем чыгарсын! Аме-ен!
Сакчы. Сир. сезгә монда казырга ярамый. Бардининын кире уйлавы да бар
Карадәрвиш. Жир йөзендә менә ниләр кылына. Күк йөзендә ниләр кылына? Алланың хөкеме кайчан иңәр? Дөрес, Олонсо! Бер син калдың мина тугры булып.
Сакчы. Сир. кардиналларның. Педро Бургоснын котырган чагы Юкка чык син, сир. Киттек Кордовага. аннан Гранадага. анда инквизиция юк.
Карадәрвиш. Әйттем исә кай-ттым, мөселман илләренең берсендә дә инквизиция юк! Бу—аларнын какшамас ныклыгы. Вакытлыча без юкка чыгыйк!
Җинаятьчене эзлиләр
Боек Инквизитор Бонифаций дәрәжәсе алган дон Руй Карадәрвиш кыяфәтендә, үзенен жан дусты сагында илдән илгә кангырып йөрергә дучар ителде. Руй чыннан да фәкыйрь монах хәлендә иде. Азар икесе: Карадәрвиш белән анын тутры сакчысы Олонсо илдән илгә, каладан калага йори киттеләр. Ислам илләрендә йөри торгач. Карадәрвиш Коръәнне шундый итеп өйрәнде ки. анын аһәнен. анын мәкамен ишеткән мөселманнар гына түгел, башка дин әһелләре дә сокланып туя ачмый иде.
Диңгез буе шәһәрләренең көймәләр туктый торган урынындагы каһвәханәләргә, сыра-шәрабханәләрнен диварларына Педро Бургоснын исемен ябыштырып: ата җинаятьче, өч тапкыр үлемгә хөкем ителеп тә тагын зинданнан качкан юлбасар Педро Бургоснын кайдалыгын әйткән кешегә 500 000 ачтын дукат биреләчәк! дип язып куйганнар.
Кая гына бармасыннар, алар шушы игъланга юлыга тордылар Кемдер нәкъ Бонифацийга охшаган юлбасарның сурәтен дә ясап ябыштырган иде
Киндерә белән аркылы-торкылы бәйләнгән башмак кигән аяклар юл тузанын ерып каядыр бара.
Сакалга баткан Карадәрвиш белән Сакчы көчкә атлый. Сакчының аркасында юл биштәре.
Офыкта ниндидер бер шәһәрнең шәүләсе күренә.
Ком өстендә дүрт аяк эзе офыкка хәтле сузылып калган
Юлчылар шәһәр урачы буйлап бара. Манараларлан йөз тавышлы азан яңгы- рый.
Мөселманнар мәчеткә ашыга.
Юлчылар ж.ыслган халыкка якын килә.
Мәчет капкасы янында имам басып тора, ул кулына төрелгән киндер тоткан
Имам. Мөселман кардәшләр' Аллаһ исеме белән әйтәмен ки. башкисәр, юлбасар, талаучы Пелро Бургос әле һаман ла иректә, кешеләрне талап йори'
Каракны тотарга ярдәм иту—һәр мөсел- ман кешесенең изге бурычы' Шәһәр диварларына анын исеме ябыштырыл- ган Кем дә кем юлбасар Бургосны то- тарга ярдәм итә. анын кайлалыгын әйтә яки анын мәетен күрсәтә, шул кеше безнең падишабыздан гына түгел, баш- ка илләрнең патшаларыннан да олы бүләкләр алачак!
Кулындагы киндерне сүтеп җибәрә Киндердә Карадәрпишка тач охшаш Педро Бургос сурәте күренә
Арткы рәггә басып торучы Сакчы эшне аңлап, тиз генә кесәсеннән кар./ лып беткән чүпрәк чыгарып. Карадәр- нишнеп бер күзен бәйләп куйды
Уяу чабан
Тау чишмәсе шаулап ага Чишмә суы астагы уйсу җиргә җыелып, буа хасил иткән Шул буа янына куй коцс тупланган Чабаннар малларның су зчкәнен к) зәгә Чабаннарның нн яше. бер үсмер баядан бирле аты өстеннән сәер юлчыларны күзәтә.
Юлчылар су кырына җайлашып ата Сакчы капчыгыннан савыт чыгарып, су ала да нн башта Карадәрвишкә бирә Дәрвиш йотлыгып су зчә Канап су белән битен юа. күзендәге чүпрәкне атын, рәхәтләнеп башын кхз башлый
Үсмернен аптыраган йөзе Анын бу кешене кайдадыр күргәне бар кебек Ә-ә. стан янындагы баганага ябыштырыл/ан сурәттә шушы юлчы ясалган ләбаса Бу кабәхәтнен кайдалыгын хөкехшртарга әйтеп, у / каһарман булачак, баеп китәчәк'
Үсмер агын кинәт борып, җан-фәрманга чабып китте
Ютчылар «и ал тач. кузгалалар Олы ютта чыгалар
Шәһәр ятыннан тузан күтәрелә
Юлчылар акрын тына атлый.
АтларЫН яндырырдай булып чабып килеп, үсмер чабан әйдәвендә унлап нокәр янчыларны урап дьты
Сакчы (пышылдап) Тәкъсирем, тизрәк китик моннан
Тагын аяклар атлый Һәр капкадан, һәр дивардан аларга Педро Бургоснын чырае карап тора ~500 000 алтын дукат*"
Арыган булсалар ла. алар йөгерә башладылар Шәһәр чгттснә чыгып егыл-дылар.
Караләрвиш Фу-у, монда ла мина көн юк икән Кастилиядә Ялган Бонифацин мине эзәрлекли Монда мине юлбасар буларак таптыралар
Аяклар тагын ют тузанын ту здыра Иреннәр чатнап кипкән. Ачлык /шарның йөзенә чыккан Еракта таулар күренә.
Юлчылар тауларга якыная
Ч а б а н. Әнә ул. юлбасар Педро Бургос! Мин аны таныдым! Анын күзе сукыр түгел, ул үзен танытмас өчен чүпрәк бәйләгән.
Н ө к ә р л ә р башлыгы (бөе Iкинән чыккан таныш белән юлчыларга) Кузгалмагыз' Хәзер багарбыз (Ияреннән сикереп төшә. Караләрвиш нен күзендәге чүпрәгнен едгзырып тай/
тый Кулындагы киндерне сүтә, кнн лердә Бургос сурәте ) Охшаган! Шул' Бу Пелро Бургос Азыгыз' (Нокәртәр ютчыларны чолгап ала.) Рәхмәт си на җегет' Әйдә безнен белән хөкем, ырлар янына, сине анда аты бүләкләр көтә'
Икс ютчыны да агтарпз ат.тшиырып. нокартәр икзһәр тарафына ‘ибып кнгтетәр
Бимазалар
Шәһәр урамы. Куллары артка каерып бәйләнгән Карадәрвишне атка такканнар. Халык ана таш атып кала. Ара-тирә нөкәрләр анын аркасына камчы оралар Карадәрвишнсн әрнүле чырае.
Тавышлар:
—Кәрваннарны талаучы, корабларны яндыручы Педро Бургосны тагын тотканнар.
Шәһәр читендәге ярым җимерек саман йорт хәрабәләре арасында Сакчы йоклап ята иде. Аны сөрән тавышы уятты.
Сөрәнче. Хөрмәтле шәһәр халкы. ике атнадан сон урта мәйданда Педро Бургос атлы ата карак, юлбасарны җәзалап үтерү мәрасимы булачак. Күрми калмагыз, ишетми калмагыз, килми калмагыз!
Урам буйлап Сакчы бара. Капкаларда Бургос сурәтләре. Халык һәр сурәт янында тукталып гәп кора.
Сакчы. Моселманнар! Зиндандагы кеше юлбасар түгел! Ул Педро Бургос түгел! Аллаһ исемен әйтеп ант итәмен! Валлаһи, аның гаебе юк! Ул карак түгел!
Сөрәнче. Аттыр моннан, хәерче! Кит яхшы чакта!
Сакчы. Әгәр дә сез гөнаһсыз ке-шене җәзалап үтерәсез икән, үзегез гөнаһка батачаксыз!
Сөрәнче. Каһәр суккан бугазын-нан тагын бер сүз чыкса, мин синен үзеңне зинданга атачакмын! (Камчысы белән Сакчынын сыртына сугып, китеп бара.)
Сакчы ярасын тотып, рәнҗү катыш нәфрәт белән иелеп төшә.
Мәчет капкасы янында Сакчы басып тора. Ул кулын алга сузып, хәер эсти. Кемдер ана бер кыерчык икмәк бирә, кайсыдыр алма суза, кемдер анын учына бакыр акча салып китә. Нөкәрләр аны мәчет яныннан куып җибәрә.
—Китеп олак моннан, әрәмтамак!
Бичара Сакчы—Олонсо моннан ку-салар. тегендә барып басты. Ары чапты. бире чапты, тоткынны якларга алынучы табылмады Олонсо хәер сорашып җыйган бар ризыгын зиндандагы дустына— Карадәрвишкә илтә китте.
Зиндан капкасы Баштанаяк кораз- ланган нөкәрләр. кешеләрне капкага якын китерми Кулына төенчек тоткан Сакчы—Олонсо килә. Ул кьпосыз гына капкага якыная.
Сакчы. Бургос исемле бичарага мин бераз гына тәгам китергән илем
Н ө к ә р Кит моннан! Тоткыннар белән күрешү, аларга ризык ташу тыела!
С а к ч ы. Бу нинди ил инде? Ә шәһәр әһелләренең хокуклары кайда? Ул гаепле булган очракта да, анын кешелек хокуклары юкмыни бу илдә? Анын ризык кабул итәргә, тәгам ашарга хокукы бар, лабаса!
Н ө к ә р. Әйтелде бит: ярамый!
Сакчы. Әгәр дә ул ашамаса, зиндан идәненә сузылып җан тартса, ике атнадан сон сез кемне җәза мәйданына алып барырсыз икән сон'’ Шәһәр халкы олы бәйрәмгә, кеше үтергәнне карарга әзерләнә. Әгәр ул бәйрәмгә хәтле үләсә. сез шәһәр халкын олы ләззәттән мәхрүм итәчәксез! Халык моны гафу итмәс! Баш калкытыр!
Нөкәрләр үзара киңәшә. Нөкәрләр башлыгы:
—Әйдә, кыерчыкларын алыгыз да. юлбасарга кертеп бирегез!
Н ө к ә р (Олонсо янына килеп). Кая. нәрсә синен анда?
Сакчы. Бер бөтен ипи дә ике алма, әфәндем.
Некәр гвенчекны ыып. зиндан кап-касыннан кереп китә
Сөннәт
Зиндан эчс.
Карадәрвиш калтырана-калтырана сынар кулы белән төенчекне чиште Ипине сындырды Ипи эченнән бер пәке белән кәгазь килеп чыкты.
Карадәрвиш авызына ипи тутыра, кәгазь тотып, язуны укырга маташа Чәйнәвеннән туктап, язуны кат-кат укый
“Сир. син Гарәбстанда Коръәнне яттан өйрәнеп, хафиз булдың, Синен кебек Коръәнне монлы мәкам белән укучы юк. Сине мөселман кешесеннән аерып булмый Менә шушы пәке белән син үзенә үзен сөннәт яса. Ярасы төзәлеп беткәч, кычкырып азан әйт. монлы итеп Коръән укы Мәйданнарда йөреп мин синен юлбасар түгеллеген, мөселман кешесе икәнлеген турында кычкырырмын Валлаһи, мин сине зинданнан йолып алачакмын! Синен Сакчын. ~
Тоткынның йөзе тантаналы рәвештә яктырып китте.
Бармаклары белән пәкенсн үткенлеген тикшереп бакты
Карадәрвишнен киеренке йөзе чалшаеп килде: ул сынар кулы белән интегә- интегө булса да үзен үзе сөннәтләде
Моңлы азан
Базар мәйданындагы калкулыкка басып Сакчы халыкка эндәште
—Мөселманнар! Минем юлдашым харами Педро Бургос түгел! Ул чын мөселман кешесе, алхәмдүлиллаһ. Анын һичбер гаебе юк. әфәнделәр. Барып ка-рагыз зинданга, ул чын мөселман кешесе буларак, кечкенәдән сөннәткә утыртылган Сез беләсез карак Педро ул чын христиан иде. сөннәтсез иде Бургос икс куллы иде. Бу бичараның бер кулы юк!
Танышлар:
— Ул Педро белән бер чыбыктан сөрелгән!
—Аттыр моннан, килмешәк!
—Чыннан да әллә ялгышлык бармы бу эштә?
Сакчы шәһәрнсн үзәк мәйданына барып тагын сөрән салды:
— Мөселманнар! Анын гаебе юк. ул Бургос түгел, анын исеме Исрафил, ул чын мөселман кешесе! Анын сөннәте бар. әфәнделәр!
Сакчы Хөкемдарлар йорты каршын да да шул ук сүзләрне кабатлады
Танашы. Мөселман шәһәренең ман зарасы мәчетләр, кәрвансарайлар, ба-зарлар
Зиндан капкасы Зиндан эченнән азан әйткән ишетелә Б\ Карадәрвиш ганы шы Ул көчче матураһән белән азан әйтә
Башка манаралар ана кушыла
Аллаһу акбар. Аллаһу акбер,
Аллаһу акбәр. Аллаһу акбер!
Мөселманнар мәчеткә җыела Бөте-несе лә туктап азан тынлый
Имам сәерсенгән, кау шаган
Имам Гажәеп матур тавыш! Каян килә бу азан? Кем. кайсы моәззин шун лый мопкиза ясый?
Азан дәвам итә
Әшһәдү елла нлаһа илллаллаһ.
Әшһәдү алло иләһо иллаллаһ
Голамә сокланудан гаҗиз булган, барыеынын да йөзе балкый тис
— Бу теге зиндандагы тоткын Педро шулай азан әйтә лиләр
— Бургос түгел икән лә ул. аны яд гыш тотканнар, ди бит Бу Педрога о\ шагнн мөселман кешесе, ди
Сакчы тараткан хәбәрдән сон халык фикере икегә аерылды Баш казый > тем җәзасын кире какты Бераз сабыр итәргә боерды
Эшһалү аниа Мохаммадү рагу лу тлаһ,
Әшһәдү аина Мвхаммаду расу лу ш»һ*
Зиндан капкасы янына азан тыңларга халык җыелган. Халык арасыннан бай киенгән бер сәүдәгәр килеп чыкты.
Хәягалел ссәлах,
Хәягалел ссәлах!
Аллаһу әкбәр. Аллаһу әкбәр.
Ла млэһә иллаллаһ.
Сәүдәгәр. Гажәеп мәкам! (Сәүдәгәр янына Сакчы килә. Кызып-кызып анын
колагына нидер сөйли. Нөкәрләр баш-лыгына.) Хөрмәтле тәкъсир, гаделлекне якларга алынган адәми зат, бу мөәззин белән күрешергә рөхсәт итче!
Башлык. Ярамый!
Сәүдәгәр (яшертен генә Баш-лыкның учына акча сона). Зинһар, тәкъсир...
Башлык (сакчыларга). Үткәреп җибәрегез бу әфәндене!
Сәүдәгәр капкадан уза.
Идел буе сәүдәгәре
Мәхкәмә Йортындагы тәбәнәк өстәлчекләр янында хөкемдарлар утыра. Сәүдәгәр керә. Хөкемдарларга тәгъзим ясый
Сәүдәгәр. Әссәләмү галәйкүм!.. Мин постаулар, киек-җәнлек тиреләре белән сәүдә итүче алтын тәхетле Жуси Олысының ватандашы буламын. Азиядә, Фрәнк илләрендә, һиндстанда сәүдәм бар Исемем Турай. Хәзерендә минем Хажга китеп барышым Хаж юлында йөргәндә минем бер колны азат итәсем килә.
Хөкемдар. Машалла, бик хуп, алтын тәхетле Жучи Олысынын сәүдәгәре Турай хажи. машалла.
Сәүдәгәр. Сезнен зинданда бер тоткын бар. Аны юлбасар, ата җинаятьче Педро Бургос. дип атыйлар..
Хөкемдар Әйе. ул юлбасарны без бер атнадан җәза мәйданында..
Сәүдәгәр. Тәкъсирем! Ул Бургос түгел, анын исеме Исрафил! Тәртипләп сөйләргә рөхсәт итегез, зинһар.
Хөкемдар. Дәвам ит. Турай сәүдәгәр.
Сәүдәгәр. Беренчедән Педро христиан кешесе. Мәгълүмдер ки. хрис-тианнарның барысы да сөннәтсез, хөкемдарларым. Мәгълүмдер ки. Бургос зинданда утырганда Коръән уку түгел, гел атасы-анасы белән сүгенеп, көфер сүз кычкырып яткан. Мин бичара Ис-рафилның ничек итеп гүзәл мәкам белән Коръән укыганын тынлап килдем. Һо- о, тәкъсирем!
Утырышчы. Искиткеч матур тавыш!
Икенче утырышчы. Сирәк
очрый торган мәкам!
Өченчесе. Чыннан да ул мөсел-мандыр, мөселман булмаган кеше шулай итеп, үзәкләргә үтәрдәй итеп Коръән укый алмас!
С ә ү д ә г ә р. Мин дөньяны әйләнеп чыккан кеше. Бер жирдә дә болай итеп, матур, куәтле тавыш белән азан әйткәннәрен ишеткәнем булмады Хөкемдар әфәнделәр, чыгарыгыз аны иреккә, анын гаебе юк!
Урамда җыелган халык шаулый:
— Исрафил хәзрәтләрен азат итегез!
—Ул Бургос түгел! Ул мөселман ке-шесе!
—Исрафилны иреккә чыгарыгыз!
Сәүдәгәр. Ишетәсезме, халык таләп итә!
Хөкемдар. Сез анын сөннәтен тикшердегезме?
Утырышчылар Тикшердек, тәкъсир.
Хөкемдар. Ничек соң?
Утырышчылар Һо-о. әлхәмдүдиллаһ. Исафил хәзрәтләре сөннәтле!
Хөкемдар Ярый. Турай сәүдәгәр хәзрәтләре, без Исрафил мөәззинне сезнен карамакка егерме мен алтын бәрабәренә зинданнан чыгарабыз.
Сәүдәгәр. Шөкран! Тәшәккүр. тәкъсир! Аллаһ сезгә юлдаш булсын!
Юлдашлар
Идел дәрьясы ярларына якын уза торган юл өсте Яр буйлатып икс дәрвиш бара. Аларнын берсе мөселман чалмасы ураган Карадәрвиш. икенчесе—Сакчы, ул да суфилар киемендә, анын сыртында һаман шул биштәр Туктыйлар Капчыгыннан каты-коты чыгарып, Сакчы табын әзерпг Дәрвиш гыйбадәт кыла .Анын гыйбадәте башта намаз укуга охшый, аннан ул йогаларча аяк бөкләп утыра. Кулында тәсбих Карадәрвиш башта кычкырып, сонра пышылдап дога укый
—Аум мани падме һум! Йа раббым җиһанмы афәттән коткар, дөньяны мур- дан коткар. Аум мани падме һум (Гый- бадәтсн тәмамлый.) Борынгылар аңла-ганнар бит. нәрсә ул Алла? дигән сорауга: Алла—ул Хакыйкать. Игелек һәм Гүзәллек, дигәннәр. Алла ул ялганчы була алмый. Алла—үзе Хакыйкать, дөреслек. Алла яманлык кыла алмый, ул миһербан иясе Алла ул ямьсез була алмый, ул гүзәллекнен үзе.
Сакчы сүзгә катнашырга ният кылды
Муса пәйгамбәр,—дил башлады ул сүзен.—Синай тавында: йа Иляһем, сине күрәсем килә, күрен мина, дин Аллата ялвара. Алла ана күренми Минем бар- лыгыма шикләнсәң, әнә тауга бак. ди. Шул чак тау калтырый башлый Муса иман китерә. Димәк, Алла гүзәллекнен үзе булгач, Мусага гүзәллек күренсә. Муса егылып үләчәк. Гүзәллек кешене үтерәмени?
Карадәрвиш тирә-якга жан иясе бул- маса да, карангалап алды
— Кает ил иядә, Римда булса н,— лиле ул ярымпышылдап — сине шундук утка ыргытырлар иде бу ересен очен Сафсата! Гүзәллек кеше үтерми Аллаһны күреп, танып белергә адәмнсн зиһния- те. бәдәнияте әзер түгел. Аум мани падме һум. Гыйбадәт—ул, дустым, мәңгелекне тою. мәңгелекне аңларга, аңлатырга тырышу. Ихлас гыйбадәттә гүзәллек, мәхәббәт, эзләнү тәвәккәллеге, батырлык, корбан 6улыр1а әзер гору, максатка тугрылык, үҗәтлек тупланган. Әгәр дә син курка-курка гыйбадәт кылсак, икеләнеп кенә инансаң, ул гыйбадәт булмый, сүзләрен дөрес булса да ул ялган аллаларга сихер догасы уку тына булып калачак Вәхши. кыр1ыи кеше, надан бәндә үзе өчен генә гыйбадәт кыла Ана 1ына савап булсын, анын гаиләсенә генә әҗер булсын Зиһенле адәм бөтен дөнья очен гыйбадәт кыла Кыргый, надан.
тупас бәндә белән мәдәниятле адәм арасында аерма шул.
Карадәрвншнсн бу сүзләрен башында пешерә иде. ахрысы. Сакчы шөгыленнән туктап, бер ноктага карап бераз упзанып утырды Ул К.{ра.1әрнншнсн фикере белән килешкәнлеген раешандаи
—Хуш!—диде дә янә табын янында әвәрә килүен дәвам итте.
Кар.иәрвиш тирән сулыш алып, но-тыгын алга сөрде:
—Адәми затнын ин зур дошманы— курку! Курку—Йогышлы авыру Я-ана- абы-ыз. дип кычкырсаң, мәчеттә яки чиркәүдә гыйбадәт кылучы меннәрчә кеше янгыннан түгел, берсен-берсе тан-ган. сытылып һәлак булачак Кеше үзенә бәла килер, дип куркып яшәсә, ул бәла ана һичшиксез киләчәк. Бу бәлане чакырып китерү, афәтне теләү булачак Бәс. куркуны җинәргә кирәк. Менә без еннен белән мөслеманнардан куркуыбыз аркасында батырга әверелеп, кур-кынычның уртасына, га тарлар-мөсел-маннар арасында йөрибез. (Ул уз фәлсәфәсеннән арып, башына ял бирү ниятеннән, торып киерелде, калтыранып алды, тирә-якка күз салды ) Нинди гүзәллек бу якларда, Олонсо
Кастилия гүзәл түгелме, сир’— диде сакчы
Гүзәл' Тик монда. Идел буенда, тугайларда, урманнарда аерым гүзәллек Йомшак гүзәллек. Кастндиядә кырыс гүзәллек.
- Гүзаллск дин, сир. габига! ь гүзәлле-ге турында гына әигәсснмс? Әллә
Хатын-кызлар турында да әйгәм Банар-гатар кызларында ишерелгән гүзәллек, серле гүзәллек. Олонсо.
Аскет монах Руинын лоньята ка-рашы алышына барамы’
Кол әйдә, кол, Олонсо. Мин каыргә лаек бәндә Язмыш мине ниләр 1енә кыландырмый Дин факультеты студенты, аннан Фәкыйрь монахлар
тәшкилаты” әгъзасы, аннан кардинал, аннан Бөек Инквизитор, аннан хәерче дәрвиш, хәзер инде мөселман суфые.
—Сәедләр токымы Шәйхелислам!.. Сүз иярә сүз чыккач әйтим: Аксак Тимер сәедләрне аеруча хөрмәт итә, алар- ны хөкүмәт тәэминендә тота икән. Синен токым хәзер сәедләрдән үк килә бит. Шәжәрәнне барлап чык.
—Шәжәрәм әзер, Олонсо.
—Әйе. татар кызларның гүзәллеге турында аскет монахның фикерен тыңлап бетермәдек бит әле,—диде Сакчы — Аһ. Боек Болгар ханы Габдулланың кызы Гайшә тутай, аһ-ваһ-ваһ, сир... Менә кайда ул тыйнак гүзәллек.
— Гайшә тутай гүзә-әл...—дип жәлләде Карадәрвиш,— Ләкин Кастилиядә бер гүзәл калды...
—Аскет монах үзенең дәртен үтереп бетермәдемени әле?
—Гөнаһлы булдым, Олонсо.. Женси хисләр алар, дустым, бер генә женескә ябыштырып куя торган хисләр түгел. Ир кешегә женси ихтыяжын канәгатьләндерү өчен теләсә кайсы хатын да ярый. Бу—мәхәббәт түгел. Хатын кеше дә теләсә кайсы ир белән кендектәш була ала. Бу да мәхәббәт түгел. Мәхәббәт ул—танып- белү сөреше, ул ике женесне якынайта, берсе икенчесенең каршында жанын ача. рухын чишендерә. Алар бер-берсе аша күктән иңгән рухи гайрәтне танып-
беләләр. Мәхәббәт ул милләтне, ыругны сафландырыр өчен яралтылган хис. Мәхәббәт—ул сайлап алу ысулы Мәхәббәттән туган балалар нәселле, пакь, сәламәт һәм матур булалар. Мәхәббәт ул милләтне горур, куәтле итә. Мәхәббәтсез генә, бары тик женси хисләрне канәгатьләнерү өчен генә кешеләр өйләнешсә, милләт, ыруг зәгыйфьләнә, тора-бара юкка чыга. Ир белән хатын мәхәббәт аркасында ярашканлык хасил итсә, ул жинелмәс бөек кодрәткә әверелә. Ир кеше акыл белән соя, хатын-кыз серле сөю аша зиһниятле була. Хатын-кыз дөньяның иң серле заты. Ул дөньяның тоткасы. Кешеләр мәхәббәтне бәдәни- женси бушануга гына кайтарып калдыр-дылар. Мәхәббәт—ул галәмнәрдән алган куәт, галәмнәргә таралачак кодрәт булыр-га тиеш. Фикерләре бозык ирләр хатын- кызга гөнаһ кылыр өчен савыт, дип кенә карый. Бу хәлне дә шулай кирәк, дип анлатып була. Монда да табигый мөнә-сәбәтләр хөкем сөрә.
—Сир, аскет монах эчендә шундый дәрт һәм тирән фәлсәфә посып ятканын белмәгән идем,—диде дә Сакчы ризык саласы савытларны яшел үлән учмасы белән сөртә башлады.
—Көл әйдә, көл!—диде Карадәр-виш.—Көлү—ул тормышның тоткасы. Ләкин мин син уйлаганча ук аскет түгел идем.
Мәхәббәт ничә буда?
Сакчы хужасынын бик тә әһәмиятле нәрсә турында сөйләргә җыенганын чамалады Ашыктырсаң, сөйләмәс дип куркып, тын калуны хуп күрде. Янәсе, аны монахның фикерләре кызыксындырмый.
Сөйләргәме, сөйләмәскәме, дигәндәй, Карадәрвиш икеләнеп, туктап катлы Бер карарга килеп, тирән сулыш алды. Аягурә басып озын һәм әһәмиятле нотык сөйләргә җыенды. Ул инде үзе сөйләячәк дөнья мохитенә барып керде кебек.
—Дөньядагы вакыйгаларны, диннәр-не, гөнаһ кылучыларны күзәтә-күзәтә мин башкаларга сөйләнергә тиеш бул-маган нәтижәгә килдем, Олонсо. Ләкин мин аны сиңа сөйләмәсәм, тыныч кына яши алмамдыр, шәт. Мәхәббәт, ярату, сөюләр төрле була. Аллаһка мәхәббәт, пәйгамбәргә мәхәббәт, ата-анага мәхәббәт, хатынга мәхәббәт, балага мәхәббәт, ватанга мәхәббәт. Җиденче мәхәббәт барына мин ышанмаган булыр идем...
Беатриса мина мәхәббәт ләззәте бир
де. Шул мәхәббәттән ваз кичеп, мин аскет монах булдым. Аскетлыгым ватаныма. милләтемә, динемә булган мәхәббәтем аркасында. Шунын аркасында хәзер карадәрвиш чапаны бөркәнеп илдән илгә кангырып йөрмеш көнем. Шунын аркасында мин маглар, йогалар, гурулардан дәресләр алдым Шул мәхәббәтем аркасында мин Само- фракиянең салкын, юеш мәгарәләренә төштем, Пирамидаларның серле бас-кычларыннан фиргавеннәрнең табутла-рын төшеп карадым Мин үлем белән
иозгә-йөз мен мәртәбәләр очраштым Монахлар, еллар буе зинданда утыручы җинаятьчеләр, хәтта затлы нәсел саналган зыялылар арасында да ир белән ир арасындагы мөнәсәбәтләрне мин ишет-мәмешкә, күрмәмешкә салыштым Ләкин Изге китапларда хәбәр ителгән күтләклеккә, хәтта ир белән ир арасын-дагы сөю хисләренен булуына мин ышандым.
Сакчы хуҗасының әллә кайларга алып китәчәк нотыгыннан риза түгел иде, ахрысы, чирәм учмасын бер кырга атып, санытын җәймәгә ташлады.
—Ул сөю түгел, сир. бозыклык!— диде Сакчы
Аның ризасызлыгы Карадәрвишкә бик тә кулай иде. ул яна коч белән нотыгын дәвам итте:
— Ни өчен табигать ир кешеләргә ике имчәк башы биргән? Нигә кирәк бул-ган ул? Димәк, ул имчәкләр кайчандыр ир кешегә кирәк булган, ягъни ул бала имезгән. Яки ул имиләр киләчәктә кирәк булачак, бала имезергә. Икесенең берсе. Ир кешегә хатын-кыз башлангычы да салынган булып чыга.
Сакчы түзеп утыра алмыйча, сикереп торды да:
— Боек Инквизитор үзе ересь сөйли!— дип кычкырды.
— Еретик булмас өчен зиһен чарлау бу. Олонсо!—диде Карадәрвиш тыныч кына.—Хатын кеше беркайчан да ир зат була алмый Ир кеше ир кешегә хатын сыйфатында була ала. Ахырзаман ал-дыннан бер иргә кырык хатын туры килер, дигән. Евнухларга, хатыншак ирләргә дә ир кирәк бит. Алар ла хатыннар исемлегендә тора. Шулай булгач, бүген бер иргә утыз хатын туры килә.
Сакчы—Олонсо үзе дә сизмәстән остазының фәдәфәсенә кереп бара нае. ул тынычлана төшеп, нотыкчынын кар- шысына утырды.
—Дөнья бетәргә күн калмаган икән Яшәп калыйк,—диде ул жәймәгә жийлап утыргач.
Иисус Христос авызыннан хатын- кызны кимсеткән бер генә сүз дә чык
маган. Бары тик Христоснын апостолы Павел үзенен васыятьләрендә, вәгазьл-әрендә хатыннарны түбәнгә куя. Әнә шул апостол Павелнын хатасы хатыннарны җәберләү өчен канун буларак христиан диненә кабул ителгән. Бат ки Павелнын язганнарын дөрес тәрҗемә итмәгәннәрдер, бәлки шәрехләүчеләр хатыннарны коллыкта тоту өчен, ул сүзләрен изге китапка махсус өстәп куй-ганнардыр Изге Климент Александрий- скии. апостол Иоганнын шәкерте үзенен язмаларында болай язып калдырган. “Сора син, Соломея, Аннан (Хрси- тостан): синен хакимиятен кайчан килер? дигән. Иисус Христос җавап биргән кайчан икәүвесе бер булыр, ир хатынга, хатын иргә әверелер һәм ир башлангычы да, хатын башлангычы да калмагач "
—Сир, сез артык тирәнгә кипегез бугай Кире чыга алмабыз бнг без бу суфилар чоңгылыннан.
-Бу фәлсәфәнең беренче өлеше ир белән хагын бер-берсен анлап, бер фи-кердә булып, ярашып яши башлагач, дип анлап була. Ә икенчесен ничек аңларга, ничек аңлатырга? Илаһият факульте-тында бу турыда берәү лә сөйләмәде. Мин бу турыла Копт монастырындагы китап-ханәдә укыдым. Стоматра. өченче китап, сигезенче бүлекнең туксан икенче биге Ир башлангычы да. хатын башлангычы да калмагач, кайсы вакыт була сон ул, сеньор Олонсо? Бу ирләрнең хатын ягына күчеп беткәнен аңлатмыймы'
—Сир, сез минем башымны бутап ташладыгыз Минем башка шул гына җитмәгән иде.
— Коръәнне күзенне ачыбрак укы, аңда язылган: Луг пәйгамбәр өендәге ике мәһабәт егетне көчләргә бөтен шәһәр ирләре ажгырып килеп җитә Лутнын гүзәл кыхтарына ирләр борылып га карамыйлар Кьшарын үзенә булсын, котыласын килсә, безгә син бу чибәр кунак егетләреңне бир,—дип акыралар
— Шуңа күрә, Аллаһ ал арны юкка чыгара да. сир.
—Димәк, киләчәктә бүгенге кебек ир—ир зат. хатын—хатын булып кала ал-мый. Аларнын аермалары бетәчәк Алда Адәмне балчыктан ясаган да ждн өргән, хагын кирәк булгач. Адәмнең кабыргасын сындырып алган ла анабыз һаваны барлыкка китергән Димәк, ир Адәм ана булган.
—Тефү, әстәгыфирулла! Кастилиядә моның өчен икебезне дә утка атачаклар бит. Сезне—сөйләгәнегез өчен, мине—тыңлаганыма күрә, яндырачаклар.
—Шуңа күрә, мин бу сүзләрне Толе- дода сөйләмим, татарлар җирендә сөйләп торам.
—Сир, ватанга кайткач. Ялган Бони-фацийны фаш иткәч, сез янадан Бөек
Инквизитор булгач, бу фикерләрегезне кардиналларыгызга, шәкертләрегезгә җиткерерсезме?
—Тәртип урнашкач, ягъни, ботен кардиналларым да минем белән теләктәш, фикердәш булгач, һичшиксез, сөйлиячәкмен... (Тирән сулыш алгач.) һу, Аллага шөкер, мин бушандым.
Икесе дә тынып калды
Сәйф Сарай ересь сөйләгәнме?
Карадәрвиш чыннан да мордар китәрлек сүз сөйләде. Бераз уйланып утырганнан сон. Сакчы әйтеп куйды.
—Хәзер минем бушанасым калды,— диде.
Карадәрвиш анын ачыктан-ачык сөйләшүен күптәннән тели иде:
—Сизеп йөрим,—диде ул аны хупла-гандай—синен башында ниндидер авыр уй бар. Әйтергә телисен, әйтмисең. Кыс-тамадым, өлгерсен әле, үзе сөйләр, дидем. Мин ком чүленә Копт монастырьлары ягына кереп киткәч, сина нидер булды. Мин кайтканда син бик пошаманда идең.
Сакчы тирән итеп сулыш алды:
— Мисырда,—дип башлады ул авыр нотыгын —Әзһәр университетында мин татар шагыйре Сәйф Сарай белән табын-даш булдым, һо-о, менә кайда галим, менә кайда шагыйрь, менә кайда галәмче. Сарай 1321 елда Идел буендагы Камышлы каласында туган. Куәтле шәхес. Ул Аксак Тимер белән тыныша алмыйча. Мысырга һиҗрәт иткән. Анын ин күркәм әсәре “Сөһәйл белән Гөлдер- сен”. Ул Аксак Тимернең Гүргәнечне жир белән тигезләве турында нәфрәтләнеп яза. Гүргәнечнен шаһзадәсе Сөһәйл Аксак Тимергә әсир төшә Жәллал аны базга, зинданга ябып тота Әмир Тимернең ин сөекле кызы Телдерсен әсир баһадирга гашыйк була. Кыз зиндан ишеген ача, алар икәүләп чүлгә кереп качалар. Кыз сусаудан хәлсезләнеп чүл уртасында җан тарта. Анын җансыз гәүдәсе янында Сөһәйл үз хәнҗәрен күкрәгенә батырып, һәлак була.
Сонгы сүзләрне әйткәндә Сакчынын тавышы калтырап куйды. Анын тамагы
на әче төер килеп тыгылды булса кирәк Ул хикәясен тәмамлап, башын читкә борды.
Карадәрвиш соклануын яшерә алмады:
—Гүзәл әсәр!—дип куйды.
Бераздан, тынычлана төшкәч. Сакчы Олонсо нотыгын дәвам итте
—Ләкин эш Сәйф Сараинын ша-гыйрьлегендә түгел. Аның галәмче бу-луында, сир. Мин Сәйф Сараинын эик- куратына мендем. Ул анда зурайткыч пыялалар белән күкне, йолдызларны. Айны, Кояшны тикшерә. Егылып кит-мәгез, сир Мин шундый ересь әйтәчәкмен, Аллам сакласын. Сәйф Сарай әйтә: Кояш Жир тирәли түгел. Жир Кояш тирәли әйләнә, ди. һәм ул аны әсәренә дә керткән: кыз әйләнде бу яшь батыр тирәли, Жир әйләнгән кебек Кояш тирәли!
Бу юлы Карадәрвиш тораташ булып каткандай булды, сүз табазмыйча ул ике кулын да сакчысы ягына болгап, чебенне куарга теләгәндәй, әле генә әйтелгән фикерне кабул итмичә:
—Тефү-тефү, авызыңнан җил ал-сын!—дип кычкырды —Ничек? Каян килеп0 Библиядә дә. Коръәндә дә андый сүз юк! Бу ересь. Моны сөйләү түгел, бу турыда уйларга да ярмый Син тилер-гәнсең, Олонсо.
Жинү чираты Сакчыда иде:
—Димәк. Сәйф Саран да тилергән!— диде нотыкчы.
Карадәрвиш әзе һаман айный азмый иде:
—Бу яналык кинәт башыма китереп орды, сабыр ит. мин бераз бу гадәттән тыш сүзләргә күнегим Форсат бир, зинһар Башым чуалды. Бу ересь, Олонсо.
Сакчы берни булмагандай сабыр иде һәм ул фикеренә мөһер суккандай итеп
—Бу—Аллаһнын кодрәте, сир!—диде.
Тагын тынлык урнашты. Ара-тирә Карадәрвиш кенә һаман кемгәдер ачу-ланакеше ышанмас сүзне сөйләргә рөхсәтем юк. дип сөйләнеп алгалый
—Ә мин ана ышандым!—диде юлдаш —Коръәндә бар бит шуңа киная, сир Ул бик гади андатыла бит. Коръәнне сез яттан беләсез ич. Анда әйтелгән: Кояш Аллаһ тарафыннан куелган юл белән, үзенә билгеләнгән урынына таба очар. Айга да без төгәл тугым һәм фасыллар тәгаенләдек. Ул яңадан тал чыбыгы кебек булып әйләнеп кайтыр. Тал чыбыгы кебек булганда аның олы өлешен Кояш белән Ай арасындагы Жир каплый. Жир шул араны узып кигә, димәк, Жир Кояш тирәли әйләнә булып чыга. Кояш тотылганда Жир белән Кояш арасына Ай керә, анысы Жир тирәли әйләнә Жир белән Ай икесе бергә Кояш тирәли йөри.
—Жир Кояш тирәли йөриме?—дип сорады Карадәрвиш — Птолемей кая карый? Ул, даһи Птолемей ниндидер бер тагар галиме Сәйф Сарайдан да ахмаг- рак булып чыгамыни?
—Ахмак гүгел ул Птолемей. анын зиһене өлгереп жятмәгән
— Булды! Хәттин ашмыйк Бу фи-керләр шушында, Идел буенда калсын Безгә ияреп йөрмәсен Сәяхәтебезнең бу өлешенә йомгак ясыйк һәм сафсатадан хакыйкый хәяткә кайтыйк Азияне, Ауропаны үз кулында тоткан төрек солтаны Баязид Елдырымның мөхтәшәм сараен син күрдең. Олонсо Баязиднын миллион кылычы булуын да белдең Якын гирәдә аңа каршы торырлык коч юк
Бар, сир Московия. Балкам. Кас- тилии. Франк, Герман берләшсә
Берләшеп карадылар бит инде Күпме булды хач-тәре сәфәрләре Алтын Сарайның алтын тәхетендә үт ыручы бөек Туктамыш хан белән әмир Идегәй икесе дус булганда Алтын Урданы бер
кем лә алалмас. Ана каршы торырлык көч юк тирә-якта. Бөек шәхесләр Идегәй үзен хан дәрәжәсенә куйган, кәттә әмир Болгардагы көчне күрдек. Таш калалар, таш мәчетләр..
Ул арада сакчы табын өлгертте
—Боерыгыз, сир!—диде ул юлдашы-на.
— Капкалый тор. Олонсо.—диде Дәрвиш.
—Һич юк, сир. Сез башлагыз!
Карадәрвиш тәяммум тәһарәте ал-ганнан сон табын янына елышты тәгамгә )рслгәндә.
—Бисмилләһ ир рәхмән ир рахим Җигештек. Олонсо,—диде
Сөйләшмичә генә капкаладылар.
— Гарәп телен. Коръәнне өйрәнә- өйрәнә, мөселман илләрендә: Һиндста- нында, госманлыларда йөри-йөри чын мөселман булып барасыз бугай, сир,- диде кече юлдаш
Карадәрвиш соңгы чәинәм ризыгын йотып, бераз утырганнан сон. ике ууын күгәреп дога укыды
—Субханаллаһу вә әлхәмдүлиллаһи вә ләә илаһә иллалаһу вә аллаһу әкбәр Вә ләхәүлә вә лә куате, илла билилләһи га-лие;! газыйм
Сакчы ана сокланып карап торды да:
—Сир,—диде,—сез чын мөселманнан да саф укыйсыз Коръәнне. Сезне сәедләрлән аерып булмый, валлаһи
— Матур сүзләр! Вакыты-вакыты белән мин үземне мөселман буларак хис итәм Ислам белән хрнситиан дине игзәк туганнар бит. Әллә син дә мөселманлыкка күчәсеңме’
—Сир, сез мөселман динен кабул итсәгез, мин дә күчәм
— Коръәннән мин бик күн нәрсәләргә өйрәндем Алдагысын Алла бетә, әгәр дә мин чын христиан ата-ана- дан яралмаган булсам, һичшиксез, Ис-ламны кабул иткән булыр идем Ләкин мин христиан, христианның да католигы Католикның да Бөек Инквизиторы'
—Сез мең тапкыр хаклы' Дин алыш-тыру ул денсез калу, сир
Кайсы дин дөньяга баш булачак?
—Динсезлектән денсезлеккә бер адым,—дип кабатлады Сакчы.
Карадәрвиш көлә башлады, кинәт туктап, җитди сүзгә күчте.
—Хәтерлисенме, Тәбриз каласындагы кәрвансарайдагы гауганы? Анда азау ярган суфыйлар. монахлар, раввиннар жыелган иде. “Ин яхшы дин ул-Ис- лям!—дип кычкыра чалмалы дәрвиш — "Мөселман кешесе чиста, итагатьле, миһербанлы була. Ислямны кылыч белән кертмәгән Мөхәммәд. Мәҗүсиләр үз теләкләре белән мөселман булды. Ә Христиан дине ул бары тик үтереш-суеш белән ирексезләп чукындыруга гына корылган. Христос әйтә: кем минем белән килешми, шуны өстерәп минем янга алып килегез дә. таш белән бәреп үтерегез, ди. Шулмы миһербанлы дин'> Шулмы Иисус Христосыгызның игеле-ге?’’... Шуннан христиан карты торып басты. “Христиан дине Ислямнан өлкәнрәк, дип башлады ул. Ислям сурәт ясарга рөхсәт итми. Шуна күрә, Ислям илләрендә бөек рәссамнар юк. Мөселман кешесе авыз ачып җырларга курка. Шуна күрә, сездә авызы ачылмый торган җырчылар гына. Мөселман аракы эчми. Эчә башласа, динен дә, телен дә, исемен дә сатып эчә. Мөселман дуңгыз ите ашамый. Исерткеч эчкәч, үзе дуңгызга әверелә.” Шуннан өченче берсе калыкты: "Будда диненә җитми инде, мосафирлар. Ислям да. Христианлык та алдауга корылган, җәмәгать. Аларнын икесе дә халыкны булмаган оҗмах белән алдый, ымсындыра. Шуна ышанып, кара халык шуларга бил бөгә. Янәсе, киләчәктә шунын өчен ана җәннәт булыр. Тоттырдылар ди сиңа җәннәт! Жәннәт булса, бу дөньяда сине кол итеп чыбыркылаган бай, ин башта үзе түргә менеп утырачак, тагын сине чыбыркылаячак. Будда ичмасам алдамыйча гына барысына да күнәргә куша. Изел, түз, ләкин киләчәктә түләү сорама!..” Шуннан мин дә бәхәскә кушылдым. Аларнын һәммәсе дә үзенчә хаклы иде. Дөрес, христианнар баш булган илләрдә бөтен төр сәнгатьләр дә чәчәк ата. Дөрес, Будда илләрендә дә шулай
ук гүзәл биналар күп Дөрес, Ислямнын да мәһабәт мәчетләре кешеләрне чиксез сокландыра. Ләкин могътәбәр Олон- со вә мосафирлар, диннәрне сәнгатькә юл бирәме, юкмы, дип кенә карау, сукыр суфилык булыр иде. Диннәрне менә бу тарафлап карап тикшерергә кирәк, юлдашлар. Үзенсн фикри куәте белән, зиһеннәрне үзенә буйсындыра алуы белән бер-берсеннән аерыла диннәр. Диннәрнең кайсы көчле, кайсы дин әһеленең рухы нык° Кайсы диндәге халык баш булыр дөньяга? Мин сезнен каршыгызга менә шундый сөаль ташлыйм, мосафирлар. Сез җавап бирегез мина, дөнья гизгән укымышлы дәрвишләр! Кайсы диндәге ил дөньяны яулар'? Китте гауга, китте жәнжал Кайсы: Ислям баш була, ди; кайсысы: яһүдләр, кайсысы: Будда баш була. ди. Ләкин аларнын берсе дә хаклы түгел иде Дөньяда ин гади билгесе булган дин калачак, суфыйлар. Мөселман тамгасы яна тудан ай—һилял. Ай гашыйкьлар билгесе. Хыялый кеше рәхимсез дөньяга баш була аламы? Беркайчан да дөнья шагыйрь кулында булачак түгел. Буддачыларның тамгасы тораташсын Таш сын ясап гомер уздырган рәссам беркайчан да оста сугышчы була алмый. Яһүдләр күп почмаклы йолдызга табына. Йолдыз чүпләп яшәгәннәр дә ерак баралмас. Ин гади, ин куәтле бнчге—хач! Хач доньяга баш булачак, мосафирлар! Телисезме, теләмисезме, хач дөньянын тоткасы Илләр гизеп, мин Ислямны да. Будданы да. Тәүратны да—барысын да өйрәндем Шунда бер бөек хакыйкатькә төшендем. Дөньядагы халыклар хачтан башка яши алмый. Тартма ясарга да аркылы агач, ягъни хач кирәк. Күпер салырга да аркылы бүрәнә, ягъни хач кирәк. Кисм тегәр өчен кайчы, ягъни хач кирәк. Утын кискәндә дә без бүрнәгә аркылы салып, пычкы белән хач хасил итәбез түгелме? Мөселман карты таянып йөри торган гаяк та аркылы агачка корылган—хач! Мөселман яугиренен кулында хач шәкелле кылыч булыр Хач—христиан билгесе! Хач җирдә генә түгел, һавада да очып йөри Кошларга карагыз сез. алар да хач сурәтендә оча Ислям кешесе дә, буддачыларда, үзләре
лә сизмәстән, һәр йорт нигезенә христиан билгесе, хач салып калдыра. Шулай булгач, дөнья хачка-тәрегә табыначак!
Яшьрәк юлаучы елмаеп куйды да әйтте:
— Шуннан китте мәхшәр, мосафир-лар шаша-шаша чукына башладылар Сез үтә ышандырырлык итеп сөйлисез.
—Син, сеньор Олонсо. Бөек Инкви-зитор сакчысы вазифаларыннан азат! Бар, кайт үз иленә, догаңда мине дә онытма, минем өчен Аллаңнан ярдәм сора.
—Сир, мин сезне ташлый алмыймын Ярдәмчесез, дуссыз калган кешене ташлап китү гөнаһ.
— Рәхмәт, Олонсо! Син азат, теләгән чагында син минем яннан китә аласын. Син ирекле!
—Сир, мин сезне Ватанга кайтып Ялган Бонифацийны фаш игеп, анын урынына утырганчыга кадәр саклармын Менә шуннан сон мин азат булып, илемә кайтырмын, иншалла!
— Бирсен Ходай! —диде Карадәрвиш, аннан сон янә табигать манзарасына бакты —Карале, гүзәл, бай җирдә яши бу татарлар Болгар искиткеч шәһәр Аңа кызыкмаган патшалар юктыр'
— Кызыгалар икән, аны барыбер ба-сачаклар (Касәгә чәй сала) Боерыгыз, сир.
Карадәрвиш
—Үзен дә җитеш,—диде.
—Сир, сез капканнан сон.
—Ташлале шул гадәтенне, сир да мир Лә иляһә иллалаһу. Мөхәммәде рәсулуллаһ. дип әйткәч, мин мөселман булдым, син мөселман, мин мөселман, мөселман белән мөселман арасы тигез. Мөселманга икенче мөселман боерыкчы була алмый, безнең боерыкчыбыз бер Аллаһу Тәгалә. Без тигез, мин кардинал түгел, син анын тән сакчысы түгел. Бисмиллаһ ир-рахмән иррахим! (Чәй уртлый.)
— Бу дөньядан үз әҗәлен белән китәргә язган булса, һичшиксез, сәгадәтне күрәчәксең. Үтерелмәс өчен үтерә- үгергә син Жир өстендә жәинәт корачаксың.
Ул җәннәттә барысы да тигез булыр -диде Сакчы -Жәннәтнен биек вә
бөек гөмбәзе астында христиан кешесе үзенен Библиясе белән. Будда кешесе үзенен Трипитакасы белән, индус кешесе үзенен Веласы белән, мөселман кешесе үзенен Коръәне белән, яһүд кешесе үзенен Тәүраты белән вә башка диндәгеләр үзләренең китаплары белән һич каршылыксыз-тату яшәячәк, чөнки бу китапларның барысы да бөек Рухтан— Илаһыдан ингән
—Дөрес, шәкерт! Син дәресеңне яхшы үхтәштергәнсен!—диде остаз.
Карадәрвиш капчыгыннан шахмат тактасы чыгарды, фигураларны тезеп куйды.
— Карале. Олонсо. монысы менә бу шакмакта тора идеме? Дөрес тезелгәнме?
Сакчы шакмакларга карап
—Дөрес, сир!—диде.
— Башланган уенны тәмамлыйк, се-ньор Олонсо' Нидән бәхәсләшкән идек әле без'’
— Мин жинсәм, без Болгардан Сәмәркандка—әмир Аксак Тимер тара-фына китәчәкбез Сир җинсә. Болгардан урыс христианнар ягына юл тотачакбыз.
—Менә мин болай йөрим
Сакчы табын җыештырган җайдан гына фигураларны күчереп куя
—Сир, королегезне саклагыз!—диде табынчы
—Дөрес, корольне сакларга кирәк! Сип шаһ куйдын. Олонсо Мин капландым (Сакчы йөри ) Мат'*
—Мат. сир. Димәк, без Аксак Тимер жәнаблары янына барабыз'
— Шаккаткыч! Мин университета укыганда шахмат батыры идем, мине җиңгән кеше булмады Син Гарәбстан- да да батырларны жинден, Мисырда да. хәтта Болгар әмире Абдулланы ла жинден. Син монын серен, сихерен беләсең булыр Ярар, киләсендә мин жинәм Синеңчә булсын, киттек без Сәмәркандка.
—Хәерле юл!
-Бирсен Ходай' Киттек. Олонсо! Алда безне юл көтә. Багар кыргый татарлар түгел, дустым Олонсо Ауропа
берни дә белми икән татарлар хакында. Татарлар кыргый түгел, татарлар батыр сугышчылар, матурлык, гүзәллек сөяләр, алар бу байлыкны, бу гүзәллекне ансат кына ятлар кулына бирмәс! Ә безнен кардиналлар тәхет өчен талаша, халыктан мал талый, бер-берсен утка ташлый. Менә кайда кыргыйлык, Олон- со. Азия кыргый түгел, Ауропа кыргый.
—Сәмәркандта бөек хаким Аксак Тимер, диләр, сир.
—Ярый. Аллага тапшырдык, баргач үз күзләребез белән күрербез. Болгар илен калдырып, Сәмәркандка—әмир Аксак Тимергә йөз тоттык, сеньор Олонсо!
—Ислам илендә мин сеньор Олонсо түгел, Мостафа дәрвиш.
—һәйдә, киттек, Мостафа дәрвиш!
Аксак Тимер янында
Сәмәрканд манзарасы. Шаһ Тимер сарае.
Аксак Тимермен чит ил кунаклары алдында горурлана торган тәхстханәсен сурәтләр өчен сурәтләү чаралары җитмәс нае. Ун якта алтын батырып, кызыл агачтан ясалган, затлы тартма. Бу ышкафка да, зур сандыкка да охшаш тартмада көмеш савыт-саба саклана. Бу сандык алтыннан эшләнеп, эмаль белән бик матурлап бизәлгән, шулар өстенә ул асылташлар белән чуарланган, энҗе белән асылташлар арасында, урталыкта әстерхан чикләвеге кадәрле алмаз беркетелгән. Тартмага тезелгән алтын каймалы көмеш савыт-саба күренә. Тартмадан астарак кечкенә алтын өстәл тора Анын биеклеге ике карыш, ягъни кырык сантиметр чамасы булыр. Ул да бик күп асылташлар белән бизәлгән. Өстәл өстендә зур гына зөмруд ташы балкый. Бу өстәл янында алтыннан эшләнгән, кеше буендагы имән агачы басып тора. Анын яфраклары зөмруд ташыннан, җимешләре бирәзә, кызыл алмаз, сапфир, сайлап азынган эре-эре дингез энҗеләреннән эшләнгән. Анда-сан- да ботакларда эмальдән ясалган кошчыклар утыра Аларнын кайсылары канат кагына, кайсылары канатларын җыеп утырган, кайсылары томшыкларына алмаз, мәрҗән, энҗе бөртекләре капкан.
Ян-якларда алтын ука белән чигелгән мендәрләр, идәндә ачык төстәге келәмнәр җәелгән.
Түрдә асылташлар: ахак, алмаз, мәрҗәннәр һәм фирүзә белән бизәлгән тәхет Шәм куелган алтын шәмдәлләр өстә, түшәмнән эленеп тора. Башта Карнайлар, быргылар, бәрабаннар тавышы, сонра кылчы уен кораллары хиссиятле аһән яңгырата.
Яраннары белән әмир Тимер чыга. Ул җинелчә генә ун аягына аксый. Анын өстендә алтын ука белән чигелгән хөллә. Башында эре алмазчар белән бизәлгән таҗ Тәхетенә утыра. Эшләрне оештыручы баш карачы Күгелташ өч тапкыр кул чаба. Бию музыкасы башлана Уртага биюче кызлар чыга. Әмир .Аксак Тимернен игътибары биюче кызларда түгел. Анын ус әллә кайда, читтә, сугыш кырында, ахрысы. Ул ишарә белән оркестрны туктата. Жепләре ташланган курчаклар кеби, кызлар ишелеп төшә. Күгелташ кызларны залдан чыгара. Шулчак матур аһән белән Коръән укыган тавыш ишетелә. Бу—Коръәннең егерме сигезенче сүрәсеннән алтмышынчы аять сүзләре:
Үә мәә үүтиитүм миң шәй-иң фәмәтәгьүл-хәйәәти-ддүнйәә үә зиннәтүһәә үә мәә гьгандә-ллаһи ханрууүә әбкъаа ә фәләә тәгькыйлүүн Сезгә бирелгән һәр нәрсә фани дөньяда алдавыч бизәк кенә һәм бик тиз үтеп китүчедер.
Аллаһ хозурындагылар исә тагын да хәерлерәк Моннан сон да акылыгызга килмәссезмени?
Күгелташ. Әмир сарае каршы- сынла укынып утырмаса. урын беткәнме? Куыгыз шул йолкыш дәрвишләрне!
Тимер. Тсс. Күгелташ. кем ул шундый мәкам белән Коръән укый?
Күгелташ. Бу. тәкъсирем, бер мосафир, үзенен юлдашы белән Имеш, ул сәедләр нәселеннән, дип сөйләнә икән.
Тимер. Сәедләр нәселеннән ' Кертегез сез аларны монда.
Күгелташ. Дәрвишләрне монда алып керегез! (Йомышчы чыгып китә.)
Тимер Күпме ил гизеп мин мондый моңлы мәкамне ишеткәнем булмады.
К ү г е л т а ш. Ул дәрвиш бик күпне күргән, күпне белгәнгә охшаган, тәкъси-рем. Ябалдаштау итәгендә анын янына бик күп халык жыслган иде
Т и м е р. Ни сөйләгән ул анда Ябал- лашгау итәгендә?
Күгелташ. Ислам хөкемнәре вә пәйгамбәребез Мохәммәд Мостафа са- лаллаһу галәйһи вә ссаллам турында
Карадәрвиш белән Сакчы керә Алар ун телләренә төшеп, ун кулларын йөрәк ягына куеп, баш иеп сәлам бирә
—Әссәләмү галәйкем. әмир жәнапла- ры.
Т и м с р Вә галәйкем әссәлам. мо-сафирлар. Калкыныгыз. Минем сезнен йөзегезне күрәсем килә. (Мосафирлар башларын калкыта.) Кем сез. кайдан, кая бармыш көнегез.'
К а р а д ә р в и ш. Тәкъсир, без срак- ган. Диңгез кырыендагы илдән. Корло- ва-Ислам дәүләте. Гранада— Ислам дәүләте белән күрше Аларга күрше дәүләтләр Касгилия. Португалия, Ва-ленсия. Мин үзем Гран.шл әмиратынын әмире Бишенче Мөхәммәдиен өлкән кардәше, атым Исрафил Бу минем хез-мәтчем Мостафа.
Тиме р. Димәк, син хәлифләр ка-ныннан?
К а р а д ә р в и ш Бу хакыйкать, тәкъсир.
Тиме р. Әмир каршысында хәлиф тез чүкмәс! Аяклан, хәлиф Исрафи I (Карадәрвиш аяклана.) Ни өчен син өлкән кардәш тәхеттән баш тарттым .та дәрвишлеккә күчтен?
Карадәрви ш Мин тәхет адәме
имәсмен. тәкъсир. Мин дин юлындагы кеше. Мин гыйлем сукмагындагы Аллаһ бәндәсе, мин фәлсәфә суфые.
Тимер. Хуп! Шәжәрәнне анлатып бир Сәедләр һәрчак минем канатым астында.
Карадәрвиш Тәкъсирем. Ал- лаһу Тәгалә синнән разый булсын Минем шәжәрәм будыр ки. Кораешлар нәселеннән Әбү Бәкер. беренче мөселман хәлифәсе, жиле йөз җитмеш оч сәнәсендә борынгы бабаларыбыз өммәте Граналаны. Кордованы яулап алганнар, шул вакытта җиденче буын вәкиле—Габбас углы Хәйран, утлы мин— Исрафил Кордовадан. Граналапз. аннан Мавританиягә, аннан Мысырга. аннан Багладка. аннан Һиндстанга. аннан Тәбризгә, аннан төрек Солтанаты аннан Әстерханга, аннан Алтын Урда Сараена. аннан Болгарга, аннан менә сина килеп егылдык, тәкъсир
Тимер. Хуш! Бая мин синен мәка-меңне ишеттем Бер-ике сүрә укып бир- сәнче Күгелташ!
Күгелташ Тәкъсир'
Тимер Коръән бирегез сәел моса-фирга.
Күгелташ кемгәдер ишарә ясый, те-рәкле китап алып чыталар
Карләрвиш. Мәшәкатьләнмәгез. тәкъсир. .
Кул ишарәсе белән китапны кире кага. Ул яттан берничә кыска сүрә укый Тимер аны йотлыгып тынлын Анын күнеле гула.
Тиме р. Сөбханалла! Каян килә бу мәкам1’ Нинди гүзәл сүзләр, нинди мәһабәт фикер! Күгелташ'
К ү г е л таш Әмерен, әмирем
Тимер Мосафир сәедләр углы сәел Исрафил хәзрәтләренә фирүзә сандык ны китер
Күгелташ Әмерен, әмирем (Китә)
Тимер. Сәедләр токымы Исрафил хәзрәт бу минем сина Һәдиям
Күгелташ белән хезмәтче керә, хез-мәтчемен кулында кечкенә сандык
Карадәрвиш Тәкъсир, мин
байлыкны, тәхетне ташлап дәрвишлеккә киттем, мина синнән берни дә кирәкми. Зинһар, мина берни дә бирмәгез, юкса, мин аны кая куйыйм1’
Тимер. Байлыгы булса, куяр уры-ны табылыр. Юксылларга өләшерсең!
Карадәрвиш. Тәкъсирем, мин соранучыларга хәер бирүгә каршы кеше бит.
Тимер. Ничек? Сез үзегез дә хәер соранып тамак туйдырасыз, хәер эстәп, кәрваннарга тагыласыз, хәер соранып, кәвансарайларда нотык сөйлисез.
Карадәрвиш. Кәрвансарай-ларда нотык сөйләгәнгә әжер бирәләр икән, бу хәер түгел, сөйләүченең сәләте, акылы, зиһене өчен түләү. Кемдер думбыра чиртеп, үлән әйтеп, кемдер рәкыс кылып-биеп күрсәтсә, алар- га бирелгән акча да хәер, садака түгел, пирем. Алар эшләп, хезмәт итеп тамак туйдыра. Берни кылмыйча, бары тик фәкыйрь булганга гына аларга акча бирү, теләнчеләрне арттыру, аларны үрчетү, эшләмичән дә яшәп була, дигән зарарлы теләккә, зыянлы фикергә китереп чыгара. Кулы-аягы исән таза ир кеше хәер сорарга тиеш түгел. Аллаһ Тәгалә бәндәләренә ризыгын үз аягы белән эзләп табарга кушкан. Мин үзем дә теләнчеләргә хәер бирмәс идем, кинәшчемә дә хәер бирергә рөхсәт итмәс идем.
Тимер. Аллаһу Тәгалә саранлыкны хупламый.
Карадәрвиш. Саранлык түгел бу, бәрәкәтлелек, тәкъсир. Коръәни Кәримнең өченче—Гыймран сүрәсен ачыгыз да, анын йөздә сиксәненче аятен укып багыгыз: “Аллаһтан нигъмәтләр алып та, саран булган кешеләр: саран-лыгыбыз үз фатабызга, дип уйламасыннар. киресенчә, бу саранлык алар өчен бик тә начар булып чыгачак. Саранлыкларына күрә, җыелган маллары Кыямәт көнендә аларнын муенына чорналачактыр"... Хәләл көче белән баеган адәмнең юксылларга, сәләмәт теләнчеләргә мул итеп тарата торган садакасы саваплы имәстер, тәкъсир. Бу юмартлык түгел, бу саранлыктан да яманрак гадәттер, пирем. Бу—ялкаулыкка өнди торган гамәл. Садака, хәер мохтаҗларга, гарипләргә бирелергә лязымдыр, әмирем Коръәни Кәримнең унҗиденче сүрәсе, ягъни Исра сүрәсенең егерме
тугызынчы аяте ни ди? “Кулынны муенына бәйләмә, ягъни саран булма, кулларыңны артык җәеп тә җибәрмә, ягъни артыгын юмартланма. Ахырда саран диеп сине ачуланырлар, малыңны туздырып. син бичара хәлдә калсан да сине сүгәрләр. ”
Тимер (сокланып, дәһшәтле көлеп). Кызыклы фикер әйтген әле син сәед Исрафил хәзрәтләре. Дөрес бит. голамә! Яздырт, Күгелташ: бүгенге көннән илемдә хәер сорану, теләнчелек бетсен! Акылы, бәдәне сәләмәт мөселман кешесе теләнчелек юлына басса, җәзага тартылачак... (Затлы сандык әле һаман хезмәтче кулында.) Колымнын куллары талды, зинһар, сәед Исрафил. Һәдиямне үз кулларын белән кабул кыл
Карадәрвиш. Әмирләрнең әмире Тимер хәзрәтләре, байлыгы булган кешенең йокысы кача, минем тыныч йок-лыйсым килә.
Күгелташ Әмирен бүләген кире кагу килешмәс, хәзрәт.
Тимер. Монда синен гомеренә, балаларына җитәрлек хәзинә. Ал, Исрафил хәзрәт.
Сакчы. Әмирләр әмире, ханнарга хан. падишаһларга падишаһ кулыннан бу Һәдияне алыш кирәк, хуҗам.
Тимер. Акыллы хужанын киңәш-чесе дә акыллы була! Ал, Исрафил хәзрәтләре!
Карадәрвиш. Бу изге эшегезне онытмам, тәшәккүрләрем сезгә!
Карадәрвиш сандыкны ала. сандык Сакчыга күчә.
Тимер. Минем илемдә сәедләр өчен махсус салынган бистә бар. ул гөлбакча эчендә, агачлар, җимешләр арасындагы арыкларда челтер-челтер су ага, кошлар сайрый, мин сиңа шуннан бер хөжрә бирсәм...
Карадәрвиш. Ходай Тәгалә мине дәрвишлегемнән аермасын, тәкъсир.
Тимер. Күптән түгел генә минем ин якын кинәшчем. ин сөекле ярдәмчем. сәед имам Бәрәкә вафат булды.
Кардәрвиш. Урыны җәннәттә булсын!
Тимер. Амин?
Карадәрвиш (бер сүрә көйләп укый. Тимер, хискә бирелеп, сокланып
тыңлый). Имнә лилләһи вә иннә иләиһи рәжигун.
Тимер (нен күнеле тулган, ул сиз-дермичә генә күз яшен сөртеп ала). Әгәр лә мин сина сөекле имамым Бәрәкә ва-зифасына кинәшче һәм рухан җитәкчем буларак урын тәкъдим итсәм, ни әйтер- сен?
Карадәрвиш. һу-у, тәкъсир. Бер тәхеттән качып, икенчесенә менеп утырыйммы? Бу минем мәсләгемә кәтгыян туры килми.
Күгелташ. Алдында, мосафир, Чыгытай илен, Хорасанны, Гөлстанны буйсындырган әмир Тимер хәзрәтләре юрадыр. Шушындый да кодрәт, шушын-дый да гайрәткә ия әмир Тимернсн сүзен аяк астына салырга җөрьәт итәрдәй кеше булмады, очрамады юлыбызда. Очраган булса да ул яшәмәс иде
Тимер. Әмма мин мосафир Исра-фил хәзрәткә тырнак очы белән дә ка-гылмаячакмын. Чөнки ул сәедләр токымы. Исрафил хәзрәт, мин сина боерык бирмим, әмирнең амиранә әмеренә сине рәнҗетмәсен. Тик үтенеп сорыймын, ва-кытлыча гына, мәрхүм имам Бәрәкә рухы өчен генә, син ан.ын урынын алып гор, зинһар. Юкса, мәрхүм имам Бәрәкәне уйлап, кулымнан эш тошә. Ашаганым аш түгел, зчкәнем шифа түгел. Зинһар, разый бул. Хода бәндәсе! Бу—минем соңгы сүзем' Уйлый тор. сәед хәзрәт Исрафил'
Дәһшәтле тынлык урнашты Сакчы башка тарта сиздерми генә Карадәрвиш - иеп янбашына төрпе, янәсе, риза бул. ли Шулчак Сакчы биштәрен төшереп җибәрде, анын шахматлары чәчелеп китте Әмир Тимер анын шахмат җыеп маташканына көлемсерәп карап тора иде.
Т и м с р Машалла! Сез икмәк урынына биштәрегезгә шахмат тутырып йөрисезмени? Машалла! Алышабызмы’ Әллә салышабызмы, мосафирлар?
С а к ч ы. Алыштан булса, жянүче ала. Салыштан булса, җиңелгән сала.
Тиме р Алыннан булсын, салыш- пш булсын Шартың нидән?
С а к ч ы Әмирдән уздым юк' Әмир башта үз шартын әйтсен
Т п м е р Мин отсам, сәед Исрафил хәзрәт белән анын хезмәтчесе Мостафа
мосафир сараемда хезмәттә калалар Ризамы?
Сакчы. Хужам ни әйтер'*
Карадәрвиш. Вакытлыча хезмәткә мин риза!
Тимер. Шартын, мосафир Моста-фа?
Сакчы Әгәр мин отсам, әнә шул яу бәрабаныгызны сонарсыз
Тимер. Ха! Ана минем яу бәраба- ным кирәк булган икән' Бу бәрабаннын бәһасы юк. мосафир Бу бәрабан белән мин ничәмә-ничә баһадирларны жинлем Мина аны сәед Вәрәка үзе бүләк итте Юк! Башка нәрсә сора' Сугыш бәрабаны комар уенына куелмый.
Сакчы. Алайса, син мина аранында бәйдә торган яу айгырыгызны—Акбә- кәлеңне бирерсең!
Тимер. Адла-а диген, мосафир Тузанлы юл дәрвишенә андый иорге ай-гыр әрәм Андый атны комарга салалар-мыни. дәрвиш! Ул мине ничә тапкыр үлемнән алып чыкты Ул атнын бәһасс юк. мосафир, башка нәрсә сора!
Сакчы Тәкъсир, алайса, билегез-дәге затлы хәнҗәрегезне салырсыз
Тимер Исрафил хәзрәт, синен юлаучыңның күзе очлы, ул мал шный белә.
Карадәрви ш Әле кем отасы нә мәгълүмдер
Тимер Куям билхәнжәремне! Б> хәнҗәр уртача бер мәмләкәтнең еллык кеременә бәрабәр Тезегез! Күгелташ'
Күгелташ. Тәкъсирем *
Тиме р. Уеннан сон. кех| җиңүгә карамастан, дәстархан булсын!
Күгелташ Дәсгархан булыр, тәкъсирем! (Китә)
Шахмат ханәкәсе
Яраннар шахмат тезү белән мәштулкләр Атар гүрдә шахмат уйный башлый Тәхетханәдә биюче кыхтар пәйда була. Кемдер шахмат уенын тамаша кыла, кемдер музыка тынлыи. биючеләргә бага.
Сарай ншегагдындаты ачык һатиста ашханә
Ашчытар ары чаба, бире чаба. Аш-чыларның барысы да ир-егетләр Атар- нын саканары ак ефәк өстән бәтиәнтән (Сакал ток.тәре ашка төшмәсен өчен.)
Очан озын осТАПәрдә тау • тау булып
туралган кишер, суган, ит өелгән.
Олы-олы казаннарда май кайный.
Йөзләре җинелчә каплаулы хатын- кызлар бөртекләп дөге чистартып уты-ра.
Шахмат бүлмәсе. Сакчы оттыра бу-гай Тимернең канәгать йөзенә тантаналы елмаю чыккан.
Тимер. Мат!
Күгелташ. Котлыйм, тәкъсир!
Тимер Кызык, кызык, дәрвиш Мостафа! Ләкин мин синең хәйләнне алдан ук сизендем. Шулай итеп, без жиндек!
Сакчы. Хак, галижанәбләр жинде! Кызык, минем бу хәйләмне әле моңарчы берәүдә сизенмәгән иде. Сез—беренче! Котлыйм, тәкъсир!
Тимер (горур елмаю илә). Ә без аны Сәмәркандта алладык. Минем чиксез кыйммәт хәнжрем үз янымда кала, шөкер. Аллаһ мина һәрвакыт жинү китерә. Шулай итеп, сез минем хозурымда каласыз!
Карадәрвиш. Мәйлең, ихтыя
рын, тәкъсир! Ләкин озакка түгел, өч ай, күп дигәндә ярты ел шарт белән!
Тимер. Күгелташ. фәрманымны язсыннар!
Күгелташ ишарәсеннән сон хатгат- лар керә. Алар келәмгә утырып, ике тез башына такталар куя, кара савыты, оч-ланган каурый каләмнәрен жайлый.
Тимер. Без—Сарбедарлар пади-шаһы, Хәрәзм шаһы, Мәвәрәеннәһер солтаны—Барлас токымлы әмир Тимер Барс елының җиденче аенын унынчы көнендә сәедләр токымы Хәйран утлы Исрафил хәзрәтне үзебезнең яныбызга дин эшләре вәзире итеп алабыз. Үзенен нөкәре Мостафа белән ул дәүләт тәэми- ниятенә алына. Яраннарым' Аларнын гозерен минеке кебек төгәл үтәргә!
Карадәрвиш. Шөкран, тәкъси-рем! Без сезнен дәүләтегез файдасына хыянәтсез хезмәт итәрбез!
Тимер. Күгелташ!
Күгелташ. Әмирем?
Тимер. Минем яна яраннарымны дәстарханга чакыр!
Коръән ачтыру
Бакчадагы җимеш агачлары күләгәсендә корылган дәстәрхан тәйарланган. Күренми торган мотрибчылар талгын аһәң уйный. Кәнизәкләр бию башлый, аларны кылычлы яугирләр алмаштыра.
Тимер алдан, аннан арттарак Карадәрвиш, Күгелташ, аннан арттарак Сакчы керә. Карадәрвишнең өстендә затлы чапан, затлы башлык. Сакчы да бик кәттә киенгән.
Тимер. Сезләр сәед Исрафил хәрзәтләре, ун ягымнан урын алырсыз!
Күгелташ. Сәед Исрафил хәзрәтләре, түрк падишаһлары ин хөрмәтлеләргә уң тарафыннан урын бирә.
Карадәрвиш. Чиксез рәхмәтләрем булсын!
Карадәрвиш Тимернең ун ягына утыра. Сакчы аннан бераз читгәрәк урын ала.
Ин башта әмиргә касә белән чәй бирелә. Тимер сак кына, үз дәрәҗәсен белеп кенә касәне ике куллап ала. Бер уртлап, жинелчә генә баш иеп. касәне ике куллап күршесе—олы кунагы, олы вәзире Карадәрвишкә суза. Тегесе дә җинелчә баш иеп. ике куллап касәне ала Барысына ла чәй таратыла, барысы да чәй эчә.
Зур төпсәдә кыздырылган ит ки-терәләр. Тимер әмир үз пычагы белән кисәктән бер калҗа кисеп, авызына каба да, төпсәне Карадәрвишкә бирергә куша. Барысының алдына аерым төпсәләрдә ит китерелә Барысы да уз пычаклары белән кисеп ит ашый
Тәмләткечләр белән пешерелгән, борычлы шулпа китерелә.
Пылау чыгарыла. Олы касәгә өелгән кып-кызыл җиләкне Тимер алдына куялар Ул аерым бер ләззәт белән сабыр гына пылауны шул җиләкләр белән бизи Саргылт булып пешкән дөге тавы өстендә кып-кызыл йолдызлар кабынгандай була. Шул пылауны табагы белән Карадәрвишкә суза Барысы ла куллары белән пылау ашый башлый
Кувшиннар белән кымыз чыгарыла. Тимер ин башта бармак очы белән кымыз тамчысын читкә селти, монысы—
Тәнрегә, аннан сон кымызны үзе татый, аннан сон башкаларга ла коеп чыгалар Барысы ла кымыз зчә. Төпсәләргә салынган жиләк-жимеш чыгарыла. Аннан сон тагын чәй китерелә. Чәйдән сон тәгамга дога кылына.
Тәхетханә
Тимер. Исрафил хәзрәтләре!
Карадәрвиш. Әмирем, дикка- тем!
Тимер Күзгә күз сөйләшсәк иде'
Карадәрвиш. Мәйлен, әмирем (Сакчыга ишарә ясый Сакчы арты белән чигенеп чыгып китә )
Тимер (Күгслташка ымлый, тегесе кигә) Пирем!
Карадәрвиш Әмерен, әмирем!
Тимер Мин үземне Аллаһу Тәгал-әнең Жир йөзендәге үжәт колы, дип са-ныймын Мин Жир Йөзендәге бер генә халыкка ла зыян салмадым Кеше малына хужа булу, башкалар хисабына мал-молкәт туплау минем уема ла кереп караганы юк Мин беркайчан да. бер генә кешегә дә кызыкмадым, азарлан көнләшмәдем Минем яуларым бары Iик жиһал вә яки гаделлекне торгызыр очен кылынды. Беркайчан да яуга чыгар алдыннан, берәр кешегә үлем жәзасы бирер алдыннан якыннарым вә сәедләр белән киңәшми гамәл калганым юк Мин кяферлар, мәжүсиләр. монафикълар белән дин очен көрәшәм Мин Аллаһ юлында шәһид булырга әзер Мин пәйгамбәребез Мостафа сал аллаһу гал- әйһи вә сәлам юлыннан барам Мона кадәр минем ин олы киңәшчеләрем сәел Зәйнетдин Әбүбәкер хәзрәтләре булды Ин әүвәлге яуларым анын фатихасы белән башкарылды Аллаһнын ярдәме белән мин жинүләр яуладым Аннан сон минем ин якын кинәшчем мәрхүм шәех Бәрәкәбулды, урыннары жәннәпә булсын!
Карадәрвиш Иннә лилләһи вә иннә иләйһи рәжнгун
Тимер Мин бүген киңәшчесез калдым. Минем яу агаларым, акча лиләре буенча казначым да. ясак җыючы, салым артыннан йөрүче баскакларым да бар. шөкер. Ләкин минем бүген рухи ярдәмчем, дин ипләре буенча кинәш- чем юк иле. Аллага шөкер, анысы да бу |ды Аллаһ ярдәме илә мин Мәнәрәсн нәһсрнс. Хорезмны яуладым Мин ты- I ы I ил-солтанат кордым. Минем тәкъва
булуым зур жинүләргә ирештерде Мин сәгадәт патшалыгы төзедем.
Карадәрвиш Котлыйм сехләр- не, әмнрләрнен әмире. Ләкин ссзнен шушы изге эшегезгә комачау кылырга теләүчеләр аз түгел Ин беренче сезгә Алтын Урда патшалыгы куркыныч Анда коточкыч куәтле хан утыра—Туктамыш Ссзләр аңа күпме яхшылыклар кыдды- ңыз, сез аны тәхеткә утырттыныз. тәкин ул—итагатьсез, рәхмәт укыйсы урында, сезгә каршы яу әзерли Әйе. ссзнен гас- кәренез аныкыинан кнм түгел, ләкин бит анын сәгадәтле иленезгә басып керүен “ярһәмәкаллаһ” дип көтеп ята атмыйсыз Ул өлгергәнче сез өлгерергә гисш.
Тимер (аптыраган) Сез минем уемнан алда барасыз, хәзрәт
Карадәрвиш Минем вазифам шул, әмирем
Тиме р. Ләкин мөселманның мөселман иленә басып керүе, мөселман канын кою, мөселман жанын кыю мөселманга тыелган, хәзрәтем.
Карадәрвиш. Туктамыш хан— боек хан. тәкъсирем. Анын кул аегында Болгар дәүләте, элеккеге Хазар җирләре. Каф тауларының аргы яты. бөтен Идел буе. Чулман иле. чуаш, чирмеш, урыс иле анын химаясендә Ул Ак Ур- данын хужасы. Синен ут күршен Ут күрше бит ул сиңа тоз, он бирер, әмма ут күрше йортына ут сала да белер
Тимер Менә шул борчый мине, хәзрәтем Нишлим? Синен кинәш кирәк.
Карадәрвиш Коръән ачтыры - гыз. әмирем
Тимер. Мөхәммәл пәйгамбәрнең торыны. сәедләр нәселле, шәех имам Исрафил хәзрәтләре бу эшне мин сина тапшырыр идем (Корыш суза )
Карадәрвиш (Коръән ача) Молек сүрәсе, бишенче аять хактыр ки, сезгә ин якын күкне кандзиләр белән бизәдек Атарны (йагтыхирны) шайтаннарга ата торган илен ясадык һәм шайтаннарга ялкынлы ут газабы әзерләдек
Т и м е р. Бу ни, шәех хәзрәт?
Карадәрвиш. Бөек әмирем, Коръәни Кәрим шайтаннарга сезнен кулыңыз илә жәза бирә.
Тимер. Кем ул шайтан?
Карадәрвиш. Шайтан ул— Туктамыш, Туктамышның халкы. Бе-ренчедән ул ант бозучы.
Тимер. Хак!
Карадәрвиш. Икенчедән Туктамыш илендә динне дөрес тотмыйлар!
Тиме р. Ничек'* Алар мөселман халык бит!
Карадәрвиш. Туктамыш илен-дәге мөселманнар яшереп кенә мәжүси йолаларын тота, әмирем.
Тимер. Ничек?
Карадәрвиш. Үзем ишеттем, үз күхтәрем белән күрдем, Идел буе татар-лары яна туган йөзенче ир угьланга кыл салалар. . Әмирем, сөннәтче баба сөннәт ясаганнан соң һәр йөзенче баланын кәлләсенә ата-бабасына күрсәтмичә генә кыл сала. Бала сия алмыйча үлә. Мөселман бабасы мөселман баласын шулай таш балбалга—ясалма аллага корбан итә.
Т и м е р. Әстәгыфирулла! Бу ни гадәт! Бу нинди кыргый йола! Әгәр дә ул ата- анасынын бердәнбер баласы булса?
Карадәрвиш. Бердәнбер булса да кыл салынырга тиеш. Мәжүси йоласы шулай куша, тәкъсирем Кыл салма- са, сөннәтче бабанын үзенә зыян киләчәк.
Т и м е р. Бу кыргый йола, бу Исламны какшата торган йола! Моны тамырыннан корытырга кирәк.
Карадәрвиш. Коръән дөрес әйтә, шайтаннарга ук атарга кирәк!
Тиме р. Дөньяда күрелмәгән кыр-гыйлык!
Карадәрвиш. Монысы әле анын чүп кенә. Болгарлар, Габдулла хан илендә ире, хатыны, баласы-чагасы Иделдә бергә көпә-көндез су коена.
Тимер. Чынлапмы?
Карадәрви ш. Валлаһи, менәтрә! Үз күзләрем белән күрдем. Ялангач килеш коеналар.
Тиме р. Ислам дәүләтендә? Ире. хатыны, бала-чагасы ялангач килеш бергә су коеналар? Дә хәүлә вә лә куәте Кая карый мәчет? Кая карый имамнар? Кая карый Габдулла хан? Тугыз йөз егерме икенче елда Исламны рәсми төстә кабул иткән Болгар дәүләтендә Ислам кануннары үтәлмиме?
Карадәрвиш. Үтәлми! Алар Исламны эчтән какшата, тәкъсир. Башка илләрнен илчеләре барысын да күрә бит. Алтын Урда белән Болгарда Ис-лам—бозык Ислам, тәкъсир!
Тимер. Күгелташ!
Күгелташ (керә). Тәкъсирем, әмерен!
Тимер. Хәбәр сал! Бөтен даруга- лар, барча илчәләр, барча төмәннәр гаскәр белән тиз арада биредә туплансын! Без Жиһад өчен, дин сафлыгы өчен яуга чыгабыз!
Күгелташ. Башым өсте, йөзем түбән. (Китә.)
Тиме р. Исрафил хәзрәт, сез дә минем белән яуга барырсыз, сез мине рухландырып торырсыз!
Карадәрвиш. Башым өсте, йөзем түбән, тәкъсирем!
Кинәт, дөньяны сискәндереп гауга бәрабаннары дөнгерди башлый, жиз тәлинкәләр чартлап бер беренә бәрелә Карнайлар дәһшәтле көй уйный
Ахыры киләсе санда.