Логотип Казан Утлары
Публицистика

АВЫЛЛАРЫБЫЗ ТАРИХЫ


Иске Салман
Кама аръягында Әдки, Чистай һ.б районнар жире борынгы тарихи һәйкәлләргә
бай булуы белән аерылып тора Авылларда өлкән буын вәкилләре белән соиләшсән.
авыллары оешу, тирә-як турында легенда-риваятьләр. борынгы бабаларыбыз
тормышына мөнәсәбәтле әллә никадәр тарихи вакыйгалар ишетәсем Бу җәһәттән
карлында. Иске Салман авылы берсеннән дә каетышмый кебек.
Актай елгасына сул яктан килеп кушылган Саз ман суы буендагы Иске Салман
авылы Әлки районы җирләрендә, район үзәге Әлки авылыннан — 17 чакрымда, тимер
юл станциясеннән—80, пристаньнән 62 чакрым ераклыкта урнашкан Су үзенә
атаманы авыл исеме Салманнан алган
Салман атамасы тарихи чыганакларда, фольклор әсәрләрендә еш искә алына А.
Артемьев китабында (1866) күрсәтелгәнчә, Салман суы ярына утырган Иске Салман
авылындагы 172 хуҗалыкта 557 ир-аг һәм 562 хатын-кыз исәпләнгән, авылда бер
мәчет эшләгән Шул ук су буендагы Абдул Салманы авылында 33 йорт булып, аларла
99 ир-ат, 112 хатын-кыз яшәгән, мәчет берәү булган Яна Салманлагы (Урта Салман)
171 хуҗалыкта 482 ир-ат һәм 456 хатын-кыз гомер кичергән, авылда бер мәчет
эшләгән. Шул ук су буендагы Абдул Салманы авылында 37 йорт булып, аларла 99
ир-ат һәм 112 хатын-кыз яшәгән, мәчет берәү булган К П Берсгель хезмәтендә
күрсәтелгәнчә (1908) Иске Салман авылында 1659. Яна Салмамда 1600, Түбән
Салманда—616, Абдул Сәлманында 255 тагар кешесе яшәгән.
Иске Салман авылы оешуы турында түбәндәге легенда-риваять бар Мохәммәг
пәйгамбәр исән чагында Мәккә шәһәреннән зур бер галим кеше Идел буена дин
өйрәтергә җибәрелгән икән Бу кеше Сөләйман атлы булып, галим булганга күрә, аны
Сөләйман Хуҗа дип йөрткәннәр, ди
Сөләйман Хуҗа Мәккә шәһәреннән, күп газаплар кичен. Шәһри Болгарга килгән,
ди.
Шәһри Болгарда хан Хуҗаны үэенен сараенда тотып, соныннан илгә ан-белем
таратыр өчен, безнең якка җибәргән Сөләйман Хужа илгә чыгын, зур мәдрәсә ачып,
бик зур муллалар чыгарган. Алар, авылларга таралып, илне агартканнар, ди
Сөләйман Хужа бик күп телләр белгән Болгар илен бик яраткан, шунын өчен кире
Мәккәгә кайтып китмәгән Ул безмен бу як халкын яратып сөйли икән Сөләйман Хужа
әйтә торган булган: «Шәһри Болгар җире бик бәрәкәтле жир. ислам ул җиргә кылыч
көче белән таралмаган Болгар илендәге халык ислам линен үзе теләп кабул иткән,
шунын очен җомга намазында хотбәдәр агач гаяк тогын кына укыла»,—дип.
Менә шушы Соләиман Хужа безнен Иске Салман авылынын беренче карш вә изге
бабасы Ул безнен Салман авылын нигезләүче бабабыз булган
Шул рәвешле ( .иман бабам нсемс бе ым *.> I .иман оы шп аны > з -иман днп
аталган Бу авыл янында башка Саяманнар да барлыкка кнлгәч. монысы Иске Салман
исеме алган Халык сөйләвенә караганда. Саз әй ман Хужа зираты Иске
.[мшчы Нашы журналның 2006 елт 6 санында.
Сал ман белән Морза Салманы арасына урнашкан. Салман атамасы тарихи чыганакларында,
фольклор әсәрләрендә һ.б. еш кулланыла. Тирә-юнендә археологик ядкарьләр шактый табылган.
Археологлар Иске Салман авылы янында болгар—Алтын Урла чорларына мөнәсәбәтле
каберлек һәм авыл хәрабәләре. Салман авылы янында борынгы болгар заманнарына караган әйберләр
тапканнар
Хәзерге көндә дә Иске Салман белән Абдул Салманы арасында, су буендагы матур бер урынны
«Йортлар өсте». «Салман хужа кабере». «Кичү* дип йөртәләр. Халык Салман бабайны онытмый:
кабернен өсте койма белән тотып алынган, ул әледән-але янартылып тора Борынгы гореф-гадәт,
йола-кануннарны күз карасы кебек сакларга тырышкан олы буын, җәйнен матур көннәрендә тавыклар
һәм сарыклар чалып. -Изгеләр өсте». «Салман хужа каберенә». «Кичү»гә килә.
Иске Салман авылыннан 4-5 чакрым көньякка таба сонгы болгар чорларына мөнәсәбәтле зират
билгеләнгән. «Кичү» дип атала торган урынның да кызыклы тарихы бар. Элек Болгар шәһәреннән
шушы урынга кадәр зур гына су аккан. Бу су буйлап Болгардан сал һәм көймәләр белән килгәннәр.
Хәзер бу су бик кечкенә инде, шулай да Кичү дигән исеме сакланып калган. Абдул Салманы дип
аталган авылны икенче төрле Салман—Морза дип йөртәләр. Иске Салман—борынгы авыл, гөп
Салман.
Революциягә кадәр Иске Салман авылында 450 гә якын хужалык булган. Шуларнын 110 лабы
ярлы. 290 тирәсе урта хәлле. 50 тирәсе хужалык шактый бай исәпләнгән Авылда 5 жил тегермәне, ике
ярма яргыч. 6 кибет эшләгән Анда 2 мәчет гөрләп торган Бер мәчетнең мулласы Сибгатулла исемле
булган, икенчесе— Әхмәтша мулла булып, нигәдер аны тереләй күмеп үтергәннәр Авылда өченче
мәчет салырга җыенганнар, ләкин революция чыгу ана комачаулаган.
Авылда ике мәдрәсә эшләгән Гайнулла Айгуганов дигән кеше рус-татар мәктәбе ачарга ла
тырышып йөри. 1912 елда бина булмауга карамастан, бу мәктәп ачыла һәм сабакларны төрле
кешеләрнең өйләрендә укыталар.
Революциядән сон авылда совет хакимияте урнашкач авыл советы рәисе итеп Кәлимулла
Хәбибуллин сайлана Анын җитәкчелегендә Аграмаковка алпавыты җирләре халыкка бүлеп бирелә.
1918 елда илдә гражданнар сугышы башланганнан сон авыл ир-атларын сугышка ала
башлыйлар. 150 дән артык кеше гражданнар сугышында катнаша. 67 кеше сугыш кырында үлеп кала.
1919 елда укытучы Харис Шакиров Спас кантоны жир бүлеге мөдире Кочкариннан Яна
Бездна авылы алпавыты Булыгиннын өен Иске Салман авылына мәктәп итеп салу өчен рөхсәт ала.
Яна Бездна авылынын бай катлау вәкилләре өйне сүтүгә каршы чыгалар, ләкин ул куркып калмый,
өйне сүтеп алып кайталар 1919 елнын сентябренә мәктәп бинасы өлгереп житә һәм авылда 4 класслы
башлангыч мәктәп ачыла Укулар ана телендә алып барыла.
1921 елла зур ачлык була, авылда 400 кеше ачтан үлә. Күп кеше ачлыктан котылу өчен читкә
китә Мәктәп бинасында ятим балалар өчен приют ачалар.
НЭП елларында авылда Гыйниятов Сәлим. Хәлиуллин Сөләйман. Еврей Сөләйманы. Мәскәү
Кәли, мулла Арыслаиов Габдерәүфләр көчле сәүдә итә башлыйлар 1925 елда Гыйниятов Сәлим
кибете бинасында авылда беренче кооператив магазины ачыла.
1926 елда ярлы кешеләрнең җирләрен эшкәртү өчен «Машиннос товаришсство» оеша. Бу
ширкәтнең сабаннары, тимер тырмалары, уру. ашлык сугу машиналары
була.
1927 елда авылда уку өе һәм клуб ачыла Уку өендә авыл яшьләре пьесалар, концертлар куя
башлыйлар. Шушы елда ук комсомол оешмасы төзелә, клубта стена газетасы чыгарыла. 1929 елда
авылда беренче радиоалгыч сөйли башлый Халык радиога ышанмый, ана «сихер» дип карый Шуннан
сон. авыл алдынгыларының берсе —Гатауллин Кадыйр Казанга килеп радио аша авылдашларына
мөрәжәгать итә.
Ватан сугышы елтарында авыллап 184 кеше фронтка алына. 98 кеше сугышта
башларын салалар Бу елларда колхознын экономикасы бик нык какшый. 1944 елда
авылда колхоз икегә бүленә: «Кызыл Байрак» һәм «Ворошилов» исемендәге колхозлар
Чәчү жирләрснен бары 30-35 проценты гына эшкәртелә Фермалардагы герлекләр саны
кими. 1945 елда жинү килә, солдатлар авылга кайта башлый Сугышта булганнарның
39 кешесе орден. 57 се медальләр белән бүләкләнгән.
Сугыштан сон (1950 ел) Иске Салман авылындагы ике колхоз һәм Абдул
Сәлманындагы «Ударник» колхозлары берләшеп. «Ворошилов» исемендәге колхозга
әйләндерелә. Колхоз рәисе итеп Яруллин Сибгат сайлана
1951 елда Чыгыш күле зур итеп буыла. Фермада терлекләр саны арта, бу елны
беренче тапкыр колхоз дәүләткә икмәк тапшыру планын үти Фермаларда сыерлар,
сарыклар, дуңгызлар, атлар, тавыклар һәм куяннар асрыйлар. Шул елларда Чыгыш
күле янына алмагачлар, чия. карлыган һ.б. агач, куаклар утыртыла. Авыл халкы аны
Алма бакчасы дип йөртә Колхоз монда кыяр, помидор, суган һ. б яшелчәләр дә үстерә.
Көз көннәрендә алармы арзан бәягә генә колхозчыларга саталар
1965 елнын декабрендә Иске Салман. Иске Тахтада, Яна Тахтада. Яна Баллыкүл
һәм Иске Нохрат авыллары берләшеп. «Спутник» совхозы оештырыла. Бу совхознын
үзәге Иске Салмаңда урнаштырыла. Совхоз директоры Шакирон Фаиз Вагыйз > ты
була.
Авыл 1967 елда тулысынча электрлаштырыла. 1974 елда директор итеп
Әхмәтжанов Рәшит сайлана. 1981 елда совхоз директоры итеп Вафин Рөстәм Мингәрәй
улы куела. Ул 1991 елга кадәр эшли. Шушы ук елда Иске Салман авылы үзе генә
«Спутник» совхозында кала, башка авыллар аерылып чыгалар 1991 елдан совхозга
директор Харисов Гаваз Габбас улы билгеләнә
1990 елда совхозда фермер хуҗалыклары төзергә тырышып карыйлар Вафин
Сиренад Мәсгут улы җитәкчелегендә Әхмәтшин Рәшит, Нурмохәммәтов Рәшит.
Сәхавеглинов Ринат совхоздан арендага җир. ферма, трактор алганнар Язгы чәчүне
үзләре чәчеп, жәй буе карап һәм саклап үстергәннәр. Нурмохәммәтов Рәшитен
фаҗигале үлеме һәм калганнарынын да гомерләре энә очында казуы фермерлык эшен
туктаза. Аларнын җирләрен совхоз кире үзенә аза
Хәзер авылда яшьләр күбәя, авыл җанлана бара Халыкка 4 кибет хезмәт күрсәтә
Шуларнын берсе— Зыятдинов Равилнең шәхси кибете
Авылда мәдәният йорт ы, медпункт, китапханә, балалар бакчасы һәм мәчет эшли
Бүгенге көнлә авылнын табигате, елга-күлләре кеше ярдәменә мохтаҗ Чыгыш күле
көннән-кон пычрана, суы кими бара, ә анын янындагы Азма бакчасында көтү йөри
Язын һәм көзен авыл урамнары бик пычрак
1912 елда авылга Казаннан Гайнулла Айтуганов кайта. Ул үзенен революцион
карашлары өчен сөрелеп җибәрелгән була. Ул авылга кайткач, инде югарыда
әйтелгәнчә, русча-татарча укыта торган мәктәп ачу өчен тырыша. Беренче мәхәлләнең
алдынгы карашлы мулласы Габдерәүф Арысланов үзенен иске өен мәктәп итеп бирә.
1912 елда русча-татарча мәк1әп үзенен эшчәнлеген башлап җибәрә. Башта укырга 31
бала килә. Ләкин 10-15 көннән 14 бала мәктәпкә йөрми башлый, мәктәптә бары 17
укучы каза Мәктәптә ана теле, рус теле, математика, биология һәм география фәннәре
өйрәтелгән Укыту дүрт еллык була 1917 елда Айтуганов я надан Казангә күчеп китә
(1961 елда 82 яшендә Казанда вафат булган) 1917 елда Г.Айтугановка алмашка Спастан
курслар бетереп Зврипов Һади кайта 1919 елда ул Базарлы Матак волостена күчерелә,
анын урынын Шакиров Харис ала.
1919 елда Шакиров Харис, югарыла әйтелгәнчә. Яна Бсзлна авылы алпавыты
Булмгиннын өен авылга мәктәп бинасы итеп күчерергә рөхсәт сорый Анын үтенече
канәгатыәндерелә һәм бу елны уку яңа мәктән бинасында башлана.
1921 ачлык елында мәктәп бинасында ашханә ачыда, ятим балалар өчен приют
оештырыла 1921-22 елларда укулар булмый, бары 1923 елдан гына башланып китә
1919-1926 елларда мәктәп мөдире булып Шакиров Харис эш ш Шушы елларда мәктәптә
Азишсва Закирә апа (Абдулла Алишнең бертуган апасы) Иске Салчан авылының
беренче коммунисты Яруллин Галимуллага кияүгә чыга, ә кызлары Сөнкишсва
Илсөяр әдәбият укытучысы булып эшләгән
Ч
.

,
у
.
м
161
1934-35 уку елыннан мәктәп мөдире булып Мирхужин Кадыйр эшли. Ул мәктәп гирәсен
рәшәткә белән әйләндереп алдыра, агачлар утырттыра, мәктәп өчен яна парталар, өстәлләр һ.б.
кирәк-яраклар кайтарта. Кадыйр Мирхужин репрессиягә эләгеп. 1938 елда Спас-Куйбышев
төрмәсендә һәлак була.
1938 елда иске мәчет бинасы мәктәп өчен бирелә. Мәктәп мөдире булып Яруллин Абдулла эшли
башлый. Укучылар саны 200 дән арта, ике сменалы укуга күчәләр.
1941 елда Иске Салман мәктәбе башлангыч мәктәп булып кала, мөдир итеп Заһидуллин Кәли
билгеләнә. Ул фронтка киткәч, мәктәп мөдире булып
Сания Яруллина кала. 1942 елда укучылар җитмәгәнгә күрә Иске Салман мәктәбе ябыла.
1943 елда авылда тулы булмаган урта мәктәп ачыла. Директоры Сания Шакирова
була.
Сугыш беткәннән соң, авылдагы тулы булмаган урта мәктәпне ябып, башлангыч мәктәп итеп
кенә калдыралар. Мәктәп мөдире булып Гәрәев Салих эшли.
1945 елда иске мәчет бинасын мәктәптән алалар һәм аны амбар ясап ашлык
салалар.
1945-46 уку елында мәктәп 4 класс-комплект булып кала.
1946 елда мәктәп мөдире булып Шакиров Мансур Харис улы куела.
1949 елнын сентябреннән башлап авылдагы башлангыч мәктәп җидееллык итеп үзгәртелә.
Директоры Шакиров Мансур була.
1950 елда иске мәчет бинасындагы ашлыкны бушаталар һәм ул бина кире мәктәпкә бирелә.
Мәктәп өчен тагын бер бина салалар. Бу бина 1951 елнын сентябренә салынып бетә Мәктәпнең өч
бинасы авылның гөрле якларында урнашкан була. Укьпучытар тәнәфестә бинадан бинага йөрергә
тиеш булалар. Болай йөрү бик унайсыз була. 1954 елда өч бинаны бергә авыл уртасындагы калкулык
өстснә урнаштыралар. 1954 елдан барлык укучылар да бер сменада укыйлар.
1956 елда мәктәп тирәсе рәшәткә белән тотып алына, агачлар утыртыла.
1966 елла мәктәпкә электр кертелә, телевизор, магнитофон алына, мәктәп тслефонлаштырыла.
1968 елда укучылар саны 300 дән арта, тагын ике сменада укыта башлыйлар.
1979-80 елларда укучылар саны азая, яңадан бер сменага күчәләр. Хәзерге вакытта бу иске
мәктәп биналары сүтелгән һәм алар урынында ташган мәчет салынган
1987 елда таштан ике катлы яна мәктәп бинасы төзиләр. Иске Салман сигезьеллык мәктәбе урта
мәктәп итеп үзгәртелә. Яна мәктәпкә 78 бала укырга килә. Мәктәпнең якты һәм киң спортзалы, спорт
мәйданы бар, ашханә эшли, дисплей бүлмәсе бар
Авылда халык таза, нык һәм матур тормышта яши Авыл өлкәннәренә ихтирам зур.
Зиратны халык тәртиптә тота.
Иске Салманнан 3 чакрым ераклыкта Яна Салман авылы урнашкан Исеменнән үк күренеп
торганча. Яна Салман авылы соңрак төзелгән. Яна Салман авылында совхоз идарәсе, мәдәният
йорты, китапханә, балалар бакчасы, унъеллык мәктәп бар.
Авылда мәчет эшли Зиратны халык карап һәм чистартып тора. Яна Салманнан 1-2 чакрым
ераклыкта Рус Салманы башлана. Түбән Салман түбәнлек җиргә утырган.
Салман авыллары тирә-юнендә табигать матур. Авыллар янында урман-сулар ла җитәрлек.
Ләкин сулар саега, ярлар ишелә. Минем күзәтүемчә, су-инсш. чишмә- чыганакларны карауга
игътибар җитеп бетми әле. Әйләнә-тирә мохитне, табигатьне саклау мәсьәләсен көн тәртибенә кую
кирәк.
Авыллар янындагы географик берәмлекләр бу авылларнын борынгылыгына ишарә ясыйлар.
Кол атавы дигән топонимны аксакаллар болай анлата. Борынгы заманнарда бу атауга Тау ягы
төбәгеннән Колмөхәммәт исемле бабай килеп урнашкан. Шуна авылнын ул очы Кол атавы дип
йөртелә башлаган. Бу бабай югарыда сүз алып барылган Сөләйман Хужа нәселеннән булган, имеш.
Зиратларда мәетләр өстенә куелган ташларны телгә китерү халык һәм авыл
тарихын ачыклау өчен өстәмә мәгълүматлар бирә Иске Салман авылындагы Иске
зират дип атала торган каберлектә 3 таш булган Анын икесен 1974 елгы зпи график һәм
археологик экспедиция вакытында Г.Ибраһимов исемендәге институтнын баш
гыйльми хезмәткәре Марсель Әхмәгжанов күргән Берсенен язмаларын укыган да. Бу
ташта ул 1317 ел датасын күрә. Икенчесенең өске өлеше генә җирдән күренеп торган,
язулары сакланмаган. Өченче таш инде бөтенләй юкка чыккан Шушы авьыла яши
торган Зариф бабай сөйләвенә караганда, мондый ташлар б\ зиратта 7-8 булган әле.
Ләкин вакытлар үтү белән алар югалганнар
Аксакаллар Салман бабайнын балалары Морзалар авызына чыгып утырганнар
дип сөйлиләр. Андагы иске зиратлар азарныкы икән Абду.з Сатманы (Морза Салманы)
янында Салман суы Морзазар буе яисә Су буе дип йөртелә Хазык сөйләвенә караганда.
Су буе кешене тота икән, кешене тотмасын өчен, анын янында үрдәк чалалар, ягъни
суга корбан бирү гадәте сакланган. Урыслар да. чуашлар ла бу йоланы үтиләр икән Бу
авылда ла Иске зират бар Авыз картлары бу зиратта 3-4 таш барлыгын сөйләгәннәр,
ләкин Марсель Әхмәтжанов 1974 елны ул ташларны күрмәгән, ә зират канау белән
әйләндереп алынган булган Борынгылар каены исә—икенче иске зират исеме Элек
анда бик күп кабер ташлары булган. Ләкин аларны. халык сөйләвенә караганда,
трактор белән ваттырганнар Авылдагы тагын бер борынгы каберлек Кызыл бура дип
атала. Имеш, бу урынла Болгардан Бүләргә укырга барганда оч кызнын берсе үлеп
калган, аны күмгән җиргә шундый исем биргәннәр
Иске Салман авылы халкынын килеп чыгышы мәсьәләләренә Ко.змәмәт
шәжәрәсс беркадәр ачыклык кертә Ул ун буынны һәм хронологик яктан XVII — XX
йөзләрне үз эченә ала Шәжәрә чылбыры түбәндәге буыннардан гыйбарәт Колмәмәт (ул
Әлки районы Иске Салман авылына Кама Тамагынын Өмәкәй авылыннан күчеп
утырган)-> аның улы Мәсгут- Давыт > Әдһәм- • Динмөхәммәт—> Мөхәммәтжан->
Мөхәммәтша анын кызы Минсылу (1977 елны
туган)-> Галимулла-> анын кызы Лалә.
Шәжәрә XVII йо.знен икенче яртысында татар халкынын күчеп утыру юнәлешен
күрсәтү өчен әһәмиятле.
Иске Салман халкынын бер-берсен атый торган кушаматлары үзенчәлекле
чәлтерләр, шамран. озын. пиры. куян, солы, пәриләр, компот, әнкә, майор, маймыл,
әплиләр. макарлар. әнижан. тәпәчләр, зачемнар. чаиай. әрсез, шимаме. кайнар, кырын,
бүре, пәртүк, чумка.
Югарыда искә алып кителгәнчә, авылда күренекле педаго!. халык мәгарифе
отличнигы Илсояр Гали кызы Сонкишева туган
иикс саннарда