ИДЕГӘЙ

Рөстәм Mингал нм
Ризван Хамид

(НӘФИС ФИЛЬМ ӨЧЕН ДРАМА)
Өченче фильм
I бүлек
. _Дк Бүре ыруы авылы. Тишелеп килгән иргә таң.
Биш-алгы зур йорттан һәм берничә ка-рал гы-курадан юрган авыл. Барлык йорт- куралар берг ә биек казык койма белән ура-тылган. авыл капкасы тирәсе буралы Ны-гытмалы һәм бикле. Җәй урталары. Кошм чыкмаг ан әле.
Авыл капкасы янына тимер туркалы җайдак чабын килен туктый.
Җайдак (түземсезләнеп капка кага) Әй! Йоклыйсызмы әллә! Карлуклар явы килә!
Капка ачыла һәм йокылы-уяулы кыл киемле сакчы күренә.
Җайдак. Яу килә ә син күзенне ерта алмыйсын, гамьсез! Ыру банты Хәйбулла абызны уят тизрәк!
Хәйбулла (киена-киенә ашыгып кию) Сәлим утлым, синме бу'* Ник даулашасыз'* Нишләп постырманны ташлап кайттык?!
Сәлим Бодри калды анда. Хәйбулла абыз Әзерләнегез карлуклар ерымнан Дүртмантай тавына күтәрелеп житеп килә-ләр инде'
Хәйбулла Канча жан?
Сәлим Оч йөзләп чамасы булыр. Хәй-булла абыз! Барысы да башган-аяк корал-ланган Буш арбалы атлары да күп бетне искәрмәстән талап китәчәкләрен.! әз генә дә шикләнмиләр, димәк! Дәргаһтан сөрелгән Идегәйгә ышанмагыз, зинһар! Үз йортына яу китерткән нәмәрсә ул. .тип күпме әйттем мин сезгә. Хәйбулла абыз! Ә без анын үзенә ой башыннан икешәр яугир биреп жибәрдек! Син үзен лә хәлал задание кызганмадык Аксак Тимер бөтен чирүе белән Идел буенда дүрт атнадан артык Туктамыштан талап жыйган гыннмәт исәбенә типтереп яткан, имеш Яшь кыз-кыркыннарны гына да гаскәренә кырык мскләп- не өләшкән, ди’ Идегәй кая булган шулвакыт?! Ник безне Аксак Тимерлән калган килмешәкләрдән көпә-көндез кычкыртып талата?! Карлуклар шуларга ияреп килгән этләр ич' Юньсез хуҗа үз өенә үзе яу КИ I ср. >'
Сакчы Идегөйнен безгә хужа булганы юк ич әле. нәрсә юкны лыгырдыйсын, ка-лтак?
Сәлим Булмаса булыр. өшегән авыз* Анын бар максаты шул!
Хәйбулла Тынып торыгыз Карлуклар өч йөзләп дисен0 Без малай-шалайларны да санап ике йөзгә дә тулмыйбыз Беркөнге яулары барып чыкмаганмын үчен алырга килүләре инде бу Менә нәрсә, оланнар син (сакчыга барлык хатын-кызларны. бала-чагаларны, кулына корал тота алмаган карт-корыларны җый да. Куянкул урманына озат, ә син i Җайаакка яугир ирләрне уят Мснгс атта булсыннар Кнр- мәйдә беркем дә калмый
Сәлим Ничек" Шул битләрен юа бел-мәгән күсә карлуклар.шн качабызмы'" Бо- лай да Аксак Тимергә ияреп килгән жысн килмешәктән дер калтырап торабыг* Йорт- жирсбезнс бер карусыз сасы карлукларга ташлап качканыбызны ишетсәләр, бөтен
Ахыры Башы 7 һәм 8 нче саннарда
тирә-як кирмән тавыклары кычкырып көләчәк ич бездән!
Хәйбулла /тыныч) Кем сиңа ташлап качабыз, лиле? Авыл тирәли посабыз да. жаен туры китереп, барысын берьюлы укка алабыз Халыкка әйтегез: әзер бузаларын мичкәләр белән капканың бу ягына чыгарып куйсыннар Карлукларның кылыгын яхшы беләбез иң башлап буза чөмерергә тотыначаклар алар! Кушканны үтәгез!
Сәлим. Ул чагында берничә егет бе-лән мин авылда посып калам! 2. Шул ук жир. Иртә.
Авыл тирәсендә тынлык: капка шар ачык. Бары тик утар эчендә адашып калган бер эт нори һәм берничә кош-кортныц тибенгәне күренә. Ыру башлыгы кушканча, капка янына берничә мичкә белән бу за чьи арып куелган.
Капка янына, авылны ике яктан урап, карлук җайдаклары килә: алар бик сак кы-ланалар. хәтта атларының тоякларына чүпрәк ypai аннар. Өсләрендә жиңсез кыска тун. башларында күрпе бәрән 1иредән тегелгән биек бүрек. Кораллары Ак Бүреләрнекеннән артык аерылмый, атлары гына бераз тәбәнәгрәк. Аларны авыл каршындагы кечкенә калкулык артыннан Хәйбулла абызның яугир- ләре күзәтеп ята. Карлуклар. капканың шар ачык икәнен күргәч, аптырашып туктап кагалар. Берничәсе утар эченә үтә һәм шундук кире борылып чыга.
Берсе Бер жан әсәре дә юк анда! Кир- мәннәрен ташлап, табан ялтыратканнар, ахрысы. болар.
Икенчесе (атыннан тешен, чичкә./әрне тикшерә, учы белән алып. буза кабып карый) Дөрес! Хәтта бузаларын төяргә дә өлгермәгәннәр! Менә сезгә гаярьлеге дөньяга таралган Ак Бүре ыруы! (Көлә.) Егетләр! Җәһәтрәк килегез бик шәп буза әзерләп куйганнар безгә! Яхшы буза калганчы, яман корсак ярылсын!
Яуг ирләрнең кайберләре анын янына ташлана.
Яубашы (ачулы) Ашыкмагыз, ахмаклар! Ачы кушкан булсалар?
Берсе Хәзер раслыйбыз аны' /Якын тирәдә чуалган этне тотып ала һәм. чи- ната-чината. башы белән мичкәгә тыга эт. карышса да. бузаны эчәргә мәҗбүр була Җибәрә ) Инде карап карыйк нишләр икән бу9
Мескен эт чәчи-чәчи орг әндән итә. бераз чайкалып тора да. кинәт каты өреп, кыерсытучысына ташлана. .Аны күзәтеп торучылар кычкырып көлешә башлыйлар.
Берсе Күрдегезме, ничек гайрәтләнеп китте, ә?! (Этне типкәли-типкәли читкә куа) Ташландык, егетләр! Беткән баш беткән.
Яубашы Ашыкма' Чапмас борын агач та аумуй Иң элек бөтен йортларны җен-текләп тикшереп чыгыгыз! (Бармак /ары белән төртеп ) Син Син Син һәрберегез унбашы буласыз. Егетләрне үзегез сайлап алыгыз Карагыз аны әйле-шәйле генә кыланмагыз! (Тагын бер-ике егетенә.) Ә сез тирә-якны күзләп чыгыгыз: посып ятмыйлармы икән?
Егетләр: «Бузаны безгә дә калдырыгыз, гужланмагыз!»—дип анын әмерен үтәргә ташланалар. Ике егет каршыла! ы калкулыкка таба. Хәйбулла абыз белән авылдашлары поскан җиргә юнәлә. 3. Калкулык арты. Шул ук вакыг.
Калкулык артына поскан егетләр тиз генә куаклар арасына кереп яшеренәләр. Менә карлуклар алар янына килеп җитә. Авыл егетләре аларны үзләре яныннан үткәреп җибәрәләр һәм, артларыннан сикереп чьпып. икесенә дә хәнҗәр белән кадыйлар. Карлуклар. әһ дияргә дә өлгерми, җиргә тәгәриләр. Постырмада торучы егетләр тиз генә алар- нын гәүдәләрен куаклар арасына яшерәләр һәм атларын зрман арасына кертеп бәйлиләр. ә үзләре кабат авылны күзәгүие дәвам итәләр. Капка кырынла мәш кнл! ән карлуклар мондагы хәлне сизми дә кала. 4. Капка төбе. Шул ук вакыт.
Ул арада йортларны тикшерергә утар-га кереп киткән яутирләр калка янына урап чыт алар: кайсы төрле-төрле ашам. 4 гар күтәргән, кайсы култык асларын т лы кием-салым, алтын-кө.меш әйберләр * -.тыртай.
Егетләр (шат) һу! Андагы байлык! Әҗеренә рәхәтләнәбез икән, агай-эне! Өй-ләрдә калган бузаның да иге-чиге юк! Бөтен урдабыз белән күченеп килеп, шушында утрак тормыш корабызмы әллә'’ Нигә9 Бөтен кирәк нәрсә әзер! (Ко./ә ) Җәй бар. кыш бар. китәргә ашыгып ни эш бар9
Кәеф-сафа кору башлана.
Яубашы (ул һаман атыннан төшмәгән Бик хәвефле хәл бу! Артык онытылып китмәгез әле сез. егетләр көтмәгәндә өстебезгә ташланмасыннар.
Берсе (at/а алтын савыт белән буза бирә). Әҗәл житми үлмәбез, борчылма юкка, яубашы! Өркәк атлар түгел. Мә эчеңә җылы керсен Куян йөрәк «бүреләрне» ничек тә эзләп табарбыз'
Яубашы (эчә) Егетләребез никтер озаклады Бодай итик табылган ганимәт-ләрне арбаларга төягез лә. кирмәнгә ут төртергә әзерләнегез Ә мин урман авызы тирәләрен караштырып кайтам (Берничә егетенә.) Син син... син.. Минем арттан!
Яубашы белән берничә илбасар яу!ир урман ягына таба чаптырып китә. 5. Калкулык арты. Шул ук вакыт.
Кирмән башльпы Хәйбулла абыз тирәсенә авылдашлары җыелган.
Хәйбулла Ут төртергә ирек бирмәскә Хәзер үк һәрберегез. укка алыр өчен.
бсрәр-икешәр илбасарны үзара бүлешеп куегыз. Кая?' Әйткәнне тыңлап бетер!
Тарала башла! аи ирләр кабат анын кырына кайталар.
Исерә төшсеннәр бераз!
Авыл я! ыннан җыр тавышы яңгырый.
Ирләр (көлешәләр/ Синен сүзне генә көткәннәр икән. Хәйбулла абыз! Исерештек инде эшегезгә керешегез, диләр алар безгә! Җиде бабаларын танытыйк әле. чыбыктан чыбыркы булган нәмәрсәләрнс!
Хәйбулла (күзәтчеюрга) Ничек анда?
Берсе, һаман әйбер ташыйлар Күбесе исереп килә бугай инде Яубашлыклары урап кайтмады әле
Хәйбулла. Капка тирәсендәкүпмеләр7 Икенчесе Барысы да шунда чуала Тагын ике мичкә буза тәгәрәтеп алып чыктылар! Чыр-чу күтәрделәр: чыдап кына тор!
Ирләр Болай барса, безгә тамчысын да калдырмаячаклар болар! Башлыклары югында шым I ына эшләрен бетереп куйыйк булмаса. Хәйбулла абыз!
Хәйбулла (уйланып) Аллага тапшырдык. оланнар! Шау-шу арасында сиздерми генә калкулыкны иңләп тезелегез: берсе дә качып китәрлек булмасын! (Атына атлана.)
Авылдашлары, гирә-якка сибелеп, атларына сикерешеп менәләр. 6. Капка io6e. С ызылып таң ага.
Илбасар карлуклариын күбесе шактый кәефләнеп aaiau: гнк берничә комсызы гына утардан капка төбенә әйбер ташый. 5нлабы. танклар! а сүс урап, кнрмәшә ут төртергә әзерләнә. Менә алар сүсләрен, ү зләре белән алып кил! ән чуендагы утлы күмердә кабызалар һәм утар эченә кереп китәләр. 7. Утар эче. Шул ук вакы!.
Факеллар юткай карлуклар төрле якларга I арала һәм каралтылар яиТана якынлаша. Сәлим белән кирмәндә посып каш аи « етләр аларны чарлак тишекләреннән күзәтәләр. Карлуклар! ......................... .... берсе Сәлим качып iорган
йортка якын килә һәм барган шәпкә утлы таягын түбәгә суза. Сәлим аны тиз генә ук белән агып «а. Иптәшләре шулай ук бү!ән карлукларны тә берәм-берәм укка ялалар. 8. Капка юбс. Шул ук вакыт
Илбасар (шактый олкон булса да исерек) Нишләп һаман төтен күренми анда’’ Бар әле, егетем. Исем шәрнфлөрснис оныт -тым Йә әле. яме?.. Буза эчеп, исерешеп ятмасыннар!
Берничә карлу к утар эченә кереп китә. 9. У тар >че. Шул ук вакыт.
Иптәшләрен ТЗЛ.Н1 кергән карлуклар җирдә аунап яткан бер HKIашларын күреп, өнсез торалар: анын гәүдәсен озын саплы ук аркылы тишеп чыккан, ә сүсле таягы пыскып сүнеп маташа.
Берсе (чәпчеп кычкырып җибәрә Икенчесе әнә тегендә ята' Ни булыр бу?’ По- стырма калдырылган монда, егетләр! (Капка чнына йогермәкче була, әмма Сәлим аны да тез астына суккандай атып ега Аңга килгәләгәнче бүтәннәрен дә укка ала.)
Бер карлук исенә килеп, капка язына таба йө!ерә: С әлим дә. иптәшләре дә ана ук тидерә алмыйлар. 10. Капка төбе. Шул ук вакыт.
Карлук /иптәшләре чнына йогереп чыга.) Эшләр хөрти' Бузаны ташлагыз! Кирмәндә постырма калдырганнар! Бсзнскезәр анда барысы да укка (Калкулык ягына карап авызын ачып, тасраеп ката бетен калкулыкны Ак Бүре ыруы яугирмре сырып алган.)
Капка якындагылар ул караган якка таба борылалар һәм сикерешеп торалар. Калкулык уртасыидарак туктаган Хәйбулла абыз ни ары күтәргән кулын кинәт түбән төшерә; ике йөзлә!ән ук шул ук секундта илбасар карлукларг а кадала. Аяк өсте каткан карлуклар ачы кычкырып жиргә ава. утырып гөрт аннары — урыннарында сеңеп гынып кала. Исән кал! аннары коралларына югыналар. әмма исерекләр берни ипләргә өлгерми: беренче залп артыннан (агын йөзләгән ук исән калган карлукларны бәреп ега. Берничә жинел яралы һәм укка эләкмәгән карлук утар эченә ташлана: аларны постырмаларлаи чыккан Сәлим илтешләре белой бергә укка ала. Шулай итеп, бер-ике минут эчен тә ил-басарларның бөтенесе үтерелеп бетә.
Шул арала кирмән янына егетләре белән берт ә Яубашы кайтып төшә һәм күзалды- илагы мәхшәрне күреп, шашардай булып ката.
Хәйбулла (калкулык башыннан) Монда таба борыл, илбасар яубашы' ' Егет- /әренә ишарә ясый яубашының иярченнәрен шундук укка алалар алар иярләреннән җиргә мәтәләләр ) Инде хәзер ялгызын калдың. яубашы' Нинди ният белән килдең безгә - әйт!
Яубашы өтәләнеп бер Хәйбулла ягына карый, бер жир тә аунал яткан иптәшләренең мәетләренә текәлә һәм. хәнжәрен суырып алып, үг күкрәгенә каламакчы була, ләкин о.п ерми - анын кулына Сәлимнең ут ы килеп кадала һәм коралы төшеп китә.
Хәйбулла Хуп. Сәлим' (Әкрен генә яубашы янына килә )
Берничә җайдак илбасар яубашыи уратып ала. Егегләрнсн берсе анын жалкессшш җәясен ала.
Хәйбулла Җавабыңны котам, илбасар.
Яубашы (карлыккан тавыш белән ялварып I Башымны ора чаптыр, кнрмәнба- шы! Синең йортына мнн илбасар булып ки
лдем! Юлдашларымны кыруына үпкәләр урын юк
Хәйбулла Башыңны чапсак, ырудаш-ларыңның язмышы хакында ачы хәбәрне илегез агаларына кем җиткерер?
Яубашы (түбәнлек белән) Зинһар, азат ит мине ул авыр вазифадан, кирмәнба- шы! Җәйләвемдә ил агаларыннан берәү генә калды! Ләкин ул ла корал тотарлык хәлдә түгел инде Минем башны ора чаба алмая-чак! Мине ул монда әҗәлләрен тапкан ирләрнең хатыннары кулына тотып бирәчәк
Хәйбулла Ә бүтән яугирләрен кая9
Яубашы Бүтән яугирләрем? Булган-нарның бөтенесе дә шушында —синең ал-дыңда яталар Тиле купса, зур куба
Хәйбулла. Ә корал тотардай яшүсме-рләрең кайда? ‘
Яубашы (пышылдап) Алары да — монда Ә җәйләүдә калганнарның буе тез тиңентен дә юк әле.
Хәйбулла Ничек алай килеп чыкты сон. яубашы9 Буын чылбырыгыз ник кинәт өзелде?
Яубашы Чөнки Шаһ Тимер нәселе-безнең чылбырын өзмичә дәвам иттерерлек барлык ир-атларыбызны моннан унбиш җәй элек чирүе астына салып таптаткан иде'
Хәйбулла Хәзер, димәк Нәсел чыл-бырыгыз тагын шулай бик озакка өзелеп торачак, яубашы9 Җәйләвендә калган са-быйларыгыз үсеп.бәлигь булганчы?
Яубашы Сүзен <ак, кирмәнбашы! Мо-ндый ачы хәбәрне ил агама алып кайтырга көчем җитми минем.. Шәфкать сорыйм: зинһар, шушында башымны чаптыр! Тибешкәндә дә тиңең булсын икән
Хәйбулла (кырыс). Тамашага чакырып китермәдем мин сине монда, илбасар Язмышыңны кавемеңнең хатыннары хәл кылсын! Боларны илтешербез үзең ил агагыз кулына кайтарып тапшырырсың (Мәетләргә күрсәтә ) Ганимәт төяргә алып ки-лгән олавыгыз ындыр артындамы? 11. Карлуклар җәйләве. Көн.
Урманлы далада кнн болын. Болын ур-асында карлукларнын эреле-ваклы чатырлары тезелеп киткән. Арадагы нн яхшы чагыр янына зур олау килеп туктаган. Ак Бүре ыруы илбасарларның мәетләрен кигергән. Хагын-кызлар арасында елаш-кычкырыш: һәркем үзенен ирен, улын яисә якын туганын танып, агка салып алып китә. Йөзгә якын кораллы кеше бер читтә күләгәдә утыра: Ак Бүре кавеме яуг ирләре алар.
Бер читтә егермеләп хатын-кыз ике каенны, очларыннан бау белән тартып, сыгып маташа: илбасар яубашнын гәүдәсен, ике аягын ике агачка бәйләп, икегә аерырга әзерләнәләр. Яубашы шу лардан ерак түгел бер агач кәүсәсен кочаклап, җиргә чүгәләгән: үзенен күзләреннән бертуктаусыз яшь ага. Хагын-кызларнын берсе дә ана игыибар итми: ритуал башкарг андай, талгын гына хәрә-кәт итәләр, йөзләре җитди, иреннәре тыгыз КЫСЫЛ1 ан. Тик арада бер хатын гына тавышсыз елын: ул—яубашының хатыны.
Бер хатын Шыңшыма! Сиңа тимибез ич мөртәт ирен үзе җавап тота! Чынлап уйлаганда, икегезне дә бергә аерып ташлыйсы иде —иреңне яуга иң нык котыртучы син, юньсез, булдың! 12. Ил агасы чатыры. Шул ук вакыт.
Ап-ак сакаллы ил агасы аякларын бөк-ләп келәмгә утырган һәм Хәйбулла абызны чәй белән сыйлый. Ул дулкынлануын «куна- гы»на сиздермәскә тырыша, әмма барыбер тавышы калтыранып чыга, кулы белән сирәк-сирәк күз яшьләрен сөртә.
Аксакал. Сүзләрем сиңа урынсыз то-елыр, Хәйбулла абыз Йөз суларым тү- гәм Вәләкин... Сез дә төркиләр, без дә— төркиләр.
Хәйбулла (олпатлык белән). Кичер, Аксакал, өлкән сүзеңне бүлдерәм: сез дә төрки, без дә төрки монсы хак Әмма без сезгә яу чапмадык, сезнекеләр безгә яу чаптылар— бусы да хак'
Аксакал Туры сүзгә җавап юк Киле-шергә мәҗбүрмен. кунак Кызганыч, минем киңәшне җиргә салып таптадылар Ат азгыны тайга иярә Яубашы үз җәзасын ал-ды Тик сүзем бу түгел, Хәйбулла абыз Зур үтенечем бар сиңа
Хәйбулла Үтенечеңне әйт. Аксакал
Аксакал Яугирләрен таза, бары да га-ярьләр Яугирләреңне бер төн бездә кунар-га күндер, зинһар9
Хәйбулла (аңлап бетми) Мин синең акылың алдында яшүсмер генә әле. Ак-сакал. Шуңа күрә, кайбер зирәк сүзләреңне төшенеп тә бетмимдер Ниятеңне ачыграк итеп әйтеп бирмәссеңме9
Аксакал Нәсел буыныбыз бүген ахма-клык һәм комсызлык аркасында тагын озакка өзелде Киләчәгебезне күзаллау кыен Сезнең белән кан аралаштырсак. дошманлыгыбыз тату кардәшлеккә әйләнмәсме? Сина йөзләп батырың ияреп килгән. . Бер елдан кавемебез, ходай кушып, йөз бишек асар иде'
Хәйбулла (ниһаять, у.г картның ни әйтергә теләвен аңлый) Гозерен бик сәер. Шулай да, мин сине аңлыйм Тик үти алмабыз. Аксакал! Бер елдан бишектә елап ятачак сабыйлар, үсеп яугир булгач, үз аталары өстенә бүгенге өчен үч кайтарырга яу чапмас, дип кем кистереп әйтә алыр9' Юк. Аксакал, булмастайны сорап, олпат йөзенне ертма! Бүген ирләрен югалткан хатыннар, улларын җуйган аналар, абыйлары белән энеләрен җирләгән кыз-кыркыннар безнең канны беркайчан да бөтенләе белән мәңге үз итә алмаячаклар! Бүген аларның бәгырьләре таш булып катты Шуңа күрә, үстереләчәк оланнар аларга яртылаш кына кадерле булачак Үч коралы итеп үстерәчәкләр алар газиз улларын! Юк. Аксакал, үтенечеңне кабул итә алмабыз! (Чәй эчеп туйганын белдереп. чынаягын каплый һәм кузгала ) Сыен өчен рәхмәт. Аксакал, бигайбә!
Шулвакыт үлем ачысы белән кычкыргав тавыш яңгырый. Чагырга салмак агымнар белән аксакалның карчыгъг керә һәм ишек чыбылдыгы янында башын неп туктый.
Аксакал (кырыс) Мин сине чакырт-мадым, хатын
Карчык башын кутәр.чича). Мин синең белән алтмыш җәй җәйләдем. халал ирем! Шул алтмыш елда бер генә тапкыр ла үл белдегем илә сиңа сүз катканым булмады Бүген беренче мәртәбә үз ихтыярым белән монда керүем Ләкин сүзем сина гү- гел. ачуланма' (Хәйбулла абызга карап баш ия ) Халал иремнән узып, сиңа дәшүемне әдәпсезлек дисәң. Хәйбулла абыз, кичер Мин кавемебезнең хатыннарының уртак авызы Сина аларнын сүзе бар.
Хәйбулла (тора ii шактый гаҗәпк мнган). Тыңлыйм сине, ил анасы*
Аксакал да гаҗәпләнүеннән ни әйтергә дә белми.
Карчык. Алар сиңа гозерләрен тапшы-рырга куштылар
Аксакал (ирексездән) Без монда үзара а>и>аштык инде, хатын Калдыр безне'
Карчык (тыныч) Сабыр ит. аксакал Хатыннарның уртак гозере шул. Хәйбулла абыз: алар сездән безнең кавемне үз җирегезгә сыйдыруны үтенә
Аксакал Ниләр таптыгыз’’! Олы ана-лык чоры күптән үткән! Ирен барын оныт-ма. шәйтаи карчыгы'
Карчык (картның сүзенә колак салмый) Хатыннарга нинди жавап бирим. Хәйбулла абыз?
Тынлык. Сомсере коелган Аксакалның күзләрендә яшь.
Хәйбулла /авыр сулап, картка таба борыла, ләкин аның елап утыруын күреп. тизрәк күрмәмешкә салыша! Ь1ру киңәше ни әйгер бит. ил анасы (Карчыкның күзләрендә да яшь куреп. башын ич > Күндерү җинсл булмас... Әмма... сезго өлегә шуны гына әйтә алам мин үзем моңа каршы түгел! Сүзләребез берегер шәт Бер атнадан жавап алырсыз' Йортыгызга иминлек телим (Карт белән карчыкка баш иеп чатырдан чыгын кита )
Хуҗалар бер сүз дә дәшмиләр: чонки алар сөйләшерлек хәлдә түзел. Кунак чынап кигкәч. карчык иренен алдына барын тезләнә һәм. башымны чап дшәидәи. иелә. Карт сөякчел кулы белән карчы) ыныц башын сыйпый. 13. Урман юлы ча)ы. Кичке як.
Карлуклар жәйләм арпа калтай. Юл урман анызындя ике) ә аерыла. Җандакларның күбесе урман эчләп үтә тор)ан юлга кереп киIкәй иде. сошылардан булып, тирән уй) а чумган Хәйбулла абыт. Сәлим белән Бәдри »ндер пышылдашып киләләр.
Сәлим атын нч чатында туктата Сүзебез бар сиңа. Хәйбулла абыз
Егет белән Хәйбулла абыз та туктыйлар.
Хәйбулла I I й юрыннаң бу »<></>. лн. ә бе- pai ачуы килгәндәй) Сузьц. төн каптан кило. ә ю ) шактый Якты күздә кайтып җитик
Co ) и м (егеткә ы м зый > Сүзебез кыска безног Бәдри дустым белән икебезгә. сул юлдан кигәргө рөхсәг итеп, изге сәфәргә фатихаңны бирче. Хәйбулла абыз.
Хәйбулла икесенә дә таләпчән карый/ Сәфәр0 Нинди сәфәр0
Сәлим Изге сәфәр Син- әтием уры-нына калып, мине үз улың кебек кадерләп үстергән абызым Синен һәр сүз— мина гел атам сүзе булды. Әмма бишек таш-ларга вакыт Без бер хыянәтчедән үч алырга карар кылдык!
Хәйбулла. Кемнән’ Нишләп мин андый кешене белмим’
Сәлим Беләссн син аны. Хәйбулла абыз Күргәнең дә бар Аны бездә һәркем әйбәт белә., үз иленә дошман явы чакырып китергән гамгалы агач ул!
Хәйбулла (исе китепИдегәйме0'
Сәлим Әйе' Китергән казаларыннан соң. җирдә яшәргә хакы юк ул иблиснсн!
Хәйбулла Акылыгызны сыер ялады-мы әллә?! Томшык.тарыгызның сарысы чыгып бетмәгән түрәләр эшенә тыгыласыз'
Сәлим (у I аннан шундыйрак җавап коткай) Фа>нханны бирмисең, димәк. Хәйбулла абыз?
Хәйбулла (атын урман юлына тоше- рә Миннән калмагыз'
Сәлим Хуш. Хәйбулла абыз' Исән- имин күрешә алмасак бәхил бул! (Атын сул юлдан чаптырып китә.
Дусты Бәдри дә ана иярә.
Хәйбулла ( атын алар ягына бора) Кире борылыгыз, юньсезләр! Юкса, хәзер үк артыгыздан егетләрне бастыра җибәрәм. бүре балалары!
Сәлим (чапкан уңайга аңа таба боры- уып кычкыра, Маташма. Хәйбулла абыз! Барыбер таба алмыйсыз безне!
Хәйбулла, нинди карарга килер)ә белмичә. сөлек кебек сузылып, томырылып чапкан атларга карап тора. 14. Күк 5 рданын пайтәхете < арайчык. Ирг әп.
Хансараи. Алтын Талпан бик нык кай- гышрак. әмма шулай та баи һәм зиннәтле ипләшә». Гәхст залында И тет әй белән По-ра.№Ш. Алар аяк осте килеш соиләшәләр.
Норадын сучач Күк Урда тәхетен күрсәтергә алып кергән бу кан юкка мә-шәкатьләнәсең. әп) Аның буш горганын күптән белом Ул- сине кота, әткәм Идегәй баһадир' Утырып карале таманмы икән?
Идегәй 1 җитди Әйләнгән саен кабатлама. Норадын утлым' Минске түгел ул
11 ора л ы н ' чын tan гаҗәп town ) Ничек инде” Орышка син килеп җитмәгән булсаң. Аксак Тимер Туктамыштан тау кәҗәсе урынына куркып качасы иде! Ә Күк Урда һаман Туктамый) хан кулында катасы иде Ә хәзер бу гәхст тулысымча безнен кулда' Күк Урда синен дәүләтең хәзер әги! Форсатны ычкындырма ’Сынап Биегрәк тәхет кызыксындырамы әллә? < Ки гә Туктамышның гәхеге’ Моны Алтын Таш белән чагыштырып булмый, әлбәттә! Ул чагында
Туктап ка ш
Идегәй (йомшак) Нәрсә—ул чагында. Норадын углым?
Норадын Бу тәхеткә үз улыңны утырт' (Тәхеткә менеп утыра.) Фу. тузан... (Култыксаларына өргәли / Йә. нишлисен.
Идегәй (гади генә/ Төш. углым. Юкка ымсындырма күңелеңне Ярап беткән эш булса, икс дә уйлап тормас идем
Норадын (үҗәтләнә башлап) Танымыйм мин сине, әти! Үзең дә утырырга теләмисең, мине дә утыртмыйсын (Тәхет-тән теләр-теләмәс пюшә.)
Идегәй Ике колагыңны дүрт итеп тың-ла. углым Безнең юлда буш тәхетләр күп булыр әле. Әмма аларга утырырга атаңның да. синең дә хакыбыз юк
Норадын. Әй. әти* Тәхет — менгәннеке! Аксак Тимер тәхеттә утыра ич!
Идегәй. Бүлдермә, углым Шаһ Тимер тәхеттә утырмый, хакимлек итә Сәмәркан- дта бер ел яшәдең, ә шуны да аңламаган-сың Бу сине бизәми Солтан Мәхмүт хан утыра Самарканд тәхетендә.
Норадын Аның ханлыгы! Аксак Ти-мернең күз буявы гына ич ул! -
Идегәй Менә бу сүзең хак. углым (Елмая.) Бөтенләй үк өметсез түгел икәнсең. Ярты юлда атыннан төшәргә ашыкма Ал- лаһы боерса. Солтан Мәхмүт кебекләрне үк тәхетләргә утырта башларсың әле, углым!
Норадын (бала-чага кебек үпкәләп) һай. үзем утырырга ярамагач, аларны утыртудан миңа ни файда?! һаман башыма барып җитми, әти нишләп синең белән мина тәхеткә менәргә ярамый9 Нидән куркасың?! Хәлал көчең белән яулап алган урын ич бу'
Идегәй Күп нәрсәләрне белмисен әле син. Норадын углым Бездә ерак бабалары- быздаи килгән катгый канун бар тәхеткә бары тик Чыңгыз нәселеннән чыккан кеше генә утырырга тиеш.
Норадын Чыңгыз үзе. хан нәселеннән булмаса да. утырган бит!
Идегәй Дөрес, утырган. Тик ул үзе төзегән дәүләт тәхетенә менеп утырган Ә без синен белән анын нәселләре корган илдә яшибез
Норадын Яшәсәк ни? Сарайчык тәхе-тенә утырсаң, сина каршы кем сүз әйтә ала? Авыз ачып карасыннар!
Идегәй Нишләрсең?
Норадын Бугазларын чәйнәп өзәчә-кмен!
Идегәй (елмая), һәм—икенче көнне үк. бөтен әмирләр берләшеп, үзеңне ботар-лап. эткә ташлаячаклар Чөнки Идегәй әмиргә яраган, безгә дә ник ярамасын, ди- ячәкләр алар Юк. углым Безгә акыллырак эш итәргә кирәк Аксак Тимердән өйрәнер-гә. Анын кебек үк эреле-ваклы бөтен хан-нарны уч төбебездә биетергә! Ә кем безнең кубызга биергә теләми тәхетеннән тибеп төшерергә' Шуңа күрә, гомерен булса, буш тәхетләрне бик күп күрерсең әле. дип әйтәм мин сиңа.
Н орадын Ә аннан без ни отабыз?
Идегәй Файдасы шул: дәүләтебезгә тулысынча без хуҗа булачакбыз Баштарак мин. аннан сон син. Норадын углым Әтиең мәктәбен үтик башта Мин шуны телим' Бу тәхеткә мин Тимер Мәлик углы
Тимер Котлыйны утыртам Ә хәзер бар, углым. ялгызымны калдыр: монда Тимер Котлый үзе керергә тиеш
Норадын башын иеп чыгып китә. Идегәй тәхетне, йомшаклыгын тикшерергә теләгәндәй. кулы белән сыйпап карый. '1узанланган кулларын сыпыра. Тәхет залына Тимер Котлый хан керә: ул бераз олыгая төшкән. Төсенә г аярьлек чалымнары калыккан.
Тимер Котлый < шат/ Исәнлек-ама- нлыкмы. Идегәй агам9 (Килеп күрешә алар, йола кушканча, уң аякларын бокләп күтәреп, уң кулларын кысышалар һәм янбаш янбашка җиңе 1чә кагылалар яшергән кораллар ша- ипырамыймы. янәсе.)
Идегәй (ачык йоз белән) Аллага шөкер. Тимер Котлый хан Тарханлыгына сәфәр ничек, уңдымы9 Күпме яугнр җыйдың?
Тимер Котлый Көткән кадәр үк булмаса да. мин канәгать, агам. Зур олыс бит әйләнәсен ат чабып узгысыз.
Урындыкларг а утыралар.
Идегәй Энебез Күнче солтаннан хәбәр бармы?
Тимер Котлый Очраштык без анын белән Анын хәлләре дә ярыйсы Шаһ Ти-мер ярлыгында күрсәтелгәнчә, үз тарханлыгын кулында бик нык тота ул' t Елмая./ Ядәчен киереп кенә сөйләшә Шәп тархан үсеп килә Бик яшь бит әле син. авыр түгелме. дип ычкындырган идем, яшьне ат базарында гына сорыйлар, дип авызымны томалады!
Идегәй (ул да елмая). Ачыграк әйткәндә9
Тимер Котлый Шаһ Тимер ана ел саен ике мен җайдак әзерләп бирергә боерган иде бит Ул өч меңне җыйг ан!
Идегәй Ә синен үзеңдә күпме9
Тимер Котлый М индә дә икс меңнән артык Тик салым ягы гына бераз хөрти. Син үз салымыңны Сәмәркандка озатырга өлгермәдеңме әле. агам9 Бөтенесен бергә-ләп юллар идек.
Идегәй (җитди) Өлгермәдем. Өлгерергә дә җыенмыйм. Тимер Котлый хан
Тимер КоГлый Ничек”
Идегәй Щаһ Тимер миннән җайдак-ларны да. салымны да. үз колакларын үзе күрә алмаган кебек, беркайчан күрмәячәк Үз янчыгын үзе тутырсын!
Тимер Котлый I шаккатып) Снн акылыңдамы. Идегәй агам? Күк Урдабыз-ның баш хакиме Кунык хан килергә чыккан! Ана ни дип җавап бирергә уйлыйсың” Шаһ Тимергә шундук хәбәр итәчәк бит ул'
Идегәй. Килсен, җавабын табарбыз! Ничек килсә, шулай кире кайтып та китәр. Кайтыр юлын кисмәбез Илчегә үлем юк.
Тимер Котлый Якага яка килергә телисен, ахры. Идегәй агам: Кунык хан безгә илче булып килми. Шаһ Тимер аны Татар иленә баш хаким итеп билгеләгән
Идегәй (тыныч) Ә ни пычагыма кирәк безгә Шаһ Тимернең килмешәге9 Үзебездә баш юкмыни, Тимер Котлый хан9
Тимер Котлый Авызыннан җил алсын' Шаһ Тимергә каршы баш күтәрү ич бу!
Акылына кил, агам! Ул безне, ике лә уй-ламыйча. ат койрыгына тактырачак' ' Тыныч шна алмыйча зал буйлап йори/ Шаһ Тимер кияве бит әле син. җитмәсә!
Идегәй (елмаеп. аны күзәтеп тара Ялгыш тәхеткә орынма. Тимер Котлый хан Тузанлы ул.
Тимер Котлый. Газраил белән кети- кети уйнар> а чамалыйсын син. агам1
Идегәй Тәхстнсн тузанын кагарга ва-кыт дим. Тимер Котлый хан (Тирән мәгънә белән.) Коя төшмәсен'
Тимер Котлый анын янына килеп у гыра.
Идегәй аганнын башына тай типмәгән, йөрәген ярылмасын Кунык хан килер Әм-ма - бу Хансарайга кермәс! Монда син яшәргә тиешсен. Тимер Котлый хан' (Тимер Котлый тагын с икереп тора ләкин Идегәй кул ишарәсе белән аңа утырырга куша ) Дөрес әйтәсең; инлегс көндә Шаһ Тимер белән дошманлану арба күчәренә, дегет сылыйсы урынга, ком сипкән кебек булыр иде Ә без араны бозмыйбыз Күк Урдага сине хан игеп күтәрәбез дә Шаһ Тимергә илче җибәрәбез Туктамыш ханнын башын алдына салырга
Тимер Котлый (гаҗәпләнеп бүлдерә). Туктамышның башын'” Алай дип әйткәнем булмады бит’”
Идегәй Бусы хак. Тимер Котлый хан! Тик син әтиеннен башын кем ора чапканын оныткансын. ахры"’ ( Тәхеткә ым лый тирән мәгънә белән.) Аннан сон Туктамышның тәхете моңардан биегрәк. Ул ла шушы тәхеттән башлады биг 15. Күнче солтан чагыры. Кич.
Офыкка кадәр бер генә агач rat ы да күренмәгән тигез далада берничә чагыр корыга ан. аларнын нәкъ уртасында — зиннәтле тур чатыр. Чагыр өстендә яшел әләм җилферди. Чыбылдык ишек кагын.га кораллы сакчылар. Бу —Урал буе олысы тарханы Күнче солтанмын җәйләве. Чагыр эченә керәбез: Күнче солтан кәеф-сафа корый яга. Ике кәнизәге ана күңел ачарга ярдәм игә: берсе кош каурые белән анын шәрә табан астын кытыклый, икенчесе анын баштан тезе остенә кушан да. йөзем җимешләре каптыра Шунда ук келәмдә думбра ята: Күнче, иренен кенә, бер кулы белән анын кылларын чирг- кәлн.
Күнче (йозем каптырганда шаярып кәнизәкнең бармагын тешли I Ап'
Кәнизәк (кычкырып куя) Алла' Чынлап үпкәләп. Күнченең борынына чиртә
Күнче (сикереп тора һәм аңа бар качено сугып җибәрә) Нәрсә, эт токымы ” (Чатыр баганасына злеп куйган кылычына үрелә
Кәнизәкләр чырыл гый-чырылдый тышка ташланалар.
( Сакчыларга. ) Берсен лә чыгармаска'
(акчылар куркып калган кәнизәкләрне туктаталар. Шулвакыт чатыр янына чабып кнлтән ат гоягы тавышы ишетелә. ( акчылар сорау белән тарханга карыйлар. Күнче солтан да. кәнизәкләрне онытып. җайдакмын кергәнен көтә. Шуннан файдаланып, кәнизәкләр тиз генә тышка шылалар. Җайдак, атыннан сикереп төшеп, чатырг а керә һәм. кулын күкрәгенә куеп. Күнчегә баш ия.
Күнче (сакчыларына) Беркемне дә ке-ртмәскә! (Җайдакка ) Йә! Ни эшләр кый-раттың?
Җайдак (ишек чыбылдыгын үтүгә келәмгә тезләнә i Боерыгың тиешенчә үтәлмәде. бөек тархан.
Күнче ( сакчылары ишетмәсен өчен аңа түргәрәк үтәргә ымлый) Сөйлә'
Җайдак (тезләрендә шуышып алгарак үтә) Сарайчыкта Идегәйне күрдем, ләкин аның янына якын килергә чара тапмадым
Күнче (ачулы) Мин сине нигә җибәрдем анда, эт танау?! (Кулындагы кылычы белән уйный.)
Җайдак. Башымны чабарга өлгерер-сең. бөек тархан, сөйләп бетерергә рөхсәт ит һич аклануым түгел. Идегәй янына, чы-нлап та. якын килерлек түгел иде Анын каравы, күңелгә бер шәп уй килде Ки.тсш- мәсәң. менә башым, менә муеным! Кылы-чын кулыңда’
Күнче Кыскарак* (Эчтән уртын чәйни I
Җайдак Җаен табып белештем Идегәй ятГына кылыч сузымы кадәр якын килер-гә була әмер бирсәң, берничә көштән анын башы синең алда ягыр. бөек тархан! Әмма мин ашыкмаска кирәк, дип уйлыйм
Күнче. Аңлат'
Җайдак. Кичә бертуган.абыеңны Күк Урда ханы итеп күтәрделәр!
Күнче (сикереп тора Тимер Котлый Күк Урда ханы?!
Җайдак Әйс!
Күнче. Ә Шаһ Тимер'”
Җайла к Ул берни дә бетмидер минем-чә. Иң кызыгы шунда. Идегәй Тимер Кот-лый ханны Сәмәрканлка салым да түләмәскә. җайдакларын да җибәрмәскә күндергән. имеш Сине дә шуңа котыртырга телиләр Бүген-иргәгә илче җибәрәчәкләр Таг ын бер яңалык бар. Сарайчык гөж килә Идегәй Туктамышка каршы гаскәр туплый башлый икән! Әмереңне син кушканча үтәмәвемнең сәбәбе шушы Инде хәзер башымны чапсаң да була, бөек тархан
К ү н Ч е ! л» айдагын иякос тс торгы ли һәм үзенең затлы җиләнен аның җилкәсенә earn) Хуплыйм' (Чатыр оейлап кызу-кызу йәрң)
Җайдак сизслер-сизе лмәс астыртын ешасп Идегәйнең башын кыярга кайчан
Күнче аның каршына килеп шып туктый; Әйбәтләп тында! Бүген яхшылап ял ит Иртәгә Юк' Бүген үк төн уртасында Сәмәркандка кгпәссн' Үзен белән икс шәп егет лл Шаһ Тимергә миннән хат ггттегг тапшырасың Идегәйнең постырмасына эләксәгез. иптәшләреңне ташла. әмма үзең барып җит* Форсатны ычкындырырга ярамый Идегәйнең күрәләтә Шаһ Тимергә хыянәте бу! АТ сын кулга суга Шәп булды, шайтан алг ыры'
Ишектә сакчыларггыц берсе күренә.
Нәрсә кирәк?1
Сакчы Чакырган кебек.
Күнче. Урынында бул! (Әрле-бирле йо- ри.) Тимер Котлый гомергә үз башы белән эш итә белмәде! Ахмак! Идегәйнен тагын бер оста хәйләсе генә бу!.. Болганчык күлдән кеше кулы белән чуртан балыгы тота! Ярый! Ашыккан утка төшкән! / Җайдагы каршына туктый ; Әгәр дә, мин кушканны жиренә җиткереп, яхшы хәбәр белән кайтсаң. йөзбашы дип сана үзеңне! Мин әйттем.
Җайдак (түбәнчелек белән баш ия) Боерыгын төгәл үтәлер, бөек солтан! (Ар-ты белән чигенеп, чыгып китә )
Тыш га ниндидер тавышлар ишетелә, ат тояклары тупылдау яңгырый.
Күнче. Нинди тавыш бар анда9!
Сакчы I чыбылдыкны ачып) Нөгәрләр ике шымчынын юлын кискәннәр, бөек та-рхан
Күнче. Монда кертергә!
Сакчы чыга һәм бер-ике минуттан кул-лары артка каерып бәйләнгән Сәлим белән Бәдрнне кертә. Аларны жнртә тезләндерә. Сәлимнен бигендә кипкән кан эзләре Бәдри дә шактый кыйналганга охшый.
Сакчы. Бик тә тәвәккәл егетләр диләр, бөек тархан: әһеллекләрен чыгарып, кулларын бәйләргә туры килгән. Ак Бүре ыруыннан, имеш Идегәйне сорашканнар. Тукта- мышнын шымчылары, ахры, болар.
Күнче (тоткыннарга игътибар белән карап тора) Кулларын чиш. ^Сакчысына чыгып китәргә ишарә ясый.) Йә. эчегезне бушатыгыз (Сәлимгә.) Син башла! Нәрсәгә кирәк булды сезгә минем Идегәй агам?
Сәлим белән Бәдри бер-берсеиә кара-шалар. 16. Алтын Таш хансарае. Иртән.
Тәхет залы. Туктамыш хан тәхетендә утыра. Анын сулъягында — хатыны Йәннкә. Баш вәзнр Киң Җанбай да шунда ук якында урнашкан. Ханнын унъягында—гомәнбаш- лары, эчке казаклар командирлары һәм күренекле түрәләр. Тәхет залы элеккегә караганда баерак бизәлгән: илнен рәте китә бар- ■ ан саен, хакимнәр күзгә ныграк төген җибәрер! ә тырышалар бит. Сюрпризлар моның' белән генә бетми. Ин гаҗәпләндергәне— тәхет каршындагы идән. Күз алдына китерик. Залпын ике ягында та тәбәнәк өстәлләр тезелеп киткән—анда ханнын якыннары, сәедләре. вәзирләре, карачылары һәм күренекле түрәләр тезелешеп утыра. Ә уртада, тәхет белән ншек арасында — ма-хсус көзгедән эшләнгән... күл; анын гнрәлн камышлар үсеп утыра, суда балыклар йөзеп йөри! Әмма бу — I ап-гади имитация Ул шулкадәр оста эшләнгән ки, залга беренче мәртәбә килеп кергән кеше аны чын күлдән берничек тә аера алмый. Сарай этикеты буенча. һәркем хан алдында, тәхеткә жигәргә оч адым ара калдырып, йөгенергә тиеш, димәк, ясалма күлне чынга алган кеше йә аяк савы г ларын салып, йә тәвәккәлләп, туп- туры итекле килеш үтәргә мәжбүр. Хатын- кызларны да шул ук сынау көтә. Соңгы сугышта каһарманлык күрсәгә алмаг ан Туктамыш бүтәнчә дан казанырга карар кыл- ганг а охшый.
Туктамыш (Җанбайга) Сузма, баш вәзир.
Җанбай (торып йогенә). Бөек ханням! Элекке колын Идегәйнен мәкерле хыянәте аркасында. Самарканд патшасы Аксак Тимер вакытлыча уңышка иреште (Туктамышның теше сызлагандай йозен чытуын күреп, сүзен ашыгып дәва.ч итә ) Әмма Иде-гәйнең җинаяте бу гына түгел: Күк Урда тәхетенә ул кан дошманыбыз Тимер Мә- лггкнен углы Тимер Котлыйны хан итеп күтәргән!
Тәхет залында гөжләү башлана.
К е м д е р. Эт котырса төнгә табан!
Туктамыш аларны каш астыннан сөзеп чыт а: тыналар.
Җанбай Тик үз башына кылана ул: Самарканд әмире Шаһ Тимер анын баш-баштаклыгын белми Шаһ Тимер, Күк Ур-даны үзенә санап, Идегәйгә, Тимер Котлый- га һәм аның энесе Күнчегә, тарханлык ярлыгы өләшкән Ярлыкларында хан күтәрү хакында ләм-мим1 Димәк. Идегәй үз белдеге белән итәк астыннан ут йөртә Син дә бөек ханиям Идегәйгә андый вәкаләт бирмәдең.
Туктамыш Тимер Котлый Идегәйнен итекләренә кереп баткан, күрәсең, колагыннан тартып чыгарып, артын каезларга туры килер! Тәкъдимең? (Килешәләр.)
Җанбай Шаһ Тимернен индеге көндә куллары бәйле Ул гөржәләр белән әрмәннәрне бастырып йөри, әмма гайрәтле төрек солтаны Елдырым Баязиттан шикләнә булса кирәк, әлләни эш майтара алмый әлеге Шушы форсаттан файдаланып, без, Елдырым Баязит белән үзара килешү төзик Моның белән Урдабызның Каф тавы чикләрен ныгыта алабыз Икенчедән, бу безгә Идегәйнең, көче буынга ейкереп ныгыганчы, ояларын туздырырга юл ача. (Сүзен бетереп, йогенә.)
Туктамыш Идегәйнен гаскәре канча9
Җанбай Дүрт төмән Өстәп әйтим Күк Урданың берничә олыс бие аны өнәп бетерми.
Туктамыш (кырыс Күк Урдага хан итеп күтәргән малайның хәтта атасын мина тотып биргән иде ул Уртак тел тапканнар! Кемдә нинди киңәш бар?
Исабәк Рөхсәт ит. бөек хан?
Туктамыш Тыңлыйбыз сине. Җанти-мер углы Исабәк би.
Исабәк (пюрып йогенә) Бөек Ханиям' Сүзем кыска булыр: мин синең яугирсн генә Үзең яхшы беләсең, сөт туганым Идегәй энемдә кайтарылмаган үчем бар аңа ияреп китеп, дүрт энекәшем башын салды Без анын белән сонгы орышта очраштык, әмма, кызганыч, алышырга
туры килмәде. Тәнемдә жаным бар чакта мин һәрвакыт анын белән йөзгә йөз очрашуны эзлә-
ячәкмен' Бөек ханиям. үтенәм Сарайчыкка яубашы игеп җибәр мине (Утыра )
Залда тагын үзара чыш-пыш башлана.
ы Ty^IaM ы ш Битскче! Ярлык әзерлә Исабәк би биш төмәнгә яубашы итеп бил-геләнә
Китекче тамгалыгы өстенә иелә.
Җанбай (тагын торып баса) Бөек ханиям' Мәскәүдән килгән Василий кенәз кабул итүеңне үтенә
Туктамыш Кем ул? Без аны белә-безме?
Җанбай Беләсеңдер, бөек ханиям Ул Мамайны тар-мар иткән Мәскәү кенә- зс Дмитрийның бездә үскән углы, моннан берничә җәй элек ул. унҗиде яшьлек чагында. Сарайдан качып киткән иде
Залдан берәү: «Үз аяты белән кабат безнең капкам а керер! ә буш ан икән шыр тиле!» Көлешү.
Җанбай /кычкырыбрак) Аңа Молдоу илчеләре качарга ярдәм иткәннәр, имеш
Шул ук тавыш: «Меиә хәзер аның үзен-нән сорыйбыз!»
Туктамышның йөзе кырыслана.
Шуинан ул Литваның бөек кенәзе Ви- товт кулына барып эләккән һәм биш ел чамасы ана хезмәт итәргә мәҗбүр булган Василий яшь. тәвәккәл, ә бөек кснәзнең бирнә кызы бар Витовка Мәскәү белән араны ныгытырга бик әйбәт форсат табылган. Василийны. үзенең кызы Софьяга өйләндереп. Мәскәүгә кайтарып җибәргән Дмитрий Донской күптән түгел вафат Мәскәү тәхеткә анык улын күтәрүне сорый Идегәй Тимер Котлый исеменнән Василийга. Мәскәү тәхетенә утырыр! а ярлык бирергә вәгъдә итеп, хат юллаган инде, имеш
Шау-шу башлана: «Ояты юк икән!» «Бездән узын, ярлык бирми генә торсын әле!» Монда без бар! Бик шәбәеп китә баш-лаган!»
Җанбай. Сүзем бетмәде.
Тынычланалар.
Белүебезчә. Василий кенәз Нижгарны да үзенә сорый. Димәк Городсц. Мсшсра. Торус. Муром калаларын да Мәскәүгә тап-шырыр) а туры килә Тик бер киртә бар Муром белән Торус беркайчан да Мономах варислары кулында булмаган. Чернигов кс- нозләре биләмәләре алар Хәтереңә төшерим, бөек ханиям. син Ярослау кенәз углы Бориска Нижгарны бирдең инде
Тынлык урнаша.
Т у к I а м ы ш Киңәшең?
Җанбай /елмая) Василий кенәз сиңа. Мәскәү гәхствяв утыргач, әтисе кебек үк. биш мен алтын ясак түләп торырга риза, ә Бористан кәҗә тиресе дә алып булмый, чөнки ул үзе хәерче Икенчедән, капкабыз төбендә Шаһ Тимсрнен котырган эте Идегәй йөргәндә. Мәскәүдән йөз чөерү хаталык булыр иде Өченчедән. Самарканд белән бәхәсебез бетмәде ич әле9 Кирәк чакта Василий безгә гаскәре белән хезмәт итәр. Ярлык шарты шушы булса, шәт иншалла Ә Ниж- гарга килгәндә Ярлыкны Василий кснәзгә дә бирик кайсы өлгеррәк — кала шуныкы булыр!
Көлеш.
Туктамыш (уйланып • Василийны зур кадер-хөрмәт белән кабул итәргә! Керсен
Залда җанлану башлана: «Сынау көзгесен» ничек үтәр?
Сарай бие • ишек ягына карап кычкыра, Урыс кенәге хан хозурына чакырыла'
Кунакларны кертәләр: иң алдан—була-чак бөек кенәз Васи.шй белән янын хатыны Софья атлый. Алар артында бик күп бүләкләр күтәр! ән урыслар күренә. Василии, тәхет залының искиткеч зиннәтле бизәлүен күреп, туктый.
Туктамыш (ачык шн белән Рәхим ит. каһарман Дмитрий углы Василий кенәз.
Василий күкрәгенә кул куеп баш ня. Ике яктан ике кеше Василий белән ( офьяны «күл» ярына китерә һәм алгарак үтәргә зтә- рә. Кунаклар аптырашып калалар һәм сиздерми генә гнрә-якка караналар. Залда утыручыларның йөге бик җитди. Берни сизелми. Василий, тәвәккәлләп, «су зче»нә атлый һәм... каты иләш ә басканлыгын тоеп. татын да ныграк гаҗәпкә кала. Әмма, сер бирмәскә тырышып. ал|а атлый. Ә Софья. гиз генә аяк киемнәрен салып ташлый һәм горур кыяфәт белән иренә иярә: ул да нип ти әкәмәт бу. дигәндәй, ирексемән иләшә күз ташлый. Шундук үзен кулга алып, алга ат-лый. Заллагылар көзгедә анын ап-ачык чагылган ботларыннан күзләрен алмыйлар. Тәхеткә җитәр! ә оч адым калгач. Василий белән Софья, сул тезләренә т әйтеп. йөгенәләр... Шулчак ишек аргында ниндидер шау-шу куба. Сарай бие шундук ишеккә ташлана.
Туктамыш ч.-ы.мды тавыш безән Гозереңне әйт. Василий кенәз
Сарай бие тәхет талына ашыгып кн-теп керә һәм хаи колагына нидер пышылдый.
Туктамыш (шззе үзгәр,) Нәрсә, нәрсә?'
Сарай бие урысларга ымлый: алар тыңлап тора, янәсе.
Туктамыш тыныч I Дусларыбыздан серебез юк безнен Әйт'
Сарай бис Бөек ханиям1 Калабыз ны Идегәй белән Тимер Котлый камап алган!
Барысы да сакерепи-п торалар.
Туктамыш (ул тәхетеннән тормаган үзен елмаерга мәҗбүр итеп) Василий ке- нәз! Сөйләшүебезне бср-ике көнгә кичекте-рәбез. Кичер (Тәхет артындагы ишеккә юнәлә.)
Бүтәннәр дә тарала: тәхет залында сарай бие белән урыслар гына кала. 17. Аягын Таш хан сарае. Көн.
Хансарайның бер кечкенә пулаты. Сал-кын көз җиткән, шуна күрә Туктамыш хан, баш вәзнр Җанбай һәм Исабәк би өсләренә җылы тун кигәннәр. Туктамыш хан утлы күмерле чүлмәк өстендә кулларын җылыта. Аның йөзе бик кырыс. Исабәк бннен башы канлы, ак чүпрәк белән бәйләнгән. Чнттәрәк битекче утыра.
Туктамыш. Йә, инде ни дип акланыр-сыз, арка таянычлары?1 (Исабәккә ) Идегәй-нең шөпшә оясын биш төмән яугир белән туздырып кайтмакчы идеи! Кулыңда егерме төмән гаскәр! Дүрт төмәнгә тулмаган дала карсакларын куып җибәрә алмыйсың' Өч ай капкадан чыкканыбыз юк' (Җанбайга.) Канча көнлек ашарыбызга бар?
Җанбай. Кала бис атна-ун көнлек, ди Туктамыш. Атна-ун көнлек! Аннан — авызыбызны чөйгә эләбезме?
Җанбай Гаскәребез гадәттәгечә атла-рын суеп ашарга керешәчәк Корал да бетеп бара
Туктамыш (Исабәккә) Ишеттеңме?
Исабәк (авыр сулап) Беренче көнне үк гаскәребезнең бер өлешен кырга чыгарыйк, дип тәкъдим иттем мин...
Туктамыш. Ызгыттың инде!
Җанбай. Бөек ханиям! Теге вакытта Исабәк би хаклы булгандыр, бәлки Әмма хәзер моны искә төшерүдән файда юк Тиз-рәк бер чара табарга кирәк
Туктамы ш. Табыгыз соң!
Җанбай. Иң куркынычы — көчссзлеге- безне күреп, моңа кадәр үзебезгә тугрылыклы булган әмирләр Идегәй ягына шыерыл- магайлары Мәскәү кенәзе Василий өч ай ярлык көтеп ята. Дөрес, көне-төне бәйрәм иттерәбез Ләкин анын маңгаенда күзе бар: куәтсезлегебсзне күреп, бездән йөз чөерә башламагае' Аксак Тимер явыннан соң, болай да...
Туктамыш (кискен бүлдерә). Читкә китмичә генә!
Җанбай. Идегәй солых төзергә риза, бөек хан.
Туктамыш. Авызыңны да ачма! (Уйланып йори I Ярты дәүләтебезне җую бу! Мин исән чакта, бүлештем юк!
Җанбай Бүген югалтсак, иртәгә Ходай язса - кире кайтарып та алырбыз, бөек ханиям Бу бәладәй котылыйк Ерак олыс-лар белән хәбәрләшә дә алмыйбыз Ә анда егерме төмәнләп җайдак эшсезлсктән трай тибеп ята Чөнки безнең аяныч хәлне белми!
Исабәк. Беләләр Кем кемне алдыра- шуны көтәләр.
Туктамыш. Телгә килде! Синен тел — кулыңдагы кылыч! Ә синең сөяксез телең кылычыннан елгыррак!
Йәникә (яшенә буылып керә). Балаларыбыз харап, хан!
Туктамыш Саташасынмы әллә?.. Алар Кырымда ич!
Йәникә. Синеңчә Кырымда, ә мин — явыз Идегәй кулында тотсак икәнлекләрен белдем!
Туктамыш (каушап) Кем әйтә аны?!
Җанбай Юрамал хәбәр генәдер ул, ханбикә...
Йәникә. Мә —укы. Кин Җанбай! (Йо-марланган кәгазен аның йозенә бәрә.) Ка- дыйрбирдснең кулын таныдыңмы'"
Җанбай (кәгазьне куллары белән тигезләп)^. Чынлап та, ханзадә кулына охшаган
Йәникә. Охшаган! (Җанбайдан кәгазен тартып ала ) Идегәй качкан дигән, кемнеңдер имеш хәбәренә ышанып, кайтып төш-кәннәр Озата килгән сакчылары дүрт йөз-ләп кенә, ди. Шакал тозагына эләккәннәрен сизми дә калганнар! (Елый.) Бөтен шартларына күн. әмма гаэизкәйләрсбезне харап иттермә, атасы!
Туктамыш, йодрыкларын төйнәп теш шыкырдата.
Йәникә (яшь аралаш) Нәрсә көтәсең инде?! Җаның бармы синең?
Туктамыш Калдыр безне, ханбикә! Үз тирмәңә чык.
Йәникә Шулаймы9! Урданың бер чите балаларыннан да кадерлерәк икән сиңа! Идегәйгә үзем барам, алайса! (Ишеккә юнәлә.)
Туктамыш (Җанбайга). Шыгавылга әйтеп куй: ханбикәне каладан чыгармаска.
Хан әрле-бирле йөри. Җанбай, ханбикә артыннан чыгып, шыгавылга хан боерыгын әйтеп керә.
Туктамыш Битекче! Ярлык әзерлә: без Тимер Котлый ханның Сарайчык тәхе-тендә утыруын танырга булдык Ярлыкны үзең тапшырасың! Балаларыбызны бүген үк безгә тапшыра һәм гаскәре белән Күк Урдага кайтып китә! Ходай шаһит ыңгыра-шып кына риза без моңа!
Җанбай. Күнмәсәләр9 Үзләре безгә со-лых тәкъдим иткәндә ханзадәләр алар ку-лында түгел иде бит. бөек хан.
Туктамыш (караңгы чырай белән) Күнәрләр' Күнмәсәләр Айтулының башы дивар өстендәге казыкта тырпасп торыр! Мин әйттем! (Ашыгып чыгып китә ) 18. Идегәй урдасы. Кич.
Сарай каласының биек диварларын Идегәйнең гаскәрләре уратып алган: кай-да да учаклар яна, азлар пошкыра, кы-лычлар кайраган тавышлар ишетелә. Кы-рау төшкән, әмма гаскәрнең кәефе күтәренке—Туктамышның балалары әсир төшкән, орыш озакка сузылмаячак, димәк! Учаклар тирәсендәге гәпләр күбрәк шул турыда бара.
Аңгыра сарык бәрәннәре кебек килеп каптылар Туктамышның көчекләре'
— Ике кызы бар икән Күз явын алыр-лык чибәрләр, чукынчыклар!
Хан кызлары булсын да. чибәр дә булмасын*
Их. жсгстләр! Шушы кызу учак янындагы бер төнне Туктайыш кызларының кайнар куенындагы бер генә мизгелгә алмаштырыр идем мин’ Аннан сон төне буе шәрә килеш салкын җирдә аунарга да риза!
Колешу.
Акылын алтын икән! Борыныңны тимер белән кыршаула башта Идегәй баһадирның углы Норадын баһадир йодрыгына тап булмагаең*
- Ышкы артыннан балта! Җегетнсн җырын боздың'
Ничек?! Норадын да минем шикелле шушы учактан ләззәтлерәк җылы ярата микәнни9
Көлешү.
Анысы да монсы, жегстләр: орыш бетүгә сөенегез! Хәзер исәпкә төшкән Туктамыш бсзнсксләрнсң бар авыр шартларына берсүзсез күнәчәк!
Сүзең фәрештәләрнең амин дигән чагына туры килсен
Идегәйнен чагырында, Норадын утлы белән икесеннән башка, берничә г аскәр башлы! ы үзара кинәш тота. Тимер Котлый хан да шунда. Җарияләр түрәләргә ашамлыклар ташыйлар.
Идегәй (ашый-аизый) Туктамыш хан җавапны озаклатты! Ың-шың ишетелми Ханзадәләре очен бик эче пошмый, ах-рысы
Арадан берәү Яшь хатыннары хәттин ашкан Ходай тәгалә балаларны тагын ла бирер әле, дип боларына кул селтәгәндер!
Колешәләр.
Идегәй Көлкесен көлке .. Бу юлы да килешүне кире какса, нишләрбез? Тимер Котлый хан! Соңгы сүз синдә.
Тимер Котлый (уйланып) Камауны алырга туры килер
Норадын (кызып) Өч ай кан түккәчме?!
Идегәй (елмая) Утлымның сабырсыз- льпын кичер, хан Әмма Белүемчә, калада. имеш, оер атналык кына азык калган Халык эт чалып ашый Гаскәре дә ачыктан- ачык ханны сүгә Тагын атна-ун көн түзәргә рөхсәт ит!
Гаскәр башлыклары үзара чыш-пыш килә.
Тимер Котлый (иропи яне сизми! Яхшы. Идегей баһадир Тик соңгысы бу Үз гаскәребезнең хәлен дә ташка үлчим
Идегәй (елмаюын чшера) Килештек, хан!
Тышта: «Туктамыш ханнан илче!»—-«■- I әп еорәгг ЯН! ырый. Чагыр lai ылар арасында җанлану башлана: «Ниһаять! )нә өстеңдә озак бии алмады Туктамышын!- кебек сүзләр инн-телә. Чагырга шы!авыл керә.
Идегәй Йә?
Шыгавыл Туктамыш ханнын баш вә-зире Җанбай би Тимер Котлый ханнан ка-бул итүне үтенә!
Тимер Котлый Идегәйгә карап куя: Идегәй ана кабул ит. дип кашы белән генә ымлый.
Тимер Котлый Кертергә.
Шыгавыл чыт а һәм чатырга Кан Җанбай килеп керә: куенында кәгазь төргәге. Чатырга кергәч, тиз генә барысына карап чыга. Идегәйнен күзләре бе.зән очраша һәм бер мизгелгә эт күргән мәче кебек каушап кала. Ниһаять, биек мендәрдә утырган Тимер Кот- лыйны танып, -җинелчә йог енә.
Җанбай Ходай озын гомер бирсен си-ңа. Тимер Котлый хан
Тимер Котлый Рәхмәт. Туктамыш хан илчесе. Без тышлыйбыз сине
Җанбай (тураеп баса Бөек ханиябеэ сорый: ханзадәләрнең кулына төшүе хак хәбәрме'’
Тимер Котлый. Хак.
Җанбай Бөек Алтын Урда ханы хан-задәләрне кичектермичә Сарайга кайтаруны боера
Тимер Котлый Безгә боера?! Ник безнең хозурга үзе килмәде
Җанбай Ханнябезнен вакыты тар Шуңа күрә үзенең баш вәзирен мине җибәрде.
Тимер Котлый Ул чагында ханын вакыты иркенәйгәч килер
Чатырдагылар хан сүзен хуплап, пышылдашып алалар. Вашфан тәмаммы, илче?
Җанбай (ул аз гена Аэ каушамаган I Юк. бетмәде ( Куеныннан ярлык чыгара һем маңгаена тидереп алганнан сан Тимер Кот- лыйга суза Алтын Урданың бөек ханы Туктамыш солтан сиңа ярлыкнамә юллый. Тимер Котлый хан! Каш ия. >
Туктамыш ярлыгын Тимер Коглыйга тапшыралар.
Тимер Котлый ашыкмый гына ярлыкны сүгә, укып чыга һәм Идегәйгә бирә. Идегәй кәгазьгә күз гөигерә һәм шундук ана. сизе- лер-сизелмәс ымлап, ризалы, ым бирә.
Тимер Котлый Инде хәзер безгә җи-ткерәсе сүзләрен беттеме. Туктамыш хан илчесе?
Җанбай Җавап ишетмәдем. Тимер Котлый хан Калганы - синең җавабыннан тора
Тимер Котлый Без Туктамыш ханның үтенечен кабул итәргә булдык, илче
Җанбай аптырап Үтенеч9 Ярлыкта «үтенеч» диелмәгән. Тимер Котлый хан* Бөек каганыбыз Күк Урдада синең хан булуыңны таный, ә син
Тимер Котлый Укый беләбез без. илче*
Җанбай Бусы телдән әйтелергә ти-ешле шартнамә ханзадәләр бүген үк кай-тарылырга тиешләр
Норадын Мочсы булмас, шырантай Җанбай!
Җанбай (аның сүзләрен искә дә алмый). Туктамыш ханнын колагы телдән әйтелгән шартнамәгә җавап көтә, хан.
Тимер Котлый. Әгәр үтенече кире кагылса?
Җанбай Каганның таләбе кире кагылса, сәргаскәреңнең хатыны Айтулының башы кала диварының өстендә казыкта эленеп торачак!
Чатырда куе тынлык урнаша.
Тимер Котлый нрексездән Идаәйгә ка-рый: анын бары тик яңак мускуллары төй-нәлгән.
Тимер Котлый. Ханын хатын-кыз-лардан үч алуны үзенә түбәнлек дип сана-мый, димәк1 Яхшы Без ханзадәләрне га-скәр башлыгыбызның бикәсенә алмашырга риза. 19. Шунда ук. Кич.
Чатырда Идегәй улы белән генә калган. Җарияләр савыт-сабаларны җыештыралар. Идет әй, мендәр! ә кырын 1аянып, уйланып ята. Норадын жарияләрнен чыгып китүен са-бырсызланып көтә. Ниһаять, түзми, жари- яләргә китәр! ә ишарә ясый.
Норадын Бер соравым бар. әти
Идегәй Сора, углһтм
Норадын Ник ханзадәләрне беркару- сыз Туктамышка кайтарырга булдың?
Идегәй (гаҗәпләнеп) Газиз анаңны ачы үлемнән йолу-кару түгелмени синеңчә?!
Норадын Әнигә тияргә батырчылык итмәячәк иде ул! һич югында, бер-икесен калдырып торыйк
Идегәй (елмая). Кызларынмы?
Норадын (кызарына) Миңа барыбер! Бер-икесе безнең кулда калса, киләчәктә бүтән төрлерәк сөйләшер идек без аның белән!
Идегәй (бераз дәшми торганнан соң). Шулай итми хәлебез юк Хәтерлисеңме икән. Норадын утлым, кечкенә чагында бүре балалары алып кайткан идем мин сиңа?
Норадын. Томан аша гына.
Идегәй Ана бүре шул ук төнне бер колны бугазлап ташлады Чөнки ул кол бү-ре балаларын, капчыкка салып, күтәреп кайткан иде!
Норадын Монысын яхшы хәтерлим
Идегәй Баласын жуйган ерткычтан да куркыныч нәрсә юк дөньяда, утлым! (Күтә-релә тошә ) Әгәр дә без ханзадәләрне үзебе-здә тотсак итсәк, Туктамыш иртәгә үк егер-ме биш төмән гаскәре белән әнә шул ана бүре кебек безнен өскә ташланачак иде. һәм кем белә
Норадын Димәк Туктамышның үченнән шүрләдек, Идегәй баһадир?
Идегәй (йомшак) Хәтереңә тирән салып куй, Норадын углым курыкмау -ах-макларча эш итү дигән сүз түгел1 Ханзадә-ләре качмас Кызларының берәрсенә күзең төшкән икән, сүзем юк морадыңа бер ирешерсең. Тик акылыны җуйма! Алтын Урданың ярты җире безнен кулда хәзер Сабырлык кирәк Калганы да бездә булыр! Килер бер көн, Туктамышны Сарайдан шы- ерып кына чыгарырбыз Көч туплап бетерик башта.
Норадын (уйланып) Болары аңлашылды. әти Тик миңа бер нәрсә караңгы: кем мин синен гаскәреңдә'’
Идегәй Ничек—кем?Син—минемут-лым1 Чын яугир булып җит, аннан күз кү-рер, шәт иншалла
Норадын Улыңнын яугирлек сынавын күптән узганын сизми калгансың бугай син. Идегәй баһадирг (Чыга )
Идегәй анын артыннан аптырап карап кала. 20. Күнче солтан чатыры. Кнч.
Тнмер Котлый ханның энесе Күнче мунча керә: жылы су тутырылган кин авызлы имән тәпәндә ләззәтләнеп утырган солтанны ярым шәрә кәнизәкләр юындыралар. Икесе анын кулларын мунчала белән уа. берсе башын «сабынлый». Сабын урынына кычыткан ефәге һәм селтеле су кулланалар. Күнче солтан әледән-әле, шаярт ан булып, кәнизәкләрнең гырпаеп торган күкрәкләрен чеметә: тегеләре кинәт-кинәт чыелдап җибәрәләр, ә ул кычкырып көлә генә — анын кәефле чагы. Чатырга анын бер ногәре керә һәм йөгенә.
Күнче. Сүзме, эшме?
Нәгәр. Сүз дә, эш тә. солтан.
Күнче (нөгәрен каплап торган кәнизәкне. имиеннән тотып, читкәрәк күчерә). Башла.
Нөгәр (елмая). Тотсакларыбыз шым-чылар булып чыкмады, солтаным! Бая тегеләр утырган чокыр янына.
Күнче (бүлдерә) Барып шып-шыпырт тыңлап тордың, аңлашылды Кыскарак?
Нөгәр Чокыр янында беркем дә юк. дип уйлап, тегеләр шаптыр-шыптыр килеп серләшергә тотындылар Ак Бүре ыруыннан качып киткән егетләр булып чыкты
Күнче Максатлары?
Нөгәр Идегәйне үтерү!
Күнче (сикереп тора ул шәп-шәрә). Чокыр янында тынлап ятканыңны белеп, юри сөйләшкән булсалар?!
Нөгәр Юри түгел, бөек солтан! Башы-мны чаптырырга әзер
Күнче Идегәйдә ни үчләре бар. ди?
Нөгәр Аксак Тимерне яу китертеп, илне бөлдергәне өчен! Бер сүз дә дәшмәгәне — Сәлим атлы, икенчесе — Бәдри Бәдрие. кур- каграк икән, кире кайтып китик, дип ялвара. Сәлиме тегене чактан гына үтереп ташламады! Кай җире кычый тегенең! (Елмая ) Җибәрикме әллә үзләрен? Ниятләре шәп ич!
Күнче (тәпәннән чыга кәнизәкләр аның остенә зур солге ябалар). Алай (Ыңгыр- шыңгыр йөри кәнизәкләр аның юеш тәнен сорткәлиләр. солтан аларны чебен куган кебек кизәнеп куа.) Юк. үзләре генә этем дә кыра алмаслар Шулпасы үз казаннарында кайнаса да, итен монда пешерәчәкбез! Чокыр тирәсенә кораллы-иярле ике ат бәйлә. Егетләрең арасында берәр шыр сыйрак бардыр бүтәннәргә сиздерми генә качарга булышсын Соңыннан башын чап Ике арада гына калырга тиеш! Идегәйнең үтерелүен
минем исем белән бәйләрлек булмасын, ан оул! Юри генә бастырып куа чык Шикләнерлек итмәс өчен берсен жинелчо яраласан да зыян булмас Тәвәккәл эшкә гаярь жегет кирәк кыюына тимәскә Мин әйттем!
Нөгөр; Үтәлер, бөек солтан' (Йогенә һәм арты бе юн чигенеп чыга.)
Күнче солтан өс генә япкан сө.песе-ние белән сулы тәпәнгә керен утыра. 21. Сарайчык артында такыр басу. Көн.
Тигез болынлыкта яшьләрне сугышка өйрәтү күнекмәләре бара. Бер читтә куллары бшаулы гасколлар я гмышларынын хәл ителүен көтәләр. Шулар арасында С әлим бе.тән Бодри дә бар. Менә аларт а да чира i җитә: икесен тә. бот ауларын сал гырып. яшьләр ка- ршысына бастыралар. Кырыс йөзле Кора-лын күнекмәләрнен ничек үтәлүен күзәтеп тора.
. У н 6 а ш ы (ул күнегүләр үткәрә) Яугир- лдр! Хәзер атта кызу чапкан шәпкә до- гцман башын кылыч белән ора чабу күнекмәсе башлана. (Сәлимнәр янында торган ногәргә ишарә ясый.)
Кәгәр Бәдрюә болынга йөгерергә куша: Бәлри Сәлимнән яклау эзләгәндәй карап гора һәм Hoiepeii китә. Ин читтә юрган яшь яуг ир бера 1 тан болт ыйлый-болт ыйлыи йө! ер- тән Бәтрииен артыннан ташлана. Шакгын озак зтәрлекләт әннән сон гына Бәдрннен ба-шын ора чабып гошерә.
Норадын (яшь егетмец булдыксызлыгына кәефе кырылып) Тигәнәк башы кыярга гына ярый бу мокытың' Ничек эшләр!ә күр-сәтмәдеңмени. унбашы? Үзсннсн осталыгын да шулкадәр геноме оллә? Икенче таскол синеке Күрсәт һөнәреңне'
Унбашы (мыскыллаудан гарьләнә, әмма сиздерми) Баш осте, Норадын би. (Кулын күкрәгенә куеп баш ия һәм Сәлим янына килә.) Йөгер'
Сәлим, кулларын күкрәгенә кушырып, ана юрур карап гора. Ачуы чыккан унбашы а гын янын осгенә гашлый: Са/шм, житез хәрәкәт белән читкә тайпыла һәм кин җил-кәсе белән анын агына төртеп жнбәрә — унбашы агы-ннс белән егыла яза Яшьләр көлешеп куялар. У нбашы аларт а каш астыннан усал игеп карап ала һәм кылычы белән Сәлимгә селтәнә: ул иелеп кала һәм. кинәт ыр1ылын. унбашын ияреннән сөйрәп гошерә. Үте. атка сикереп менеп, качып китә алуын күрсә:ә һәм кабат җиргә сикерә, кулларын күкрәт енә кушырып баса.
Норадын . кычкырып ко гә Шәп' Чын яугнр икәнсең, унбашы! Йә, йә. дәвам ит' Әллә шуның белән аллаһ әкбәрме бар ос-талыгың?!
Унбашы. беркемгә дә карамыйча, агына сикереп мсиә һәм ( әлимнсн осгенә ташлана: ( элим бу иглы да җиңел генә читкә гайпыла. көтмәгән тә арткы яктан arm сикереп менеп, унбашын җиргә мәтәлдер» һәм анын кылычын кулына алып өлтерә.
Яшьләр хуплап шәрран яралар Кха!
Сәлим, җирдән күтөрелеп маташкан ун- башыиын муенын чабарг а теләгәндәй, кулын күтәрә һәм.. кылычны анын аяк астына ташлый. Шәлперәеп гөшкән унбашы кылычка үрелә. Әмма Сәлим, иярдә килеш үрелеп, кылычны тиз генә анын борыны аегыннан кулына эләктереп өттерә. Яшьләр татын Сәлимне хуплап: «Кха!- тип кычкырып -җибәрәләр. Сәлим кылычны кабат каз шап калт аи унбашынын аяк астына ташлый. Бу юлы унбашы шундук кылычка ташлана, әмма Сәлим ирек бирми: атын кинәт осгенә ыргылдыра һәм җилкәсенә пгбә. Унбашы. ике-өч адым артка таба чигенеп, җиргә тәгәри. Яшьләр тагын: -Кха!» дип кычкыралар. Тычкан бе.гән уйнат ан мәче кебек кыланган Сәлим кылычны үрелеп ала һәм унбашы алтына ыргыта. Чыгымчы аттай кыланган унбашы. кылычны тиз генә алып. Сәлимгә гапьтаиа: Сәлим, агынын икенче ятына янтаеп. анын кулына тибә — яут ирнен коралы кулыннан ычкынып, еракка төшеп кадала.
Норадын Кха1 Унбашы' Вазифаңнан азат! Яшьләр янына бас'
Унбашы гарьлегеннән кылычына ташлана һәм. башкалар ул-бу сү з әйтеп өлгергәнче, үз-үзен бугазлый. Моих беркем дә гаҗәпләнми. Ә Норадын ул якка карап та тормый. С әлимие барма! ы белән ишарәләп ү гс янына чакыра.
Норадын Атың кем? Кайдан син? Сәлим Сәлим. Бүре ыруыннан Норадын Ничек килеп каптың монда? Солим Бу минем.сер
Норадын (аны сынап карап тора) Гаебен?
Солим. Тотсак ителгәндә ике яугиреге- зне дөмектердем
Норадын Мина хыянәт итмәссеңме'’
Сәлим. Сиңа итмәячәкмен. Норадын батыр
Норадын Ә бүтәннәргә’
Сәлим Монсы да сер
Норадын Ярлыкау кылсам, качып ки-тмәссеңме'’
Сәлим Мин үзем сезне эзләп килдем Качар булсам, әллә кайчан пем су'ынган булыр иде
Норадын уйланып Син миңа ошадың. Сәлим атлы бүре Яшьләрне осталыкка өйрәтерсең Күнекмәләрне дәвам иттер
Сә г н м Снна бер соравым бар. Идегәй углы. Норадын батыр
Норадын Сора
Соли м читтә торган таска t зарга ы и 1Ый Кемнәр болар'* Кайсы йорт кешеләре'’ Кан-кардәшлар булса, аларга кулым күтәрелмәячәк
Норадын Тынычлан. якташларын юк алар арасында
Сәлим Шу гай да?
Норадын Болгар йортын талап йөргән урыс ушкуйчыклары алар
Сәлим. Бүтән соравым юк. Норадын батыр Баш ия
Норадын. Кичен минем янга сугыл: сүзем оар снна i Атын чаптырып китә.)
Сәлим (уйланып, аның артыннан карап тора) Кылыч1 (Яшьләрнең берсе аңа уз кы- 1ЫЧЫН бирә.) Дүрт таскол! (Ул үзе һаман Норадынга текәлгән.) Икешәрләп ике якка йөгерсеннәр!
Тасколларны, кулларын чишен, болынга җибәрәләр. Яшьләр нн булыр икән, гип Сәлимгә каран юралар. Тасколлар төрлесе якка йөгерә. Инде шактый ерак китен өлгерәләр. ә Сәлнмнен күзе һаман Нсрядында.
Яшьләрдән бер >ү )залдына) Куаклыкка барып җитсәләр, көндез чыраг яндырып га табып булмый аларны!
С ә л и М ( качкыннар ягына борыла һәм тагын бераз котеп тора). Ике күзегезне дүрт итеп карап торыгыз' / Тасколларны бастырып куа китә.
Ин башта ул ү генә якынрак булг ан таско- лныц башын ун кулындагы кылычы белән кыеп төшерә һәм сул якI агын бастырып кылычын сул кулына күчереп ора чаба. Барган шәпкә өченчесен каба т ун кулы белән чабып, җиргә тәгәрәгә. Яшьләр һәр чапканы саен: «Кха!» дни куәтләп торалар. Ә ул арада дүртенче таскол куе әрәмәлеккә йөгереп барып җитә: яшьләр 1ынып калалар. Таскол качып кот ылса, бөтенесе бергә С әлимгә ташланачаклар! Сәлим, шуны сизгәндәй, гаскол- ны куып җигәргә ун адымнар чамасы ара калгач, кылычын томыра: үткен корал бнча- ранын арык гәүдәсен үтәли тишеп чыга һәм ул ачы кычкырын куаклык арасына ава. Сәлим. атын әкренәйтеп, аныа янына кнлә һәм иелеп кылычын суырып ала. буялган канын киеменә сөртә. Сәлнмнен осталыгына шаккаткан яшьләр гып-тын гына көтәләр: үзе качып ки г мәеме, янәсе! Әле генә тотсак иде бит. һәм бердәм җиңел сулап җибәрәләр: яна билг слэш әп унбашы кайгыр якка борыла. 22. Алтын Таш хансарай. Иргә.
Тәхет залы. Чыраена сукыр лампа кабызып куйгандай караңгы йөзле Туктамыш хан яраннарын киңәшкә җыйган: гөмәнбәкләр. һәм бүгән кечерәк гаскәр башлыклары арасын га И гегәйнен сөг абыйсы Исабәк гә бар. Ханнын сул ягында хатыны Йәннкә. уллары утыра, ә ун ягында баш вәзнре Киң Җанбай урнашкан.
Туктамыш Шаһ Тнмернсн хатын укы. баш вәзир
Җанбай торып укый) "Бөек Туран патшасы Әмир Бырлас Шаһ Тимер сүзем...
Туктамыш (бү здерә). Төп өлешенә күч
Җанбай I ханга муиңелчә йогенә һәм дәвам итә I - Кодрәтле Хак Тәгаләбез хакына сорыйм синнән. Туктамыш син. кыпчак җаны. I’ linnon миңа каршы шайтан котыртыгы белән тагын корал күтәрдең? Соңгы явымда бар булган көченне. байлыгыңны- мөлкәтеңне, хакимлегеңне көл итеп күккә очырганымны оныттыңмыни, акылыңа каш . игелексез! Мина никадәр зур бурычлы икәнлегенме исенә гөшер Әлегә соң түгел: үзара дошманлыкны туктатырга мөмкин Ил телисеңме, яумы? Сайла. Мин икесенә дә барам Тик шуны кисәтәм бу юлы инде сиңа миннән рәхим-шәфкать булмаячак!» (Хатны төрә.)
Залда утыручылар ярасында гөжләү башлана.
Туктамыш (болай да караңгы чырае тагын да ныграк сүнә Ни әйтерсез, гаскәр сәрлөре? Күбегез моннан дүрт кыш элек булган орышта катнашкан яугирләр Шаһ Тимернең кылычы нинди үткен икәнлеген онытмагансыздыр шәт Ул сезнен кебек үз коралын бер көнгә дә тутыктырмый! Кулы чытырман!
Тыйдык урнаша.
Җәләлетдин (гаскәр башлыклары дәшмәгәч) Чын яугирләр утыра монда, бөек хан!
Йәннкә улын хуплап елмая.
Туктамыш. Олуглардан узып сүз алма. Җәләлетдин утлым'
Кыпчак би (торып баса). Тәхет варисы Җәләлетдин ханзадә хак әйтте, бөек хан! Шаһ Тимернен кылычын сынаганыбыз бар анын коралы да кителә Мондый мәс-хәрәле хатка бер генә төрле җавап булырга тиеш: ул яу алыр! Чүпрә җибәрүчеләр юк безнен арада! (Утыра )
Исабәк (тора) Рөхсәт итче, бөек хан?
Туктамыш. Тыңлыйбыз сине, Исабәк би.
Исабәк Мин Кыпчак бинең сүзенә ку-шылам. бөек хан Әмма яу чабарга әлегә иртәрәк, минемчә Урамда —кыш уртасы Атларыбыз йончыган чак. Шуна күрә мин. бер-ике ай ныклап әзерләнеп, көч туплап, ул чүл бүресенең биләмәләренә Каф тавы аша бәреп керергә тәкъдим итәм Безгә дустанә Төрек мәмләкәте солтаны Елдырым Баязит белән Мисыр хакиме Баркук та күршедәләр генә анда. Кирәк чакта алар да безгә кушылачаклар.
Бер гаскәр башлыгы я.пызы мыскыллы көлеп җибәрә.
Туктамыш (ачулы) Шайтан кендеген күрсәтеп торамы әллә?
Көлүче шым була.
Җанбай (урыннан) Кар астында калган әкият бу! Төрек солтаны белән Мисыр хакиме безгә кушылырга үткән ел килеш-кәннәр иде' Быел алар бездән йөз чөергәнен онытма. Исабәк би! Каф тавын шайтан бала чыгарган жир диләр бездә!
Исабәк Кушылмасалар. чәчрәп кит-сеннәр үз көчебез дә җитәрлек Без дә ша-лкан бакчасында үсмәгән
Җанбай Бик дөрес әйтәсең: Идегәй энекәшең калабызны камаганда куәтеңне бик шәп күрсәттең. Исабәк би!
Көлешәләр.
Туктамыш (кулын купюра шундук тыналар Хәрбиләр киңәшкәндә син ла тынып тор. баш вәзир' Тагын кемдә нинди фикер бар9
Кадыйрбирдс (тора Төпчек улына сүз бирче, бөек хан?
Туктамыш кашын гына җыера.
Йәникә пышылдый Әйтсен. Дәүләт башлыгы буласы гәхст варисларын ич'
Туктамы ш /теләр-телә/шх ) Гынлап карыйк сине лә. Кадыйрбирде ут лым.
Кадыйрбирдс (спенеп/ Монда мөхтәрәм ил агалары утыра Минем сүзем ала- рт а сабый лыкылдавы булып тоелыр бәлки Мин Алтын Урда дәүләте күршеләренең мыскыллавын беркайчан да җавапсыз калдырырга тиеш түгел, дип саныйм! Аксак Тимер үткән ел безнең белән йөзтә-йөз орышудан куркын. Кавказны бөтенләй ташлап качты Хәтер, без кайтып киткәч. Кавказны кабат яулап йөрерю мәҗбүр Әзәриләрнс әлегө кадәр тез чүктерә алмый! Анык алҗыган чагы Әгәр дә ул чынлап та орыш теләсә, безгә солых сорап хат юлламас иде! Масаеп язганына шыр җибәрмик безне өркетер өчен генә шапырына ул. Кичекмәстән яу ягында мин' ( Утыра
Гаскәр башлыклары арасында: «Ханзадә хаклы! Дөрес сүз! Яу чабабыз!»- кебек хуплаулар ант ырын. Йәннкә улының кыюлыгына сокланып удыра. Ханнын бүтән уллары та канат ать күренә.
Туктамыш (уйланып). Димәк, барыгыз да яу тели (Башын купюра ) Әгәр дә Идегәй дигән мөртәт без яу чытуга кабат Сарайга ташланса'1
Тынлык урнаша.
Җанбай Ышанычлы хәбәрләргә кара-ганда, Илегөйнсн Сараебызда кайгысы юк: ул үз кулы астында үзара талашкан олыс биләрен бастырып йөри Үт хәле хәл Өстәвенә. Тимер Котлый ханнын тнссе Күнче солтан Сарайчыкны камарга әзерләнә имеш Идегәйнең углы Норадын да ни өчен дер аерылып, үз гаскәрен туплап ята икән Дөрес, әчегә араларыннан кара мәче узмаган. әмма кара мәче табарга кыен түгел ич? (Елма.ч I Аннан сон Шаһ Тимернең Идегәйгә үчле икәнен дә истән чыгармыйк Димәк. Идегәй үз ындырын Шаһ Тимерлән сакларга мәҗбүр хәтер!
Туктамыш Яхшы Сезнеңчә булсын Яу көне билгеләнер Мин әйттем' ■ /әхетнен- >юн тора. 23. Күк Урда пайтәхете ( иранчык. 1395 елнын апреле. Көн.
Хаи сарае. Тәхет за пан та Тимер котлый хан. Идегәй. анын улы Нора пан һәм гаскәр башлыклары. \ра ти йөзбашы < элим лә бир.
Идегәй Тимер Котлый хан' Киңәшмә җыюны н сәбәбе бер генә энекәшебез Күнче солтан безгә каршы яу чыккан Белом, гаскәре зур түгел, әмма чабаныт чабуларда сыналган баһадирлар бар. Моңарчы бездән асыл йөзләрен яшереп, чабу астыннан ут йөрткән берничә әмир дә ана кушылган Күнче солтан — синен бертуган энең. Минем үземә дә кан кардәш Нишлибез’’
Гаскәр башлыклары арасында г ажәпләнү башлана: «Ничек?! Үз абыйсына каршы! Чили татар икән!» һ. б. Барысы да ханнын җавабын көтәләр. Хан аптырап калган. Тынлык.
Тимер Котлый ниһаять Ялгыш хәбәр түгелме. Идегәй әмир?
Идегәй Түгел, хан Саранчыкка бер көнлек юлда чатыр корган
Тимер Котлый узалдына Теге вакытта бантын чаптырасы булган икән, юньсез баланын
Аны инн- гкәинәр сәерсенеп куялар.
(Усал 1ык белән.I Гаскәребсзг ә боерык бир, сәргаскәр Идегәй әмир' Туган абый-сына кылыч күтәргән ахмакнын бантын алдыбызга китереп салсыннар! Мин әйттем ( Йозен куллары белән каплый һәй тынып кала.)
Идегәй (бераздан Чебенгә чукмар күтәрү булмасмы? Үгетләп игә кигереп карасак. хан’ И тчеләр җибәрик'
Тимер Котлый башын купюра Юк' Ул челлә кигәвене игә килергә охшамаган' Тынычрак таныш белән Җае чыкса, исән- имин килеш хозурыбызга китерергә
И тегәй Менә бу хан сүзе! Норадын би!
Иоралын шатланып сикереп тора.
Хан әмерен үтәү сиңа тапшырыла Норадын Рәхмәт, сәргаскәр* Хан әмере тиешенчә үтәлер'
Идстәйнсн гаскәр башлыгы иген үз улын сайлавы бүтән командирлар арасында ризасы стык тутыра: үзара пышылдашу башлана. Идезәй ал арт а шынбар бе.тән карый. Тыналар.
Ңоралын. Китәргә рөхсәт ит, хан’
Тимер Котлый Мин сиңа ышанам. Норадын бн Рөхсәт Ә хәзер ялгызымны калдырыгыз
И детой, улына үзе бе.тән чыгарта ымлап, ишеккә юнә тә. Норадын С әлнмг ә ү зе артыннан иярерз ә ишарә ясый.
Идегәй әкрен генә Ханнын әмерен дөрес аңладыңмы, утлым?
Норадын Дөрес дип уйлыйм, әти.
Идегәй Сәли м.м ы w inn Ә бу егетен кем була?
Норадын. Теге вакыт сиңа сөй ләгән илем ич? Бүре ыруы егете Сәлим бу Таскол иде Хәзер йөтбашы ул минем төмонда
Сәлим И.ю әйт ә баш на.
Идегәй (улына Шулмыни әле бу?
IСәли исә сынап карап тора Соли и аның кул
карашыннан качмый.) Мина күчәсең киләме, егет?
Норадын (ризасызлык белән). Сәлим минем үземә дә бик кирәк. Идегәй батыр!
Идегәй (елмая) Ата белән бала арасында баһадирлар бүлешү язык эш, углым (Сәлимга.) Ни әйтерсең, батыр егет''
Сәлим Белмәгән кичүгә сукырларча керергә күнекмәгән мин Вазифам нидән гыйбарәт булачак?
Идегәй (егетнең җавабы аңа ошый) Җан сакчым һәм юлдашым будырсын.
Сәлим (куанычын яшерергә тырышып I Мина ышаныч белдерүен өчен рәхмәт, сәр-гаскәр Норадын би каршы төшмәсе, мин риза
Норадын (ярымшаярып) Үлемнән йолып калып, үстер менә кешене' Чишмәне иделгә түккән кебек була да Нишлисен көчленеке замана, Сәлим дус! Ә Идегәй ба-тыр көчле сәргаскәр генә түгел, минем әти дә бит әле Әйдә, ярый, хыянәт ит мина Ачуланмыйм (Әтисенә.) Киләчәктә уяу якны өстен тотарга туры килер дусларымны мактамаячакмын хәзер!
Идегәй. Килештек. Норадын белән яу-дан урап кайтуга минем янга кил Икегезгә дә хәерле сәфәр телим
Сәлим (баш ия). Рәхмәт, сәргаскәр.
Норадын (шаярып егетнең җилкәсенә суга). Киттек, вәгъдәсез җегет!
Китәргә ку м алалар. Шулвакыт алар каршына Күнче солтанның илчесе ашыгып килеп керә.
Ш ы г а в ы л Күнче солтаннан илче!
Идегәй (гаҗәпләнеп) Күнче солтаннан’’1 Илме, даумы, илче0
Илче (ул Сәлимгә качарга «ярдәм» иткән егет Сәлимне таный, әмма бел чәчешкә са /ыша Сәлим дә аны таный). Хәбәрем Тимер Котлый хан колагы өчен, Идегәй батыр!
Идегәй Яхшы Монда көт (Улына.) Углым, китәргә ашыкмый тор. (Хан янына
Сәлим сат аен калган: илче аны сатмасмы? Шуны сизенеп ахры, илче Норадыша сиздерми генә Сәлимгә күз кыса: тынычлан, янәсе! Сәлим читкә борыла.
Идегәй (ишекне ачып, илчегә) Хан көтә сине. ( Үзе дә керә.)
Тимер Котлый Тыңлыйбыз сине, илче
Илче (аның алдында йогенә) Күнче со-лтанның катгый әмере авызымны ачарга рөхсәт итми, Тимер Котлый хан монда ике колак артык
Тимер Котлый. Борчылма, илче дүрт колакны ике сана
Илче. Әмеренә буйсынам, Тимер Кот-лый хан. Күнче солтан сиңа хәбәр итә: Туктамыш хан Кавказда Терек елгасы бу-енда, Шаһ Тимерлән җиңелеп, гаскәрен та-шлап качкан Хәзерге көндә кайда икәнлеге билгесез. Качкан яуга хатын ир Күнче со-лтан сине бергәләп Сарай каласын алырга чакыра.
Хаи белән Идегәй гаҗәпләнүләрен яшермичә бер-беренә карап куялар.
Тимер Котлый (дулкын шнуын кочкә тыеп) Хәбәрен өчен рәхмәт, илче Бер сорауга җавап бир Күнче солтан нинди ният белән, безгә хәбәр итмичә. Сарайчык янына килеп чатыр корды?
Илче Бусы мина караңгы, Тимер Кот-лый хан
Тимер Кортлый. Китәргә мөмкин. Җавапны иртәгә ишетерсең.
Илче, анын алдында йог енегг, чыгып китә. Ул чыг уг а Идет әй сикереп тора һәм зал буйлап йөрн башлый. Хан сүзсез генә ана карап тора. Ниһаять, Идегәй, бер карарга килеп, тәхет каршына гуктый.
Идегәй Нинди карарга килден. хан?
Тимер Котлый Энемә ышанып бетмим мин Чираттагы мәкере генә булмагае
Идегәй Ә мин ышанам, хан.
Тимер Котлый. Максаты?
Идегәй Шушы тәхеткә утыру Уе бик гади солтанның ул сиңа Туктамышның тә-хетен яулап алырга булыша, син аңа шу-шы тәхетне бирәсең
Тимер Котлый (сынап) Син мона каршымы9 ,
Идегәй Каршы түгел.
Тимер Котлый Димәк Ходайга та-пшырып. Сарайга яу”
И д е г ә й (йоренә ) Юк Хәзерге вакытта бу — башсызлык булыр иде'
Тимер Котлый. Ник? Иң кулай чак ич?
Идегәй Киресенчә, хан ШаһТимсрне бик яхшы беләм мин ул эзәрлекли башлаган жанварнын җанын кыймыйча тукталмый торган аучы' Орыш кырыннан качкан Туктамыш иң элек кая юнәләчәк? Үз Сараена' Аңа бүтән чара юк Яңа гаскәр-не ул бары тик шунда гына туплый ала Бөтен казнасы шунда Без синен белән әй-бәт беләбез. Шаһ Тимер жүләр түгел! Тук-тамышны эзәрлекләп Сарайга киләчәк Әгәр дә без барлы-юклы көчебез белән Сарайга барып чыксак, ташкын астында калачакбыз Арыслан авызына керергә ашыкмыйк Үз өненә кайтып китсен. Шуннан соң—Сарайга яу чапсак та була. (Елмая ) Туктамышның бер акыллы сүзен хәтерлим арыслан белән юлбарыс үзара талашса, үгез түшкәсе маймылга кала ди. имеш Мамайның җирләрен ул әнә шулай үзенә каптырды Акыллы дошманыңнан үрнәк алу бер лә язык түгел!
Тимер Котлый Хуш Шаһ Тимер бер уңайдан безнең арт сабакларыбызны да укытырга теләсә, нишләрбез? Юлы өстендә бит без Вәгъдәбезне боздык'
Идегәй Аңа моннан ни файда9 Бай-лыгыбыз ташка үлчим! Икенчедән безнең аша кайтырга гаскәрләре күнмәячәк: Самарканд юлының нинди каһәрле икәнен бик яхшы беләләр алар, (Елмая 1 Бер дә бул- маса. сонгы чиктә Тимерказык йолдыз безгә юлдаш булыр. Тимер Котлый хан!
Тимер Котлый Бусы хәл ителде кебек Энебезгә нинди җавап бирәбез?
Идегәй Нәкъ шушьглай, хан.
24. Сарайчыкча Идегәй йорты. Кич.
Идегәйнең йортында мәж-тес: унбишләп таза сугышчы ашап-эчеп утыра. Түрдә — Идегәй үзе һәм өлкән хатыны Айтулы. Айтулы шактый олыг аи> ан. чәчләренә чал кергән. Кунаклар арасында Норадын белән Сәлим дә бар. Җарияләр, хезмәтчеләр тавыш- тынсыз йорн. Кайдандыр талгын моң ява.
Идегәй (кунакларына игътибар белән карап чыга) Ярар Барыгыз да хуш.занды- мы. яугирләр’’
Яугирләр. Рәхмәт! Хушландык! Озын гомер сина. бөек сәргаскәр! Йортыгызга хәерле бәрәкәт'
Идегәй Хушлансагыз, жәгез. амин тоттык! (Ике кулын күтәреп, дога кыла башкаларда аңа кушылалар I Амин' (Хатынына.) Айтулы сөеклем, егетләремә бср-икс сүзем бар иде
Айтулы сүзсез генә тора һәм ишеккә юнәлә.
(Хезмәтчеләренә китәргә ишарәли.) Соңыннан Оланнар! Сез минем ин ышанычлы батырларым Барыгыз да тәвәккәл, кыю егетләр
Берсе (шаярып) Барыбы: да шәп анысы Уңганлыгыбыз ялкаулыгыбыз аркасында гына күренми ( Үзе баш шп кычкырып ки w )
Идегәй (елмая). Сезгә бер бик җитди вазифа йөкләргә булдым Хезмәт йомышы Алдан ук кисәтеп куям җинсл эш түгел Кемгәдер, бәлки, башын да салырга туры килер Кем үзеннән шикләнә хәзер үк баш тартсын Берегезне дә гаепләмәм моның өчен
Яугирләр (бердәм) Боер, сәргаскәр! Без синең өчен башыбызны салырга да әзер' Идегәй Рәхмәт, оланнар* Бүтән төрле җавапны көтмәгән идем мин Ил хаҗәте чакырды сезне Ишеткәнсездер шәт. Тукта-мыш хан. индеге көндә Шаһ Тимердән ка-чып йөри Баскан бер җирен ут ала Шаһ Тимер. Иделебез буена кабат басып керде Урдабызның иминлеге тагын кыл өстендә Безгә икесенең дә һәр адымын төгәл белеп тору шарт Менә ни өчен җыйдым мин сезне Сез минем үткен күзләрем, сизгер колакларым булырга тиешсез Арагыздан берәве: ез баш булыр, ә кал: аннары: ыз берәм- берәм нәүбәтләп миңа хәбәр кайтарыр Беренче хәбәрне мин Сарай каласыннан кө- тәм Аңлашылдымы?
Яу: ирләр Хезмәтең башыбыз өстендә. сәргаскәр' Боер'
Идегәй Норадын би барыгызга да кө-түлектән иң шәт: атлар, хәзинәбездән юл хәстәрлекләре бирер Кем лә кем. бәхетсез- ЛС1СНӘ каршы. Шаһ Тимер яки Туктамыш кешеләре кулына эләгә икән авызыгыз йозакта булырга тиеш! Ассыннар, киссен нәр телеңне чәйнәп йот' Исән-имин урап кайг каннар: а унар ar Ә инде авыр сәфәрдә ятып калучылар булса, гаиләләренә егермешәр ат
Яугирләр шат.танып, үзара гөжләт: ала.
Берсе Башлык билгелә сәргаскәр'
Идегәй. Сүзем бетмәде әле. оланнар Башлыкка беренче көннән алып, азакка ка-дәр хәтәр астында булырга туры киләчәге аңлашыладыр9
Яугирләр. Беләбез, сәргаскәр Дөньяга бүген килмәгән
Идегәй. Шулай булгач, ялнын ин зуры да ана тиеш булуы ла бәхәс кузгатма-стыр?
Яугирләр Әлбәттә, шулай! Бәхәс кү-тәрүче булса, уч төбенә йон чыксын!
Идегәй Яхшы. Башлыкка, исән-имин вазифасын үтәп кайта алса, утыз ат
Яугирләр шаккаталар. Кайсыдыр гел шартлата.
Әгәр дә инде ул башын салса якын-нарына илле ат!
Тынлык уриаша.
Йә. кайсыгыз үзе теләп башлык вазифасын үз җилкәсенә ала?
Яу: ирләр бер-берсенә карашалар.
Җаваплылык куркытамы’’
Берсе (тора иптәшләре аңа гаҗәпләнеп карый шр Бантлык вазифасын үтәү авыр булачагын һәркем бик яхшы чамалый, сәргаскәр Күпләребезнең мона куәте дә җитәдер Ләкин башлык булырга телим дип үзен әйтү ничектер зур бүләккә кызык-кан кебек килеп чыгар иле! Башлыкны арабыздан үзен куй ивде. Идегәй әмир Шулай гадел булыр бит. жегетләр?
Яугирләр ( аның очен җ иңе i еу tan I Шулай, шулай* Зинһар, беребезне дә авыр хәлгә куйма, сәргаскәр.
Идегәй (колемсери Белеп сайлап ал-ганмын икән мин сезне, оланнар БолаЙ бу-лгач. ботка пешереп була сезнең белән!
Ег етләр елмаешалар.
Сезнеңчә булсын, алайса Сәлим' Килеп бас әле менә монда
С элим аптырап кал я. Әмма ү зен бик тиз ку .-па ала һәм Идет әй яныма чыгып баса.
Бу егетне барыгыз ДЖ беләсезме, оланнар?
Я у г и р л ә р гаҗәп ишеп > Белмәскә Үзебез тотсак иттек аны Безнең ике дусты-бызның җанын кыйган кеше*
Норадын кискен Онытмагы 1 ул миннән ярлыкау алды' Хаклы аллы!
Идегәй -: 1ына тынычланырга ымлый 1 Менә нәрсә, оланнар сез миңа башлыкны үзен сайла, дидегез һәм мин аны сайладым Кем мона канәгать түгел хәзер үк иптән азат ителә! Йә. кайсыгыз мин сайлаганга каршы’’
Берсе ' теләр-те ючш. Каршылыкка каршы түгел лә без Оста яугнр икәнлеген дә күрдек Тик баш була Холкына киләме икән’’
Идегәй катгый) Ишетелми’
Яугирләр бердәм Без риза, сәргаскәр'
Идегәй Менә хәзер яхшы ишетелде. Юкса, кемдер авыз эчендә ботка пешергән кебек тоелды. Барыгыз да колакларыгызга киртләп куегыз: шушы вакыттан алып Сә- лимнен һәр сүзе минем сүз! Аңа буйсынмау миңа хыянәт! Барып җиттеме?
Берсе. Аңлашылды, сәргаскәр.
Идегәй Димәк, килештек.
Сәлим Кичер, мин үзем килешә ал-мыйм. сәргаскәр Мине үз яныңда калдыру- ыңйы үтейәм
Тынлык урнаша.
Берсе. Менә сиңа агаң башы! Икенчесе Әллә шүрләп калдыңмы?
Сәлнм аңа борылып та карамын.
Идегәй (тыныч, ләкин каршы килмәслек итеп). Бу минем катгый әмерем, та- скол. Норадын. углым, егетләрне юлга әзерлә. Ә син. Сәлим, монда кал.
Егетләр чыгып киткәч, Идегәй торып баса.
Хикмәт шунда, егет: мине нигә эзләп килгәнеңне яхшы белом мин.
С ә л и м (агарына). Күнче солтанның ил-чесе саттымы мине?!
Идегәй (кулын аның җилкәсенә куя). Юк. Уртага салып сөйләшик. Очраклы хә-бәрләр көтеп ятсам, Идегәй дә булмас идем инде. Курыкма, ачу тотмыйм сиңа. Ниятеңнең сәбәбен яхшы аңлыйм. Орыш корбансыз булмый, егет. Алтын Урда Туктамыш Хан табаны астында булганда юкка чыгача- Тыбыз көн кебек ачык Тармаңгайлыгы аркасында Идел-Йортыбызга кабат кара афәт килде! Ә теге вакытта Шаһ Тимерсез берни кырып булмый иде! Ни чарадан бичара. Синең миңа күктән таш яуса да үҗәтләнеп үз максатыңа ирешергә тырышуын ошый Шуңар сайладым мин сине. Килер бер көн, кырымнар да, Хаҗитарханнар да, нугайлар да, болгарлар да, синең якыннарын — бүре ыруы халкы да бердәм яши башлар. Менә нәрсә өчен көрәшәм мин!
Сәлим (башын күтәрә) Ул көннәр ки-лгәнче таш алтынга, кар ялкынга әйләнер, сәргаскәр. Яхшы, боерыгың төгәл үтәлер!
Идегәй. Шикләнмим, кардәшем! 25. Җаек елгасы яры. Язгы көн.
Яр башында берничә яугнре белән Идегәй басып тора. Азлары яна күтәрелеп килгән чирәм (ә утлап йөрн Идегәйнең зур чагыры да шунда. Арырак берничә гади чатыр коры- һган.
Идегәй ярларына кайтып бетмәгән язгы ташкынга текәлгән: елга уртасында зур сал көчле ai ым белән көрәшә. Анда — аның икенче хатыны, Шаһ Тимернең кызы Акбеләк. Идегәй яшь хатынын каршыларга килгән. Акбеләк нренә, танып, яулык болгый. Идегәй кул нзәп җавап бирә.
Я у f н р (Идегәйнең ногәрләре бер читтә- рәк үзара әкрен генә сойләшәләр). Бу Ак- беләк агасы Аксак Тимер сыңары, ахрысы! Бик тәвәккәл нәмәрсә күренә. Котырган ташудан да өркеп калмаган!
Икенчесе. Әкренрәк. Идегәй үзе ише-теп тормасын.. Атасы сыман тәвәккәл хо-лыклы булмаса. Идегәй кебек батыр ана әйләнеп тә карар илеме! Уклау бикә булып чыкмасын иде дип теләгез сез.
Ерактан җайдак чабып килгән гавыш ишетелә: яр башындаг ылар шул якка таба борылып карыйлар. Җайдак алар янына килен туктый: Идез әниең шымчылыкка җибәргән егетләренең беренчесе ул. Чапкын атын калдыра һәм Идегәйгә бер тезенә төшеп йөгенә. Идегәйнең яраннары, тыйнаклык күрсәтеп, читкәрәк китәләр.
Идегәй. Сарайданмы?
Чапкын (күтәрелә/ Әйе: мин беренче чапкын Хәбәрем шатлыклы түгел, сәр-гаскәр: Туктамыш хан. Сарайда озак туктап тормыйча. Болгар иленә сызган.
Идегәй. Шаһ Тимер кайда?
Чапкын. Шаһ Тимер башта Хаҗитар-ханны. талап-яндырып, жир белән тигезләп, аннан сон Сарай каласын астын-өскә китергән Без барып җиткәндә хәрабәләр генә кара корымланып ята иде. (Башын ия.) Хан бистәсе Алтын Таш кына исән.
Идегәй (чырае караңгылана) Шулай буласы билгеле иде.
Чапкын. Соңгысы: Шаһ Тимер Түбән Иделгә калгай хан итеп үзе белән алып килгән Коерчак атлы берәүне куйган, имеш Монсын башлыгыбыз Сәлим үзе калага кереп белеште. - .
Идегәй. Рәхмәт. Китәргә мөмкин. Вә-гъдә ителгән бүләкне Норадын бидән алырсың. (Хатынына кул изи.)
Чапкын (башын ия). Кичер, сәргаскәр: мондый яман хәбәрем өчен андый зур бүләкне ала алмыйм мин.
Идегәй (капыл егеткә борылып карый/ Киләчәк яуларда кирәк булачак алар сина. унбашы!
Чапкын (гаҗәпләнеп). Мин гали яу- гир, ялгышасың, сәргаскәр.
Идегәй. Бүгеннән үзеңне унбашы дип исәплә Борыныңны төшермә, яугир. ба-шыңны югары тот! Иделебездән Туктамыш ханны да, Аксак Тимер шакалларын өшт иттерербез, Аллаһы боерса Озын-озак бәйрәм итә алмаслар! (Ярга якынлашып килгән Акбеләккә ку / болгап елмая.) Хуш кнләссн. гүзәлем Акбеләк! Исән-имин килеп җиттеңме? 26. Сарайчыкта Идегәйнең зур йорты. Кич.
Идегәй өлкән хатыны Айтулының иркен пулатына килеп керә.
Идегәй (ачык йоз белән) Мине күрергә теләгәнсең икән, кадерле.м Айтулы? Бәй, ник ай кебек нурлы йөзең караңгыланган? Кәефең начармы дисәм. Авырый күрмә, карлыгачым хәзер син — минем ин яраткан өлкән бичәм итеп билгеләндең Яшь-җилкенчәкләргә акыл бирү синең өстә. (Хатынын җилкәсеннән соң.)
Айтулы (читкәрәк тайпылып. сагышлы тавыш белән) Андый олуг хөрмәтеңнән азат ит мине, сөеклем. Өлкән хатының итеп
Шаһ Тимер кызын куй. Бик чая Акыллы. Җитез. Итагатьле.
Идегәй /шаяртып) Ничек'" Хозер үк җәннәткә кертерлек икән, алайса!
Айтулы. Яхшы кеше: койрыгы гына юк! Кичер никтер кәефсез чагым Шатлы-гыңны уртаклаша алмыйм Табигатем шун-дыйдыр инде Сарайга китәргә рөхсәт итче мина
Идегәй /шаккатып/ Сарай әлегә дошман кулында ич?! Ничек, кайда яшәрсен? Хәрабәләр генә тырпаен тора. ди. анда'
Айтулы (горур) Син Сәмәркандта чакта яшәдем бит әле Илдә чыпчык үлми Норадын углыбызны минем белән җибәр, дип сорамыйм Хәер, ул үзе дә синнән китмәс илс басылып яши ала торган бала түгел ул. Үзеңә охшаган (Тора ) Әгәр дә китәргә ризалыгыңны бирмәсәң. мине дө-нья белән бәхилләшкән, дип сана Ә синен үзеңә ул чакта мәңге бәхил булмаячакмын мин. Идегәй! Салкын гәүдәмне генә алы- рсын
Идегәй (югалып калган) Туктале. Айтулы сөеклем Хатын өстенә хатын алып, түшәк яңарту ата-бабаларыбыз йоласы ич? Теләсәң, аларнын өчесен дә бүгеннән куып җибәрәм мин!
Айтулы. Кума. Идегәй. Теләмим Син ир кеше Гайрәтле чагын Ә мин картайдым. Шикләнмә сиңа үпкәләп китмим мин
Идегәй җавап биреп өлгерми, ишектә шыгавыл күренә.
Идегәй (ачу белән) Нәрсә бар?!
Ш ы г а в ы л (куркуыннан тотлыгып) Болгар иленнән чапкын Син аңа. нинди генә вакыт булса да. тоткарлыксыз янына керергә кушкансың икән
Идегәй (Айтулыга карап тора һәм бер нияткә килә) Керсен1 (Айтулының китәргә кузгалуын күрә.) Китми тор Синнән серем юк минем. Сүзебез дә төгәлләнмәде!
Чапкын керә һәм алар алдында йөгенә.
Йә. нинди хәбәрләр алып кайттың, яу-гир? Тик кыска тот
Чапкын Яхшысы юк. Ә кыска тотканда болай, сәргаскәр Хаҗитархан. Сарай калаларының җимерек
Идегәй Белом Сарайны калдырып ки-ткәннән соң булган хәлләр турында гына сөйлә!
Чапкын (гаҗәпләнеп) Сарай каласыннан сон. Идел буендагы трсле-ваклы егер-меләп каланың яндырылуын кайтып әйтмәделәрме. сәргаскәр? Мина чаклы утаман Сәлим дүрт чапкын җибәрде сиңа
Идегәй Ничек дүрт чапкын җибәрде” Бер чапкын гына күрдем мин. яугир!
Чапкын. Кайтыр юлда бер-бер хәлгә тап булганнар инде алар, димәк Мин үзем Болгар йортыннан урап кайттым, сәргаскәр Шаһ Гимер. Туктамышны куа- куа. Идел буйларындагы барлык кала-кир- мәнче.гскне нигезенә кадәр талап-җимереп менде Данлыклы Болгар каласы да җир йөзендә юк хәзер Җүкәтау. Биләр. Казан кирмәннәре до хәрабә Халыкның күбесе кылычтан үткәрелде, сирәк-мирәк исән калганнары урманнарда качып йөри -.Андый бәхет- тимәгәннәрнс Шаһ Тимер яугирләре- нә кол итте. Сәлнмнен туган кирмәнен дә яндырганнар, ярый кешеләрнең күбесе урманга качып өлгергән. Туктамышнын кыйбласы күренмәде: соңгы мәртәбә чатыр корган җирендә шыелдап җилләр исә Төмән елгасы ягына шылган дигән хәбәрләр генә бар Шаһ Тимер әлегә Болгар илендә бәй-рәм итә Урыс якларына борылмакчы дигән имеш-мимешләр йөри Идел-йортыбыз мәңге кабат тернәкләнә алмаячак хәзер, сәргаскәр! Исәннәребезгә урыслар көн бирмәс инде хәзер Болай да угры ушкуйчылардан жык булган идек!
Идегәй. Шышпыма. яугир' Ир икәнле-геңне онытма1
Айтулы. Гаиләң монда торамы, яугир0 Алайса тынычлан Шаһ Тимер киявенең каласына тимәячәк! Сәргаскәреңнең упыкый-чупыкый чаклары
Чапкын шаккатып Идегәйгә текәлә.
Идегәй (ачу беюн) Син! Тыңлап кына тор! (Чапкынга) Ә син боламык булма, унбашы'
Чапкынның күзләре маг» аена менә.
Ялгыш ишетмәдең, яугир унар ат бүләк итәргә вәгъдә бирүем һәммәгезне унбашы итеп билгеләвем иде ул Урыс-улакны синең белән мин кумасак. кем куар' Җимерелгән калаларны без күтәрмәсәк. кем кабат торгызыр"*! Өметсез шайтанмы0 Үзенә тиешле атларны көтүдән сайлап ал Китәргә мөмкин
Чапкын (баш ия) Кичер, сәргаскәр (Чыгып китә )
Идегәй Өзелеп калган сүзебезне бете-рик
Айтулы /ишеккә юнәлә). Ачуланма, Идегәй, юлга әзерләнәсем бар.
Идегәй хатынынын бүлмәсендә ялгызы кала. Кулы кылычнын сабында бни. 27. Сарайчык каласы янында болын. Көзге көн
Такыр басуда яшь яугнрләр сугыш күнегүләре ясый. Идегәй белән Норадын. атларын әкрен генә атлатып, яшүсмерләрнең өйрәнүләрен ук агым жир ар гг а рак калкулыктан күзәтәләр. Идегәннсн йөге кырыс. Ул әле.гән әле офыкларга күз таггглый.
Норадын әтжсиеи халәтен яхшы ензә булса кирәк, сүзсез генә янәшә йөри.
Норадын (ниһаять түзми Сәлимнән хәбәр кетәсен, ахры, син һаман’ Әтисе дәшми I Безне әллә кайчан оныткандыр инде ул! Хуҗасын җиңел алыштыручыларга ышан-мыйм мин. Идегәй батыр Ни пычагыма кире әйләнеп килсен ул монда"1 Унбиш яугир алып китеп, икесе кире әйләнеп кайтты Бүтәннәре өчен җавап тотудан курка, димәк
Идегәй Күп нәрсәләрне белмисен әле сия. утлым Байты сау булса, кайтырга тиеш
Но рад ын. Нәрсәгә таянып, шулай дисең?
Идегәй (бик гади гена) Сарайчыкка ул синең атаңны үтерергә килгән иле.
Норадын (телсез кала) Сине үтерергә’1 Җан сакчың итеп алганда үзең шуны белә идеңме?!
Идегәй. Белә идем.
Норадын. Акылыңны җуйгансың син. Әти!..
Идегәй. Минем белгәнне үзе дә белеп кнтте ул Дошманнарын дуска әйләндерә алучы кеше генә Урда хакиме була ала. углым. Тукта... (Кулын кашына куя ) Офыкта ниндидер кара күренә Күзләрең ми-некеннән яшьрәк, яхшылабрак карале, уг-лым. әнә теге ялгыз, каен тирәсен! Сәлим түгелме?
Норадын (кола) Төлке чаклы гына нәмәрсә бит ул!
Идегәй. Аты аныкы! (Елмая.) Сәлим кебек егетләр беркайчан да морадына ирешмичә качмый, углым Ул жегетнең һәр төкереге алтынга охшый.
Нора л ы н. Каршысына киттек әйдә!
Идегәй. Чәбәләнмә Дәрәҗәңне сакла!
Чынлап та, тиздән кемнеңдер атын кызу чаптырып якынлашканы күренә. Болында күнегү1 ясаучылар да моны күреп гынып калалар. Хәпа йөгереп киткән гасколны да оныталар. Менә атлы кеше таскол турына килеп житә һәм... көтмәгәндә бер кулы белән аны, күтәреп, ияренә аркылы сала. Идегәй ялгышмаган икән: Сәлим бу. Ул та- сколны яшьләр алдына ташлый һәм Идегәйләр янына күтәрелә. Килеп җитүгә, ятыннан сикереп төшеп, Идегәй алдына бер тезенә чүгеп йөгенә һәм шундук тураеп баса. Идегәй дәшми.
Сәлим. Ата белән угылның киңәшләре берексен!
Идегәй (җитди) Уртасында бул!
Сәлим. Соңгы исәп-хисап ясарга рөх-сәт ит, сәргаскәр. Шаһ Тимер, урыс җир-ләренә сугылып тормыйча. Кавказга юл алды Туктамыш хан сан ерым калдык-постык гаскәре белән пайтәхет Сарайга кайтып төште. ( Чайкалып куя. әмма бик тиз турая.) Гаҗәпләнмә, сәргаскәр: тоташтан өч тәүлек ат өстендә (Елмая.)
Идегәй (ияреннән тошеп, атының тезгенен Сәлимгә тоттыра) Атың янган, мең- башы. мә -вәгъдә иткән илле башка өстәмә бүләгем бу! (Сәлимне кочаклый.) Гомеремдә беренче тапкыр шушындый яхшы хәбәр алуым! Рәхмәт, кардәшем! Бар. калага кайтып, туйганчы ял ит!
Норадын әтисенә шакка гып карап тора.
Сәлим (Идегәйнең алтын иярле атына җиңел генә сикереп менә) Рәхмәт. Идегәй батыр! Минем — мондый урта бармактай зифа тулпарга менгәнем юк иде! (Хәйләкәр елмаеп ) Бөтен аруларым онытылды! Бер тәүлектән артык йоклап булмас, ахры: никтер күңелем шулай ди! (Кала ягына чап-тырып китә.)
Норадын /елмая). «Меңбашы» дигәненә исе дә китмәде, бугай, моның! Мә. әти. минекенә атлан, булмаса: Идегәй батырга җәяүгә калу килешеп бетмәс. (Атының тез-генен әтисенә тоттыра.) Үзем Сәлимнең алҗыган аты белән ничек тә терек-терек кайтып җитәрмен әле.
Идегәй (улының атына менә) Белмим, углым: бер-ике айдан аягына торып басса гына инде. (Елмаеп, кала ягына чабып китә.)
Норадын Сәлимнең атына борылып карый: ул җиргә ауган. 28. Саранчыкта хан сарае. Көн.
Кечкенә залда алтын читлекләрдәге ту- 1ый кошларга жи.м сибеп маташкан Тимер Котлый хан янына җилләп Идегәй килеп керә.
Идегәй. Тутый кошларыңа җимне җа-рияләрең сибәр. Тимер Котлый хан Сарай-га яу чабабыз! Сәгате сукты, ниһаять!
Тимер Котлыйнын кулындагы алтын савыт ндәгп ә тәгәри. 29. Сарай каласы. Көзге иртә.
Урам икәнлеге дә юньләп беленмәгән хәрабәләр арасыннан атлы гаскәр ташкыны ургыла. Уртада—Тимер Котлый хан. сәр- I аскәр Идегәй һәм бүтән эре гаскәр башлыклары. Норадын белән Сәлим гаскәриен ян алгы сафларында бара. 30. Алгый Таш хан сарае. Шул ук иртә.
Атлы гаскәр ташкыны ярым ачык кап-кадан хан сарае утарына бәреп керә: анда- санда күренгән утар казаклары, коралларын ташлап, төрле якларга сибеләләр. Аларга игътибар итүче дә юк. 31. Тәхет залы. Шул ук иртә.
Идегәй, Тнмер Котлый хан, Норадын, Сәлим һәм бүтән гаскәр башлыклары тәхет залына килеп керәләр: зал буш.
Идегәй (тәхеткә күрсәтә) Тимер Котлый хан! Хак Тәгаләбез догабызны ишетте тәхетеңне кабул итеп ал! Бүгеннән - синеке ул! (Үзе шундук ишеккә юнәлә.)
Гаскәр башлыклары Идегәй артыннан чыга: Тимер Котлый янында берничә яралы гына кала. 32. Озынча зур зал. Шул ук иртә.
Идегәй, эре-эре адымнар белән тәхет залыннан чьи ып, рәттән төрле ишекләрне аягы белән тибеп ачып бара. Кайда да бушлык, канда да онытылган кием-салым, алтын-кө- меш әйберләр аунап ята. кубарып өлгермәгән затлы келәмнәр диварлардан салынып төшкән, кыйммәтле сарай җиһазлары, кыйммәтле әсбаплар аркылы-торкылы килгән. Ниһаять, алар Шыгавыл сакта юрган тар нпгеккә тап булалар.
И лег әй Утала чапмаган бер кеше кал-ган икән әле хансарайла!
Ш ы г а в ы 1 айба.зтасызз ишеккә аркы.зы куч) Монда керергә ярамый. Идегәй әмир
Идегәй Кем анда?
Ш ы г а вы I Ханәкә белән Көнәкә. Тук-тамыш ханның кыллары
Идегәй. Турысын әйтегез миңа Тук-тамыш үзе кайла?
Шыгавыл (әйтимме-зокмы дигәндәй бераз икемнеп/. Туктамыш хан Кырымга качты
Идегәй. Гаскәре күпме’’
Шыгавыл. Ачыгын белмим. Идегәй батыр
Идегәй. Шулай ла? Курыкма. Шыгавыл Туктамышның исе дә булмаячак хәзер монда
Шыгавыл f йзззе ачылып китә/. Сан ярым чамасы җайдагын иярткән иде. кайтып кергәндә Аксак Тимер киткәннән сон кабат калага җыелган җайдакларны ла кушсак. өч төмәнгә якын булыр (Уй.шнып Алай ук та юктыр, минемчә
Идегәй. Ялганласаң, кара аны'
Шт авыл Ипикәйдер менә, тамчы да ялган түгел. Идегәй батыр' Син килгәнче качып
Идегәй (бүлдерә) Ә кызларын ник ташлап киткән?
Ш ы I авы л. Ташламады ул аларны Ха-нәкә белән Көнәкә Идел буенда иделәр, эз-ләп-плоп тә таба алмаганнар
Идегәй Яхшы Хан кызларын күз каран кебек сакла Бөртек чәчләре дә гөш- мөссн! Минем алда башың белән җавап то-тачаксың!
Шыгавыл Шикләнмә. Идегәй батыр минем төп шөгылем шушы Сатар-сатылыр җаным юк Төп башында йортым, казык башында казаным Норадын углың минем күз алдымда Ханәкәгә күз атып
Идегәй (бүлдерә)! Хан кая? (Кырзп боры зып. тәхет за.зынгз юззәлә бүтәннәр дә аннан камзыйлар I
Шыгавыл (үз-үзенә) Артыгын ычкын-дырдым. ахры Андый серне ят кешеләр алдында ачып салалармыни, ахмак! Ә икенче яктан караганда Норадыннын хан кызларына элек-электән күз атып йөргәнлеге беркемгә дә сер түгел иде ич? Барыбер сүзең төпсез чыкты!
Иягенә йодрыгы белән төртә. 33. (арий каласында Илегәйиен элекке йорты тирәсе. Кичке як.
Аг менгән Идегәй белән Нора пан. Сәлимне ияр ген. (аран каласының хәрабәләре арасыннан бердәнбер исән калган норгка якынлашалар. Бу —Илегәйиен элекке иор- гы: Шаһ Гнмср аны кияве хакына имин калдырт ян. И гег әй дә. Нора гын белән Сәлим гә бик к.гсфсег күренәләр: зур дәүләт таланган, ян гырылг ян. жнмерелгөн. исән калг ан халкы кол килгән. У рам та атарга бер жан иясе дә очрамый...
Норадын < зпирә-чкка ыи кззз Иң явыз дошман га болай рәхимсез кыланмый Ак-сак Тимер синең үз биагаң, җитмәсә. Иде-гәй багыр' Халкы бу гм.згач. ни пычагыма кирәк безгә бу җимерек кала? Биатаңа рәх-мәт инде үз кияве булгач, синен йортка кагылмаган, баш өстебездә түшәм булачак Өебезгә керергә әнкәй рөхсәт итсә, әлбәттә!
Ачыргаланып кн.зә Аның каравы, хәзер бер йортка бер хансарай туры килә! Юк. ялгышам икән тагын бер корылма бар бит әле Аксак Тимернен биш мен кеше башы сөягеннән ясаткан манарасын санарга онытканмын
Улының сүзләрен Идегәй карашы чырай белән тыңлап бара.
Идегәй. Төчкергәндә төшкән бала ке-бек шамакайланма, углым!
Якында гына гумбра чиртү ишегелә. Юлчылар. ирексезлән. шул якка габа борылып карыйлар: Идегәйләр йоргы каршын гагы хәрабә кирпечләре өеме өстендә сәләмә киемле бер сәер адәм утыра.
Идегәй ( гаҗәп зәззеп Үргәнсч диванасы Баба-Сәнгү ич бу'
Дивана (ә.г.тә а зарны күреп ә з зә очраклы туры китереп җыр бизи зызз һай-ай!
Бар иде ул Алтын Урда, бар иле алтын чагы
Тузды алтын базарлары, сүнде ялкын- учагы
Сарае да. Болгары да. Казаны да бол- | анды
Алары да. болары да. калганы да тул-ганды!
Әмма анын каруы
Азамат ир Идегәй, һа-ай.
Бөтен йортка яр салды
Дәвер кемнең дәвере'’
Идегәйнең дәвере'
Заман кемнең заманы’
Илегәйиен заманы’
И дегәйләр анын каршысын ш пктыйлар; гивана. аларны күргәч, җырын өзә.
Идегәй. Син мине таныйсыңмы. Баба- Сәнгү’
Дивана I аз/а текә зеп карап узора . Ходай үзеңә төс биргәчтен ничек танымаска, тиле көржә?! Үргәнечтә адашып йөргән то-мана ич син. сантый
Идегәй Ә бер ялг ызын нишләп утыра - сын монда?
Дивана. И аңгыра' Чукрак бугай син’ Ишетмисеңмени, җырлап утырам' Кою Ялгыз булмас илем дә. Сарай Бөркәде ми-нем җыруны тыңларга акыллы кеше кал-мады. Аксак патша бөтенесен, ясмык үсте-рергә гирес кирәк, дип Сәм.эркандка алып китте Баш га. җиргә яткырып, аларнын өс-ләреннән атлы чирүен үткәрә, аннан соң. шул дыхглы урынны сукалатып. ясмык чәчә Ә мина тимәде, чөнки мин аның нң якын дусты хәзер Менә тыңла: томана булсаң да. гүбәнне карабодай курасы белән яптырган га охшыйсын бераз аңларсың, бәлки'
Җыр зызз
Шаһ Тимерне сорасаң.
Аксак патша, олы хан.
Алтын агач тутый кош
Ал тәхетне алдырып.
Ак филенә мендереп.
Эченә үзен кундырып.
Бар казнаны салдырып.
Алды тулы мал белән.
Арты тулы чан белән, Тотсактай коллар белән. Толымлы кызлар белән Самаркандка юл алды...
Төшендеңме инде, түгәрәкли биш кырык сантый?
Идегәй Төшендем Хәзер кайда яшисең. изге кеше?
Ди на на (колә) Минем эшләр шәп хәзер! Идегәйнен чибәр хатыны Айтулы мине үзенә йортка кертте! Чөнки якын дустым Аксак патша аның йортын, минем сүзне тынлап, җимертмәде, белдеңме, алты биш'* Ә Идегәй үзе хәзер кыргый киек сыман далада адашып йөри Кайтса да кертмим мин аны өенә Айтулы белән үзем туй ясыйм Шуннан сон түшәк бүлешә баш-лыйбыз! Ашыйсын киләме? Айтулы шун-дый тәмле нәрсәләр пешерә! Валлаһи1 Тик бармакларыңны ялгыш чәйнәп йотма, йәме. узгынчы’’ Хуҗабикәнсн бер генә начар ягы бар кич булдымы — миннән төшлек салдыра Минем маһирлыкны кемнәндер белеп алган да! Идегәен төн саен төшендә күрмәк- че, җү.Тәр хатын .
Идег әй йоргына борылып карый: болдырда Айтулы басып тора.
Айтулы /тыныч кына) Баба-Сәнгү! Нишләп йорт хуҗасын чит кеше кебек урамда тотасың?
Д инана (аптырап кала: акылдан язган бу tea да. ул нәрсәдер тешенә) Идегәй үземени инде бу сантый?! Китчәле, булмас. Айтулы! Идегәй булса, аңгыра сарык сыман, үз өен танымый тормас иде ул! Башымны ка-тырмачы1 (Думбрасын сойрәп. җырлый- җыр 1ый хәрабә 1әр арас ына кереп югала )
Дәвер кемнең дәвере’’
Идегәйнең дәвере!
2 бүлек 34. Идегәйнен йорты. Иртән.
Идегәй, биленә кадәр чишенеп, у хылдын- ухылдый юына, хатыны Айтулы ана су салып тора.
Идегәй. Шулай итеп, бер җарияң дә калмадымыни инде хәзер? Рәхәттер, ә1 Үзен хуҗабикә, үзен җария.
Айтулы Кайбер вак-төяк эшләрне Үр- гәнеч диванасы маташтыра иде Син кайт-кач, ул да каядыр сызды.
Идегәй Төкер танавына... Күбрәк кой суынны. кызганма Туктамыш дигән этне дөмектерик башта Җарияләребез дә җитә-рлек булыр, калаларыбыз да кабат торгы- зылыр. Төн койрыксыз түгел, бер таны бар Иң элек Туктамышның исән калган колларын җыеп, иреккә чыгарам Бала-ча-галарны. үсмерләрне коллыкка сатуны бетс- рәм
Айтулы Тегеләй итәм, болай и тәм. ди-сен дә Тимер Котлыйны хан итеп күтәргәч. тешең үтми башласа нишләрсең?
Идегәй Минем сүздән чыгып, кая бара ала ул (Хатыны биргән солге белән сор- тенә.)
Норадын (ашкынып кайтып керә) Туктамыш хан кызлары .Алтын Ташта икәнлеген ник моңарчы әйтмәдең, әти?!
Айтулы кинәт иренә сынап каран куя һәм йортка кереп китә.
Идегәй (гади генә) һәр кылганымны сиңа әйтергә тиешлегемне баштан чыгарга-нмын. утлым, кичер (Елмая./
Норадын (әтисенең шаяртуын үзен мыскыллау dim кабул итә) Сәмәркандта сөйләшкәннәрне оныткансың, димәк?
Идегәй Юк Анысын онытмадым. (Улы янына килеп, кулларын аның җилкәсенә куя ) Тел төбенне яхшы беләм. углым. Ләкин Тыгызгарак туры килә. Аталары белән араны өзик башта. Хаҗитарханга Шаһ Тимер Коерчакны калдырган, анын белән дә катгый сүзебез бар Алтын Урдада хуҗа бер генә булырга тиеш! Аннан сон - рәхим ит. углым. хан кызларының теләсә кайсы белән туй яса Туен туйга ялганса, тагын да ныграк шат булырмын!
Норадын (йезе ачы <ып китә/ Идегәй сүземе? Әни белә: минем күңел Ханәкәдә!
Идегәй (елмая) Идегәй сүзе Бар, Сә-лимне уят чын яугир артын кояшта кыз-дырып ятмый!
Норадын һу1 Кем кыздырып яткандыр әле1 Сәлим әллә кайчан аяк өстендә инде — һаман якташларын эзли. 35. Алтын Таш бистәсе капкасы алды. Иртән.
Хан бистәсе капкасы алдына шактый күп кеше җыелган: калада күпме халык бар—утырганы, торганы, артына шутаны. дигәндәй—барысы шунда. Халык шау-гөр килә: Идегәйнен Алтын Таштан чыкканын көтәләр.
— Тагын—сугыш, тагын — яу! Ниткән бетмәгән орыш булды бу?! Кайчан тыныч-лап яши башларбыз?! Идегәй күренсен генә якасыннан алабыз!
Тәләкә кыздырма, картлач! Идегәй безне коллыктан азат итте - шуңа шатлан! Ә Туктамыш хан үзе кол сатып баеп ята иле! Тәвәне төге белән йотар Соңгы яу булачак монысы. Идегәй үзе шулай днп әйткән Яу чыкмас иде —Туктамыш исән чакта ана тынычлык, безнен ише караларга якты көн булмаячак. Тәгәрә дә үл!
Хак әйттен!
Ахмаклар сез! Як-ягыгызга карагыз! Нәрсә күрәсез’’
Нәрсә күрик9 Син ни күрсәң, без дә шуны күрәбез
Әйе1 Сукырлар юк монда Хәрабә нә-рсә ул9 Җыйнаулашып тотынсак, элеккедән дә матуррак итеп ясап ташлаячакбыз калабызны!
Тәртә арасы ни әйтер бит әле Алдан кычкырма!
Алла бирсә, лигез!
Алла үзен тырышсаң гына бирә ул Сез менә Идегәйнен бу яудан исән-имин
кайтуын ялварыгыз Идегәй теләсә, Алла бирер, тсләмәсә син шунда тәгәрәп үл. хәрабә булып калачак Бетен Урдабыз ха-кында әйткән дә юк'
- Ансын без син әйтмәсен дә чамалый-быз. Тәшвиш салма.
Чү' Ханкапка ачылды'
Халык тынып кала.
Тимерлән иплән) ән авыр капка каерылып ике якка ачыла һәм кин у гарда баштанаяк кораллан) ан атлы гаскәр күренә. Яугнрләр ук-жәя. кылыч, соите. гөрзи. балта кебек гадәзи кораллардан башка корык, бау сыман яна төрлеләрен дә алт аннар. Хан гуын күтәргән байракчылар нн алга гезс.пән. Артгарак кечерәк әләмнәр җилферди Байракчылар артыннан Идегәй белән Пора тын һәм Тимер Котлый хан килә. Шулар рәтеннән сон ук Сәлим белән бү )ән I аскәр башлыклары чьи а. Байракчылар капкадан чыгу) а. халык төркеме шаулашып И дет әннен каршысыиа ташла-на. ләкин ике яктан тезелеп килгән эчке казаклар аларны якын да китерми. Халык, шулай да кычкырын. Иде) әнис алкышлый.
Исән-имин әйләнеп кайт. Идегәй батыр!
Явын уң булсын! Туктамышның Жа-ны» кыеп, казнасына баеп кайт1
Коллар базарын япт ырасын икән, хак сүзме бу. Идегәй’
Ага базарны кабат ачар)а кирәк. Ага базарны!
Әмма Идегәй берсенә дә жаватт бирми: ул хаклыкны кул нтәп кенә сәламли. Аглы гаскәр, тукталып тормыйча халык торкемсн ике)ә бүлеп, җимерек урам)а үтә. Халык төркеме әкренләп артка кала һәм a i.ian бар ■ ан байракчылар белән хакимият башлыклары арасы бушап тора. Шулвакыт исәпләмә) ән тә әллә кайдан т ына Үрт әнеч шнанасы Баба-(ә1нү килеп чы) а һәм Идегәйнең аты алдына нидер i ашлый. Казакларны» берсе птт генә дивананы аты белән чит кә кысрыклый. ләкин аны танып өлгертә» Идегәй катакны туктата.
Идегәй. Кагылмаска! < 4»тын туктата .-аскәр <А> туктап кала.)
Тимер Котлый. Туктамыш «стена яу чапканда Шаһ Тимернең толын бүлгән дивана түгелме сон бу? Кызык Шул ук хәл кабатлана'
Идегәй Шул. ' Сакчы казакка Нәрсә ырт ы 1 кан ул?
Катак ияреннән үрелеп, дивана ташлаган әйберне ала һәм И тет әйтә күрсәтә: гап-тади куян тәпие икән. И тет әй бирматы белән диванага үте янына килергә ишарәли.
Моны» бе тән нн әйтмәкче буласын, безгә. Ходай бәндәсе Баба-Сәнгү?
Дивана м<тә Ыхы-ыхы-ыхы' Үтен бел. Идегәй! Мин сине ниндидер сантый тип йөри идем. .• син Илстан нкәнсен! Шулай булгач, үзен бел'
Идегәй. Ярый Дорес ӘЙТМ.1С.1М төзә-терсең. йөме? Куян кебек җитез бу туыбызны телисен син. шулаймы''
Дивана Глә.ы ' Шулай! Ыхы-ыхы-ыхы'
Идегәй. Җитезлек безгә Туктамышны ятьрәк куып тотар өчен кирәк булачак, шу-лаймы?
Дивана ку лын чәбәкли-чәбәкли кою) Белмәден. белмәдең! һаман да сантый икәнсең' Ыхы-ыхы-ыхы*
Идегәй. Үзен анлат алайса? Башыбыз җитмәде.
Дивана кинәт җитдиләнә Тукмак яллы Туратыңнан сора. Илсгәй!
Идегәй (җитди Тукмак яллы Туратым бик акыллы да. безнеңчә сөйләшергә өйрәнеп кенә килә шул. Баба-Сәнгү
Дивана Ярый, үзем әйтеп бирәм инде, олайсам. Кыр куяны кебек җитез булсаң да, Туктамышны җиңгәннән соң. сина ба-рыбер куян бәхете генә тнячәк. белдеңме? Әһә. бүз кебек ап-ак булдыңмы' Ку i шрын чәбәкләп кою.) Тагын бер хикмәте бар әле аның' Син үзең дә калган гомереңне Ту-ктамыш хан кебек урын үгиләп йөриячә-ксең. Идегәй' Шәп әйттемме? Күкрәгенә суга : Аксак патшанын ахирие Баба-Сәнгү мин* Ыхы-ыхы-ыхы!
Норадын чыбыркысын күтәрә) Исән чакта ычкын моннан, ахмак’
Идегәй (уя у ген кулга athin плгергән Бу кешегә кагылмаска'
Дивана (үзенчә аулап > Читләргә ү тем янама. Идегәй! Туктамышны та. үзенне дә нн якын кешеләрен үтерәчәк' Ку i шрын чә-бәкләп кола.) Ыхы-ыхы-ыхы Кайгырма н.тссленлә иң озын гомерле булачаксың син' Моны сина Үргәнсч патшасы Баба-Сәнгү әйтә. Идегәй! (Күкрәген кага
Идегәй Яхшы сүзен өчен рәхмәт. Ба- ба-Сәнгү Сәфәребез уң булсын дип теләп, догада бул. йәмс? Айтулы хуждбикәң ген ялт ыз калды, күз-колак бул ( Ку /га ш
Дивана шатланып Туйны син урап кайткач бергә ясарбыз, алайса, йәме Идегәй батыр* Туктамыш ханның кызлары сиңа була. ө мина Айтулыны бирерсең'
Норадын кинәт әтисенә карап куя.
■ Кулларын чәбәк ш Ыхы-ыхы-ыхы'
Атлы гаскәр Идегәй артыннан купада. Дивана, үз уйдырмасына ышанып, бии дә бии.
.36. ( араи каласы. Көн.
Ханнар бистәсенә якынрак тирәләрдә аи- ти-сан та кабат торт ызы.нан йортлар күренә. 5 рамнар кирпеч ватыкларыннан берат чистартыш ан. Кайда да кызу г о имеш бара Халык әкренләп мәмләкәтнең башкаласына кабат кайта башлат ан. итмәк. Кала бие. хакимлек иясе кеше буларак, куштаннарын ияртеп зур храмны иңләгт бара Шомалар храмы бу. төзет р,ж Менә ул яна кирпеч белән сипләнеп яткан бер зур йорт янын та туктый: берәү — хуҗа кеше. ахры, озын таят ы бс.ьтн кемне тер кыннан ята. Кала бие шуны күреп ала.
Кала бие кырыс Нн нпсн бу. Эр-
г.тбай би?' Ник кыйныйсын аны’
Эргәбай I кыйнавыннан туктамый). Нишләтсәм лә үз колым. Юлыңда бул, Алмыш би!
Кала бис (ыслауга якын пышылдап) Мин кала түрәсе хәзер! Тимер Котлый ханның соңгы әмерен белмисеңмени син?!
Эргәбай (исе Китмичә). Белсәм ни?! Колга кагылырга ярамый, имеш! Үз хатынын бер диванага калдырып киткән ахмак Идегәйнең юләр сүзе белән чыгарылган ярлык ич ул! Төксрәм мин анын ише нә-рсәләргә!
Кала бие. Тотсакларны иреккә чыга-рырга кушылганны да беләсеңме?
Эргәбай Белсәм?! Тотсаклар минем шәхси мөлкәтем! Яуда табанлап тапкан мин аларны! (Башын иеп торган колга сугарга кизәнә.) Кирпечләрне әрәм-шәрәм итмә, дип канча кисәттем мин сине, ә?! Кисәттемме?!
Кала бие (казакларына). Бәйләгез үзен! Алтын Таш зинданына ябарга Иң тирән базга!
Эргәбай (таягын күтәргән килеш катып кала) Нәрсә дидең?!
Кораллы ике казак Эргәбай бине, кагы тарткалашуына карамастан, кулларыннан тотып, хан бистәсе ягына таба сөйриләр. Тон- некгән чыккандай кара кучкыл йөзе тагын да ныграк каралып чыга. Ул. башын артка ташлап. кала биенә кычкыра-кычкыра атлый.
Мине зинданга яптырасың?! Борынгы нәселдән чыккан иң олуг бине?! Яхшы чакта җибәр мине! Онытма. Алмыш би: бүген син кала бие булсаң, иртәгә — көч бездә булыр' Тезләнер көннәрегез алла әле! Ләхет тактам так иткәндә дә онытмыйм мин моны!
Эргәбай бине, ай-ваена карамастан. Алтын Ташка алып китәләр. Кыйналган кол. шуны гына көткәндәй, урам буйлап йөгерә: ката биенеп иярченнәре анын артыннан көле- шә-колешә сызгырып калалар.
Кала бие (караңгы чырай белән). Нәрсәсе көлке?' Иртәгә жыларга туры килмәгәе! (Урам буйлап ары китә.)
Шулвакыт ерактан, хәрабәләр артыннан сөрән килә: «Халык! Шатлан! Кырымга качкан Туктамышны Идегәй батыр тар-мар итте! Халык! Тагын бер кат шатлан! Идегәй Хаҗитарханда Аксак Тимернен калгае Коер- чакны Иделгә ■ ашлады! Индеге көннән Ал- гын Урда Тимер Котлый олысы дип атала! Ошбу ике олуг шатлык хөрмәтенә ун көн бәйрәм була!» Сөрәнче, хәрабәләр артыннан чабып килеп чыг а. кала бие аны кулы белән ишарәләп туктата. Аларны әкренләп халык уратып ала.
Кала бие (хәбәрне ничек кабул итәргә дә белми). Ниме'' Хәбәрең хакмы, сөрәнче?
Сөрәнче (ул һаман да сорән салгандай бар тамагын киереп кычкыра). Хак. кала бие! Бәйрәмгә әзерлән, халык! Тимер Котлый хан белән сәргаскәр Идегәй әмир иртәгә Сарай Бәркәгә кайта!
Кала бие Нигә тамагыңны киереп ба-кырасың? Чукраклар юк монда!
Сөрәнче каушап кала.
Ниме, дим? Туктамыш хан ничек? Ул да үтерелгәнме?
Сөрәнче (карлыккан тавыш белән) Монсыннаи мин бихәбәр. Алмыш би. Мин кушылганны гына халыкка җиткерәм
Кала бие (ачу белән) Ярым-йорты хә-бәрен ни пычагыма безгә?! (Арттырып җи-бәргәнен тоеп тавышын йомшарта ) Ярар, шатлыклы хәбәрен өчен рәхмәт Сөенечкә Кала казнасыннан бер алтын алырсың Юлыңда бул!
Сөрәнче (йозе ачылып) Тагын йөз җыл яшә. Алмыш би! Рәхмәт! (Сорән сала- сала ары чыбып китә.)
Кала бие (үзалдына). Дөнья шулай ул. Эргәбай би Бер алдын, бер артын күрсәтә Ә син иртәгә көч безлә булачак, дисен.. (Хан бистәсенә таба кырт борыла.)
Халык, икегә аерылып, аңа юл бирә. 37. Алтын Таш зинданы. Төн.
Авыр тнмер ишекне ачы чыелдатып ачыл, кулына факел тоткан төрмә каравылчысы идән аегындагы знндаш а керә. Ана Кала бие Алмыш би ияргән. Сак кына атлап таш баскычтан тирән знндаш а төшәләр. Тимер рәшәткәле авыр ишекләр. Карашы, юеш.
Төрмәче Бу баскычы җимерек, ипләп. Алмыш би...
Астагы ишек тә авыр шыгырдап ачыла. Тар. карашы коридор. Юеш динарлар факел яктысында җем-жем килә. Тома тимер ншек янында туктыйлар. Төрмәче зур ачкыч белән тутыккан йозакны ача. Ишек бик кыенлык белән генә ачыла. Эчтә караңгы.
Кала бие (кулын суза/. Ут. үзем генә керәм. Шакырмын Монда икәнлегемне беркем дә белмәсен. (Эчкә үтә
Төрмәче ишекне яба һәм аркылы тнмер сала. Колак куеп тынлын. Таш баскычтан югары күтәрелә. 38. Зиндан камерасы. Шул ук вакыт.
Алмыш бн караш ы бүлмәгә керә һәм факелны югары күтәрә: Эргәбай бн почмакта идәндә бөгәрләнеп йоклап ята. Затлы бишмәтен астына салган. Ут яктысына кинәт уяна.
Эргәбай (шомланып). К-кем бар монда?!
Кала бис (бераз коттерсп) Курыкма, Эргәбай би. Мин бу. Алмыш би! (Үз йозеч факел белән яктырта )
Эргәбай (торып баса). Ни кирәк сиңа, тамак колы?' Идегәйгә тәлинкә тотарга яна сәбәп эзләп кердеңме0! Бар. йокы качырып йөрмә монда! (Алмыш бигә таба токерә. һәм йокларга әзерләнә.) Ашыкма. Эргәбай би кадере зинданда череп ятмас! Синең ке-бек Алладан җәяү качкан этләрне күп күрде абзагыз!
Кала бис Ниме0. Күселәр борчымый-мы. Эргәбай бн?
Эргәбай дәшми. Алмыш би ана якынрак килә.
(Ишек ягына борылып карый һә.ч тиз- тиз пышылдый ) Кичерә күр мине. Эргәбай би Шулай кирәк булды Идегәйне бүген халык Алла урынына күрә Ә бәкләрне аннан биздерергә кирәк1 Без әкрен кыймылдарга өйрәнгән халык Борыныбыз белән эт тизәгенә төртмичә, акылга килмибез Сине монда япканны белгәч, акчуралар кырмыска оясына таяк тыккан кебек тузынды' Бары да Идегәйне эт итеп сүгә! Менә нәрсә өчен тыктым мин сине бу таш капчыкка. Эргәбай би' (Әкрен генә кола )
Эргәбай. Ни мыгырдыйсын, ашаган табагына аай иткән мөртәт! Табынымда жигән ризыкларыңны костырам әле мин синнән'
Кала бис (анын янына чугәли). Мин юри генә Идегәйнсн колы булдым бит Ә халык моны белми, калада ни генә кылынса да. анын ихтыяры белән эшләнгән булып санала Борчылма. Эргәбай би аксөякләр-нең Идегәйгә каршы ташы кызып җитсен, шундук йолып алабыз без сине моннан Бүгенге өчен үпкәләмә, тамак ягы такыр монда. иртәгә ирзүк үз табынымнан китертәм мин сиңа тәмле ризыклар
Эргәбай би ана ышаныр-ышанмас торып утыра.
Күнче солтан абыйсына каршы көч туп-лый икән Күчмән әмирләр лә анын белән бер авызда Тәнре янына киткән олуг зарны корган өеп җирләүне Идегәйнсн гыюы беркемгә дә көтеп арган шатлык түгел! Мөэмин мөселманча чардуган кую бик җиткән, имеш. Күпмегә чыдый ул?! Ун-егсрмс елдан кемнең каберен кем беләчәк?! Кара халык белән бертигез ясау ич бу' Шуна күрә әмирләрнең күбесе күтәрелергә җай гына көтеп тора Безгә дә форса гка әзер булырга кирәк Әлсгә бераз иртәрәк Идегәйнең бүресе улаган чак. Туктамыш булып. Туктамышны җиңеп кайтып ята...
Эргәбай. Туктамышны үтергәнме."
Кала бис. Әлсгәачыгы билгесез Мин үзем болай уйлыйм. Эргәбай; ни ул. исән калган! Сөрән салырлар иле Ярын, мин киттем, сизенүләре бар. (Тора ) Ә' Нитәбез. Син мина ташлангандай ит. ә мин төр-мәчегә ярдәм сорап кычкырг ан булып кыланам
Эргәбай Ин пычагыма9
Кала бис Картаясың икән. Эргәбай би! Яшерен сөйләштеләр, димәсеннәр. Йә. ябеш якага (Елчан > Кара аны. артыграк кыланып ялгыш буып ташлама! Тиз кылан, болай да озаклашты..
Эргәбай би сикереп торып, чын-чынлаи кала биенең бут атына ябыша: Улмыш бинең
■ янышы табигый гырылдап чыга.
Ярдәм итог гег! Тотсак ми нс үтерә! (Каушап, коч-хәл бе юн ишеккә таба чигелә I Син нәрсә?! Ни биз Син нор. со?! Ү герә. лор! I Ишеккә арты бе тәм гм/м
Аркылы гимернен шалтырап гаш идәнгә
■ ишкәне ишетелә.
һәм гормәчс атылып килен керә. Тарт-калашучыларны араларга готына, барып чыкмагач, Алмыш бннен кулыннан төшеп киткән факелны н гәннән алып. Эрг әбайнын битенә селтәнә: Эргәбай би шунта гына кулларын Алмыш бннен муеныннан ычкындыра.
Эргәбай Тавис каурыйлары такчы козгын!
Төрмәче Әй. син! Олуг би дип тормам! Тагын берәр сүз дәшсән. атна буе суга тилмертәчәкмен' 4 лчыш бигә , Янына якын бара күрмә, дип кисәткән идем ич мин сине. Алмыш би! Тоткын кешегә нәрсә ана! Анын югалтасы юк Барыбер башы киселә-чәк Йә сөяге шушында чериячәк Шулай саксыз кылану ярыймы инде?
Эргәбай (кою? Ничек? Кеше ыша-нырлык чыктымы? Әжерс генә әле бу. Ал-мыш би'
Кала бие?ниһаять телгә килә < Кабахәт' Күрсәтермен әле мин сина ; Бар чагы белән диварда асылынып торган чы изырга курсәтә / Чылбырга утыртырга' /Кырт борылып. ишеккә юнә ю
Эргәбай би кычкырып көлеп кала. 39. Алтын 1аш хансарайда дивянхамә. Кичке як.
Диванхянә бәйрәм мәҗлесе очен көйләнгән: ярым түтәрәк рәвеш г ә гиварларг а якын игеп тезелгән тәбәнәк өстәлләрдә күз күр- мәг ән, колак ишетмәг әи затлы ашамлыклар, һәр өстәл янында чапчак-чапчак эчемлекләр. Гүр өстәлләрнең икесе биегрәк урында: ала-ры—Тимер Котлый хан белән сәргаскәр Идегәй очен куелган. Идегәй ханның ун ку-лында. Анын сул ягында — хатыннары Айтулы, Акбеләк һәм тагын безгә таныш булмаган икс яшь хагыны. Шулар рәтендә үк Нора тын урнашкан. 1нмер Котлый ханныи хатыннары ун якта. Мәҗлескә, болардаи тыш, гаскәр башлыклары. илттең олуглары, әмирләр, сәедләр. бәкләр һәм шулар ише күренекле кунаклар җыелган. Барысы та идәнгә жәелтәп озын келәмдә аякларын бөкләп удыралар. Гимср Котлый хан тына тәхет сыман игеп ипләнгән тәбәнәк утыргычка аякларын бөкләп менеп кунаклаган, һәр кунакның артында таянгыч мендәрчекләр.
Сылу гәүдәле җарияләр һәм кәнизәкләр бертуктаусыз горле-торге ашамлыклар ташып торалар: уртага искиткеч матур зур келәмнәр жәелт ән. шуна күрә а.тарнын тыз-быз йөрүе сизелми дә. Остә.тләр янына куелган бал-бу за чапчаклары кырына шундый ук чи-бәрләр тезләнгән: алар берөзлексез ал тый җамаякларг а эчемлек коялар. Каи таи.тыр талг ын мон ат ы. та. ярымшәрә кызлар, сөяксез сөлектәй сыгылмалы тәү юләрен салмак хәрәкәт.тәндереп. әкрен генә бииләр
Гимср Котлый ханта эчемлекне махсус билгеләнгән аякчы салып биреп тора: ул — бүре ыруы егете Сәлим. (элим, йола буенча, эчемлекне башта учына атышп йотып куя < ису лан.чагаи янәсе . аннан сон хант а бир,».
Тимер Котлы н < т исе- чор.исәннәр белән бизәлгән алтын касәдән зче.члекне бик әз генә зчә/
Мснбашы Сәлим бабыр* С ин орыш кырынла күп тапкырлар чын яугир икәнлегеңне расладын Шуна күрә без сине бүген үзебезгә аякчы итеп куйдык Инде
хәзер зирәклегеңне дә беләсебез килә. Са- ркытымны иң беренче нәүбәттә без кемгә бирергә телибез, әйтеп бирә алырсыңмы шуны?
Сәлим (ханга йөгенә һәм аның кулыннан касәне ала) Беренче саркыт сәргаскәр Идегәй батыргадыр дип уйлыйм, бөек хан!
Тимер Котлый (елмая) Хуп мәйле, Сәлим батыр! Беренче уебызны укый алдың (Идегәйгә I Рәхим ит, сәргаскәр: беренче саркытым, чынлап та, сиңа ниятләнгән иде Тау сиңа!
Идегәй Тәхетең астыңда тузсын, Тимер Котлый хан (Касәне алып эчә.)
Мәҗлес (барысы бергә). Тау сиңа, Идегәй батыр! Тагын йөз җыл яшә!
Хан Сәлимгә касәне тагын тутырырга ымлый. Сәлим эчемлек коя һәм. агулама-дым, дип ритуалны кабатлый.
Тимер Котлый (касәне алып, йотып куя). Ә икенче саркытыбыз кемгә ниятләнде икән, аякчы0
С ә л и м (касәне ала һәм аз гына уйланып тора) Орыш батыры Норадын бәккә, минемчә!
Тимер Котлый (көлеп җибәрә) Бераз ялгыштың бу юлы. аякчым' Орыш кы-рында — син бик күпләргә тиңсез батыр, әмма ханыңның уен тиз чамалар өчен тәҗ-рибәң җитенкерәми икән
Залда тынлык урнаша: ханнын әйтеп бетергәнен көтәләр.
һәркем үз нсемен әйтер дип уйлый. Норадын. тиресеннән атылып чыгардай бүртенеп, башын аска ия.
Син хаклы: Нбрадын батыр, һичшиксез, икенче саркытабызга бик лаек. Әмма бүген монда аңа тиң тагын бер батырыбыз бар Шулай булгач, Норадын батыр безгә үпкәләмәс Ул кеше син үзен, аякчым! Тау сиңа!
Зал шым була: хәтта музыка да туктый, биючеләр шул мизгелдә алган позаларында катып калалар.
Сәлим (югалып) Кичер, бөек хан... Мин моңа лаек түгел1 ' Тирән итеп йөгенә I
Тимер Котлый (кырыс) Хан сүзе беркайчан да егылмый, аякчы
Норадын (авыр тынлыкны өзеп. чын күңелдән кычкырып җибәрә). Тау сина, мең- башы Сәлим батыр!
Мәҗлес (дәррәү аңа кушыла) Тау сиңа. Сәлим батыр!
Сәлим (дулкынлануын яшерә алмый) Рәхмәт, бөек хан Ходай сиңа озын гомер бирсен! Барыгызга да исәнлек-саулык! (Хан саркытып эчеп бетерә)
Тимер Котлый Касәне үзеңә калдыр миннән сиңа бүләк ул Аякчыга махсус өстәл!
Сарай хезмәтчеләре шундук каяндыр ри- зык-ингьмәтләр куелган өстәл чыгарып, хан каршысына бастыралар.
Тимер Котлый Аша-эч, Сәлим батыр Аяк ялы булсын!
Каушап төшкән Сәлим, хаша йөгенеп, аңа таба карап утыра. Кунаклар ашау-эчүнс дәвам итәләр.
Тимер Котлый Мәҗлесебезне матур дәвам итәр өчен, хәзер без үзебезгә икенче аякчы билгеләргә булдык. Ул... Норадын батыр!
Барысы да Норадын утырган өстәл ягына борылып карыйлар: янын өстәле буш. Тынып калалар. Кемнәрдер чыш-пыш сөйләшә.).
Тимер Котлый Җавабыңны ишет-мибез, Норадын батыр0 (Ул шунда гына борылып карый һәм Норадынның югалганлыгын күрә.) Моны ничек аңларга. Норадынның әтисе Идегәй әмир0
Идегәй (елмая) Мәҗлесебез шактый озакка сузылды бит. Тимер Котлый хан: ханнар да җәяү йөри торган җиргә чык-кандыр?
Тимер Котлый Була торган хәл! (Көлә.)
Көлешәләр.
Акбеләк (үз алдына сөйләнгәндәй, әмма бөтен мәҗлес ишетерлек итеп). Норадын урынында булсам, мин дә чыгып китәр идем
Бу — дөньяда булмаган әдәпсезлек: бөтен мәҗлес башта тынып кала, аннан сон көчле гөжләү башлана. Идегәйнен кече хатыннары өйдәшләре Акбеләккә шаккатып карыйлар. Хан Идегәйгә текәлә.
Тимер Котлый (ул. каушап. хуҗа булуын да оныта, ахры) Э... Тавыклар әтәч булып кычкыра башлады түгелме?!
Көлешәләр.
Идегәй Нишлисен бит. Тимер Котлый хан: быел — тавык җылы ич!
Сирәк-сирәк көлешү.
(Елмая.) Тавык йомырка салса, әтәчнең арты каный безгә бик азга гына мәҗлесне калдырып торырга рөхсәт итче0
Тимер Котлый (сәргаскәрнең уңайсыз хәлгә калуына сөенгәндәй, көлә) Әлбәттә рөхсәт, Идегәй агам!.. Туган-тумачалар арасында ич син'
Идегәйнен оятка калуына сөенүчеләр чыш-пыш киләләр. Идегәй торып Акбеләк янына килә һәм анын колагына нидер пышылдый. Хатыны ризасызлык белән авызын ача. ләкин, иренен усал карашын кү pen. сикереп тора һәм ишеккә юнәлә. 40. Анфилада рәвешендә төзелгән бүлмә- ләрнен берсе. Шул ук вакыт.
Хатынынын һәм улының кыланышыннан чыгырыннан чыгарга җитешкән Идегәй кы- зу-кызу алдан атлый. Акбеләк. нидер әйтергә теләп, иренен җиңеннән тота.
И де гай (борылып та тормыйча) Ат-лавыңны бел, ояңны пычраткан тавык'
А к б е л ә к (горур) Мин — дөньяның яр-тысын буйсындырган 1Паһ Тимернең кызы' Ә син — аның ярдәме белән аруга чыгып
Идегәй (хәнҗәрен кыныннан суырып алып, хатынына таба җәһәт борыла) Тагын берәр сүз дәшсәң' Чонтык аяклы атаң яу теләсә мин әзер! Иртәгә үк йортыңа кайтып китәсең! Сүземне атаңа җиткер' (Кырт борылып, алга үтә )
Каршыларыиа Норадын очрый: анын кулында каш а баткан кылыч. Кынына да тыгын тормаган. Норадын куркуга төшкән Туктамыш хан кызларын иярткән. Идегәй га- җәнләиеи туктый
Идегәй. Ни эшен бу, утлым?! Кем җа-нын кыйдың?!
Норадын (елмая). Тимер Котлый ханга ярамасам, Туктамыш хан кызлары йөз чөермәс, бәлки! Борчылма, Идегәй батыр: Ханәкә белән Төпәкәне бүлмәләреннән чыгармый тоткан шыгавылның каны гына ул. (Кылычын келәмгә сортеп, кынына тыга.) Аталарын җиңү хөрмәтенә җыелган мәҗ-лестә кызларына урын табылырга тиештер, минемчә!
Идегәй (кызларга кискен) Үз бүлмәгезгә барыгыз! (Норадын хан кызларын узе белән әйди) Ишеттегезме7
Кызлар шатланышын кире йогерәләр.
Норадын Идегәй батыр дигән абруйлы атыңа таянасыңмы, әти7
Идегәй. Шаһ Тимергә илче булып ки-тәргә әзерлән Иртәгә юлга чыгасын. (Ак беләккә ымлый.) Аны да үзен белән аласың. Башкасын иртән вәзенләп сөйләшербез’
Норадын (аптырап кала, әмма бик тиз ушына килә) Улыңа үлем эзлисең, димәк, Идегәй батыр?
Идегәй. Юкны чәйнәмә! Илчегә үлем юк!
Норадын Сөйлә, сөйлә! Туктамыш хан минем күз алдымда бик аз илченең ба-шына җитте бит Син, Самарканд патшасы ның фәрманын санга сукмыйча, куеп киткән калгаен мәче баласы шикелле суга батырдың Үз углыңны шуннан соя аның кулына тапшырасын' Кызын тотсак ит һич булмаса!
Акбсләк. Мин монда бер кон дә тор-мыйм! (Китеп бара )
Идегәй (хатыны артыннан бераз карап торгач, аптырагандай маңгаен уа) Син хак лы, углым Иртә кичтән хәерлерәк Уйла шырбыз Ә мәҗлескә кабат кереп йөрмә (Улын калдырып, мәҗлес залына китә ) 41. Аш залы. Иртән.
Залда Тимер Котлый хан белән Идегәй әмир генә. Алар ашап туйганнар инде, чем-ченеп кенә утыралар.
Идегәй (торып йори) Хан! Күнче эне-кәшебез белән нишлибез7
Тимер Котлый Нишләргә дә белгән юк инде аның белән! Күк Урда тәхетен со-рады - бирдек Нәрсә жнгми аңа?' -Теге вакытны безнең өстән Аксак Тимергә пыч-рак әләк җибәргән иде, ярый шымчының юлын кисеп өлгердек. Инде тагын, әмир-ләр арасында коткы оештыра, имеш
Идегәй. Имеш түгел —хак хәбәр, хан. Итәк астыннан ут йөртеп. Шаһ Тимер белән яшертен әшнәлек итеп ятуы да раст. Туктамышның Кырымнан качкан бер көчеге дә Самаркандта Үзебездән илче җибәрергә кирәк дигән фикердә мин. Норадын уг.тымны күндерергә исәп Ни өчен дигәндә, тәвәккәл таш яра Раст, бердәнбер углыбызны аңа ышанып җибәрәбез гайрәтебез бар дигән сүз. Икенчедән, Шаһ Тимер тиздән һянд- станга яу чапмакчы икән, кайгысы бездә түгелдер. Кылны кырыкка ярыр чагы. Ур-дабызның канаты астыннан чытуын, күте түгел, танырга мәҗбүр булыр' Акбеләк тә илчебез белән бергә әтисенә кунакка кит мәкче иде дә... Әлегә монда калуы хәер-лерәк
Тимер Котлый. Бусы белән килешәм, агам. Туктамышның углына килгәндә.. Әтисе дә качак, үзе дә качак, дигәндәй . Арбадан төшеп калган кемсәләр хәзер! (Елмая.)
Идегәй (уйланып) Җан биреп ятканда да арысланда ун сарыкны бугазларлык гай-рәт кала, хан.
Ишектә шыгавыл күренә.
Шыгавыл. Кала бәге Алмыш би!
Идегәй кашларын җыера: ханнын сораулы карашын күргәч, кул iuiia селти.
Тимер Котлый. Керсен
Алмыш (кереп йогенә) Иртүк бймаза ларга базганым өчен кичер, боек хан
Тимер Котлый.Т ыңлыйбыз сине, кала бие
Алмыш Бөек хан! Олуг бәйрәм көн-нәре. Зинданда тоткыннар шактый күп Го-реф буенча, ханнар олуг бәйрәм хакына ала- рны ярлыкалыйлар иде Фәрман булырмы?
Тимер Котлый ( Идегәйгә карап) Ә
Идегәй Без әле генә хан белән шул хакта кинәш тотып тора идек, Алмыш он. ярлыкау игълан ит барысына да
Алмыш (икеләнеп) Кичерегез Нй бит, Идегәй әмир Тоткыннар арасында үтә хәтәр җинаятьчеләр дә бар Берсе бигрәк тә
Тимер Котлы 11 Кем ул? Без беләбез-ме аны?
Алмыш. Эргәбай атлы би Синең гадел ярлыгыңа төкереп, колларын иреккә чыгармаган Халыкны ачыктан-ачык икс гезгө каршы күтәрергә маташа Тотып ал-гач та, сезне мәсхәрәләп, әллә ниләр кыч-кырды Барыбер сезнең көннәр сана улы, янәсе'
Тимер Котлый Моның өчен нинди җәза каралган7
Алмыш Халык алдында башы чабы-лып. мал-мөлкәте хан казнасына алынырга тиеш, бөек хан
Т имер Котлый (Идегәйгә карый). Гаебе бик җитди икән дә
Идегәй Әйе. хан Гаебе бик җитдн Шулай да. гадел хөкеменә кушылам Эр-гәбай бнне ярлыкау зирәк хакимлек итүнең билгесе Халык хуплаячак моны
Тимер Котлый Мин да шулай уйлыйм. Тагын нәрса. кала бие9
Алмыш (аңа китәргә генә кала/. Фәрманын үтәлер, боек хан (Хан белән Идегәйгә йоге иеп, артка чигенеп чыга.)
Тимер Котлый Мин синең тәжрибә- гә таянам, агам ... Ләкин... Хаталык кыл-мадыкмы?
Идегәй. Кылмадык, хан Без монда — яна кешеләр Халык безнең турыда фикерне беренче адымыбызга карап йөртәчәк Эргәбай би—олуглар арасында абруйлы Эргәбай бинең башы безгә бик кыйммәткә төшәр иде!
Тимер Котлый. Үзең кара инде, агам Димәк, килештек: углың Норадын Са-маркандка илче булып китә (Өстәл артыннан кузгала.)
Идегәй Хәл итәсе нәрсәләр бетмәде, хан Мәскәү кенәзе Дмитрий углы Василий белән ачык аңлашыр чак җитте Шаһ Тиме-рнең явыннан файдаланып, урыс йортбасар- лары Болгарны бер кат талап киткәннәр иде берничек тә жавап бирмәде! Василийны хозурыбызга чакыртып, илче юллау дөрес булыр Кичектермик Калган эшкә кар ява! Ишетүемчә, урыс ушкуйчылары кабат Чулман тирәләренә килеп чыкканнар Үләксә көткән козгыннар кеби. олысларыбызнын көчсезләнгәнен сагалап кына яталар Василий бу юлы да сүзсбсзгә колак салмаса - Мәскәүгә яу чабачакбыз! Йомшак агачны корт баса
Тимер Котлый Дмитрий углң Василий тәхет ярлыгын Туктамыш ханнан алды Аны үзебезгә каратып булырмы, агам?
Идегәй Алтын Урда индеге көнлә — Тймер Котлый олысы атала. Шулай булгач, ул кем каршына басарга тиеш9
Тимер Котлый (уйланып) Димәк - Мәскәүгә яу
Идегәй (елмая). Василийның тәртәгә тибү-типмәве хәл итәчәк моны, хан Безгә дә ял кирәк бит! 42. Вилыю. Бөек Витовт кенәз резиденциясе. Көн.
Лнтва-Урыс кеиәзлегенен бөек кенәзе Вигов I үз пулатында Туктамыш ханны бергэ- бер кабул итә. Витовт олы гәүдәле, тәкәббер карашлы, кыю һәм үзенә артык нык ышан- ■ ан тәвәккәл кеше. Ул Туктамыш белән тигез дәрәҗәдә сөйләшсә дә. вакыты-вакыты белән анын язмышы үз кулында икәнлекне сиздереп куя.
Витовт (бер урында утырып тора алмый/ Яхшы, кадерле кунагым Туктамыш патша, мин сиңа Алтын Урда тәхетен кайтарып бирәм Сараеңны да. Болгарыңны да Аҗдаркан белән Азак та үзеңә булыр Җаск арты да. Ә син үзең миңа ни вәгъдә итәсең, Туктамыш патша9 Гаскәрең кырык мен ча-масы бит әле синен9
Туктамыш (ул утырып тора, шуңа ку- рә узен биек гәудә ie Витовт алдында бераз уңайсыз тота). Әйе. әлеге чирүем дүрт сан гына, бөек кенәз Витовт Әмма мин өч меңле гаскәрем белән урыслардан бүтән беркемгә җиңелмәгән Мцмай әмирне тез чүктергән хан Идегәй атлы бер кемсәнсң кара мәкерлеге аркасы нда .
Витовт (тыныч /ык бирми мазалаган чебенне куалагандай/ Бик яхшы беләм. кунагым' Ләкин үткән-бсткән! Элекке каһар- манлыкларыбыз белән шапырыныр чакмы9 Мин дә кайчандыр Тевтон Орденының муенын сындырган идем, ә ул бу көндә кабат терелеп, миңа кабат күсәк яный! Кичер. хан. бу сүзләрем белән сине кимсетергә теләмим мин Син кайчандыр сөйгән кызым Софья белән киявем Мәскәү кенәзе Василий Дмитриевичны өч ай кадерләп сый иткән патша Кызым әлегә кадәр шул чакларын матур итеп искә төшерә . (Көлә.) Бигрәк тә көзгеле идәнеңне мактый Бөтен нәрсә ялт итеп күренеп торамы, хан!
Туктамыш /җитди/ Кунак ашы — кара каршы, бөек кенәз Тузан астын актармыйк. булмаса Сыеныр урын эзләгән көнемдә син мине үз җиренә керттең, тукланырга Лида каласын бирдең Әгәр дә Тәңрем мина багышлаган тәхетемне кайтарып бирсәң. мин сиңа Бөек Новгород белән Псковны багышлармын. Аллаһы боерса. Немецларны да...
Витовт Юк. хан! Немецларны мин үзем акылга утыртачакмын! Мәскәү кенәзе ит син мине'
Туктамыш. Анда — синең киявен утыра ич?!
Витовт Шул киртәме9 Тәхете сумалалы түгелдер ич9 iKo.to./ Юкса Алтын Урдада хәзер кем төп хан икәнлеге дә билгесез. дип зарлана. (Кинәт җитдиләнә) Мәскәүнен Бөек кенәзе ит син мине1 Псков белән Бөек Новгородны бир Тверь. Рязань- болай да минекеләр Киев. Смоленск. Рыльск. Волынь кенәзлекләре—күптән минем вассалларым. Бөек Литва-Урыс дәүләте төзергә телим мин! Синең белән якын дус булырга! Тик моны, патша, син бел дә мин бел!
Туктамыш хан уйга кала. 43. Алтын Таш утары. Көн.
Хансарандан чыгып килгән Идегәй кар-шына зөрмә бие йөгереп килә.
Төрмәче Идегәй әмир' Сәргаскәр! Эшләр харап!
Идегәй (салкын/ Кабаланмыйча гына сөйлә, төрмә бие.
Төрмәче I авыр сулап) Бүген иртән, хан фәрманын үтәп, зиндандагы тоткыннарны иреккә чыгардык. Соңгы булып Эргәбай би калган иде Ишеген ачып керсәк — агу-лап үтерелгән! Нишләргә дә аптыраш!
Идегәй. Үтерелгәнен каян беләсең?
Төрмәче И Идегәй әмир! Төрмә бис булуыма беренче көн түгел ич'
Идегәй Кем эше9
Төрмәче /пышылдап) Иртәнчәк Алмыш би ана үз өеннән ризык китерткән иде...
Идегәй Кем рөхсәте белән9
Төрмәче (каушап/ Соң бит. Элек- электән кала биләре
Идегәй Алмыш би үзе кайда9! \ Төрмәче Белмибез. Идегәй әмир Кичәдән бирле аны күрүче булмаган Өенә кеше җибәргән идем тапмыйча кайтты. Кала гөж килә' Эргәбай зур ыру башы
идс би i Нәссл-нәсоп агачы, дигәндәй Кайбер әмирләр каланы ташлап кит каннар, имеш
Идегәй, аны гынлаи бетермичә. \аткара ш а керен кит ә.
44. Тимер Котлы! хан мунчасы. Шул ук вакыт.
Тимер Котлый калын келәм җәелгән сәкедә кальян тартын утыра. Кәнитәкләрс ана мунча әзерлиләр: кайсы каннар су гашын. кайсы хуш исле үләннәр кертә һ. б.
Идегәй (атылып килеп керә/ Көш! /Кулы белән ишарә ясауга кәнизәкләр юк булалар.)
Тнмер Котлый. Мунча керергә дә ирек бирмәскә булгансың, ахры, сип ханына. атам!
Идегәй Үпкәләшер чак түгел, хан: Эр- гәбай бине зинданда үтергәннәр
Тимер Котлый (кул <е ипи, Ә' Бер би артык, бер би ким (Ка и,янын суыра > Кем иде әле ул? Исеме таныш кебек
Идегәй (кулыннан кальки марчугын тартып ала) Бүген сират күперен үтәсе көнебез. хан! Эртәбай Урдабызның ин атаклы бие идс! Артында унлаган әмир тора' Аттың үлсмеи синең белән мина аударачаклар. Чарасын гапмасак атышты иярләтергә генә кала!
Тимер К о г л ы и (< лк, Ат тишә) Баш- тук шулай аңлаталар атты, атам* Киңәшен?
Ишектә шыт авыл күренә
Шыгавыл. Вильну дан атчабар, бөек хан!
Тимер Котлы и Юк бул'
Идегәй Тукта, хан керсен!
Атчабар (керен йагена! Боек хан! Тук-тамыш хан. Литва кеиәте Витаускас белән берләшеп. Урдабызга бәреп керде Гаскәр-ләре кырык төмән'
Идегәй Кай төштән?
Атчабар Мин кайтыр юлга чыкканда Ворскла елгасы ярыңда чагыр корып кал-дылар.
Идегәй Кнтэртә мөмкин
Атчабар, икесенә берью ты йөгенеп, чыт а.
Тимер Котлый Кырык сан гаскәр! Йа. Хода' Мен.» хәзер. чыннан да. моннан үкчәбезне күл өрергә вакыт!
И Д£т әй (күне н- купюре I.-IH У тала күрергә ашыкма, хан' Шымчының хәбәре бик вакытлы килеп җиле Вак мәшәкатьне тупы каплый' Яуга егерләнергә фәрман бир' Но- радын урынына Шаһ Тимергә илче итеп бүтән кеше җибәр утлым яула кирәк Эне-кәшебез Күнче солтан ди сошы тапкыр шу-нда сыналыр!
45. Ворскла елгасы буен та Витовт чагыры. Кон.
Витаускас чатырын та мәҗлес. Гукла- мыттт хан, Идегәйнең сот туганы Исабәк би һәм I уктамыш хаинын баш вә тире Киң Җанбай та шунда тар Титпм кенә теней кәефе шәп. Туктамыш ханиын күңеле төшенке күренә.
Витовт Туктамыш патша! Зур орышны үзен тсләден. Ник кәефен начар"* Нәрсә борчый сине? Орыш аягы шикләндерсә, уфтанма' Аша-эч! Бодай бер дә ошамыйсын син хтнна' (Кола.)
Туктамыш Орыш нәтиҗәсе борчымый мине, бөек кенәз Көчебезгә ышанам! Тик ни көтәбез без бу сазлыкта? Нишләп туп-туры Сарайга яу чапмыйбыз'*
Җанбай Кичер, ханиям Син дә. зинһар. кичерә күр. Витаускас кенәз Урда сәргаскәре Идегәй белән йөзгә-йөз очрашуга алай бик үк жинел карамас илем мин
Витовт ( мыскыллы караш ташлый! Кем син? Икс патша сөйләшүен бүлдерергә кем рөхсәт итте"”
Туктамыш Ачуланма, бөек кенәз минем баш вәзирем Җанбай би ул Идегәй, чыннан да. каты чикләвек. Монда анын сөт туганы Исабәк би утыра Сүземне ул да раслар
Исабәк боек кенәзт а баш яя.
Вигов’т Кем сон ул Идегәй"’ Ничә яшьтә? Европа нишләп аны белми?
Туктамыш Яше шактый инде анын Иллене узган кеше Мине куып килә
Витовт Иллене узган кеше?' (Килә ) Илле яшькә житкән кешене бездә хәтта көрәш уены мәйданына да кертмиләр' Яшьрәк батырлар бил алышканны карап кына утыр, дип куып кына җибәрәләр*
Сөрәнче тавышы: -Алтын Урда катаны ■ имер Кот тьтт тан илче!» Чагырда җанлану башлана. Туктамыш хан урынында кымыр- җүдтт куя. Иярченнәре бер-берсенә карашалар.
Витовт Әһә' Яшь тәхет карагының тө-ртәсе сынды' Менә нәрсәне көттем мин. Туктамыш патша. Аның гайрәтен сыный-сым килде' (Ишек чгына карамыйча гына кычкыра ) Хан илчесен кертергә!
Чатырга Сәлим керә һәм. дәрәҗәсен тотарга тырышып, барысына берьюлы баш на.
Сәлим Бөек кенәз' Алтын Урда ханы Тимер Котлый сина озын гомер, исәнлек- саулык һәм уныштар тели.
Витовт Унышлар тели? Үзенә каршы орыштамы"’ I Кычкырып кола j
Сол и м (кенәзнең дорфа сыгына исе китми Шу на өстәп әйтергә боерган сүзләре мондый «Бөек Литва кснәзс Витаускас' Мина качак Туктамышны готып бир ул минем дошманым Анын синдә сыенып ишә- вен ишетеп, түзеп тора алмыйм'»
Туктамыш хан имдер әйтмәкче булып та- .шынып куя. *
Витовт кт 1ы 6е юн аңа сабыр бу сырга мша ачу белән Минем кадерле кунагымны мәсхәрәләгән сүзләрең өчен мин сине ник туганына үкенерлек җәзаларга тиеш, илче! Бәхетен Тәхет карагы Тимер Кот- лыйга минем җавабымны тапшырасын бар Мин 1 уктамыш патшаны бирмим, ә Тимер
Котлый патшаны үземнең күрәсем килә1 Сүземне сүзгә-сүз тапшыр мәнсез хуҗаңа. ♦
Сәлим Тапшырылыр, кснәз < ҖиңелЧә баш иеп. чатырдан чыга.)
Туктамыш Катгый җавабын очсн рә-хмәт. Витовт кенәз... Ләкин, илченең авы-зыннан чыккан сүзләр Идегәйнеке түгел, минемчә Ул кемсә турыдан-туры орышка күчәр иде Гаскәр белән килеп житмәгән ул. димәк Шушы әйбәт форсаттан файдала-ныйк!
Витовт Тимер Котлыйның җавабын ишетик!
46. Ворскла елгасы. Иртән.
Тар елт аның бер ярында —Тимер Котлый хан. каршы якта— Литва кенәзе Витовт. Икесенен дә иярченнәре бераз чигтәрәк.
Витовт Тимер Котлый патша! Илчең-нең дорфа сүзләрен ишеттек, син дә минем җавапны алгансыңдыр Инде хәзер тагын ни әйтәсең бар миңа?
Тимер Котлый Бөек кенәз Витау- скас! Мин синен җирләреңә басып кермәдем. ник син минем биләмәләремне чирүең белән таптыйсың?
Витовт Алла мина ай астындагы бәген җирләрне буйсындырды Син дә мина буйсын һәм тугры углым бул! Ә мин сиңа — яхшы ата булырмын Миңа ел саен ясак һәм салым түләп тор Әгәр дә сүземне тынлама- сан, мина кол будырсын Ә Урдаңны кылычтан үткәрермен!
Тимер Котлый (бераз каушап) Таләпләрең үтә җитди, сүзләрең күктәге Нәйзә агай сөңгеседәй кадаулы, бөек кснәз! Уй-ланырга бер көн бир мина
Витовт Бер көн бик күп. хаи! Соңгы жавабынны бүген кич шушында көтәчәк-мен. Аннан соң—үзеңә үпкәлә! Син төлке булсаң, мин—анын койрыгы' /Атын кисок борып, чабып кита )
47. Тимер Котлый чагыры. Көн.
Хан чагырында көчле бәхәс купкан: Алтын Урданың гаскәр башлыклары шактый зур паника! а онре.п әннәр. Идегәй белән Но- радын анда юк. Шулай да, кайберләре Ви- товтка орыш белән жавап бнрер) ә гәкьднм итәләр. Тимер Котлый хан дәшми.
Күнче (ул бигрәк тә нык кыза) Витовт. безне куркытып, орышсыз-ниссз Урдага хуҗа булмакчы була! Анын гаскәре бездән бер дә артык түгел Тимер Котлый хан! Әгәр дә үзенә шикләнсәң, гаскәрне вакытлыча миңа тапшыр Килеп җитмәгән Идегәйне көтеп булмый Яугирләрсбсзнең рухы нык чагын кулдан ычкындырмыйк' Икеләнүебезне алар куркуга санаячаклар
Сәлим Мин моңа катгый каршы' Идегәйне көтәбез. Төп көч анын белән ки-лә. Баштанаяк тимергә төренгән атлы га-скәр. Идегәйдән башка орышка ташлану башсызлык! Ә Внтовтнын таләпләрен кабул итү - килешәм, чынлап та куркаклык'
К ү н чс һе' Ул килешә! Сысртар бәке-дән су эчкәндә, бозаулар боз ялын иде бездә
Сәлим (ачуын тыеп) Яугир орышта сынала. Күнче солтан
Тимер Котлый Бәхәсне бетердек. Витовтнын таләпләре Алтын Урданы ким-сетү . әлбәттә (Сү зен бум.)
Тышта быргылар кычкырткан, барабаннар каккан танышлар ишетелә.
Нинди тавыш анда? Витовт җавабыбызны көтеп алырга түземлеге бетеп, һөҗүмгә күчкәнме әллә?!
Кемдер тышка ташлана. Анын әйләнеп кергәнен көтәләр.
Идегәй ( Норадын белән бергә ашыгып кисеп керә) Чынмы ул?! (Беркеи дә дәшмәгәч. > Витовтка орышсыз бирелергә әзерләнүен хак хәбәрме, .дип сорыйм мин синнән. хан!
Тимер Котлый (куркып кала). Э. Кинәшү генә ич әле бу. сәргаскәр.
Идегәй Ниткән киңәш?! Орыш булмас борын — бирелү хакында киңәшәсезме?! Ярый син хан. яшь әлегә. тәҗрибәң җитеп бетми Син орышта бер ай булсаң, без яуларда сакал агарттык. 'Өлкәнрәк яшьтәге га-скәр баш сык сарына ) Ә сез ни карыйсыз, орыш батырлары” Яуларда чәч агарткан әмирләр'”
Күнче Арыслан белән сарыкны бута-ма. Идегәй! Килеп өлгер.мәсәң. мәсәлән, гаскәрне үзем орышка күтәрәчәк илем!
Идегәй (ас/а сынау белән карап тора һәм сүзен тынычрак дәвам итә;. Кем сарык та. кем арыслан орыш күрсәтер. Күнче солтан Гаскәребезне орыш өчен уңай ур-наштыргансың, Тимер Котлый хан Инде хәзер һәркем үз һөнәре белән шөгыль-ләнсен. Сәргаскәр итеп куйгансың икән - гөп эшемә керешим Витовт сонгы жава-бынны кайчан көтә” Үзем сөйләшәм мин аның белән' Орыш бирәбез буйсынудан — үлем артык!
48 Ворскла елгасы. Кичке як.
Ярларның берсендә—Идегәй, икенчесендә— Витовт. Икесеңен лә иярченнәре чит- тәрәк. .
Идегәй Витовт кенәз! Син Тимер Кот-лый ханга углык булырга кушкансын икән һәм Урда тәңкәләренә моннан сон Литва мөһере сугылсын дигәнсең Безнең ханны углым диюен белән син хаклы Ул чыннан да яше белән синең углын кебек кенә әле. Әмма үзен уйлап кара: мин ни кадәр синнән өлкән булсам, син шул кадәр үк миннән яшьрәк Димәк, мин синен атаң булырга, ә син минем углым булырга тиеш Ясагын да. салымнарын да. җәй сасн бөтен кенәзлеген- нән җыеп, миңа түләрсең Синең акчаларында минем мөһер торыр'
Идегәйисн сү зләрен тынлаг ан сасн ярсый барган Внговг, берни җавап бирмичә, агын чаптырып китә.
Витовт. чапкан исәпкә иярченнәренә кычкыра, Иртәгә иртүк Ворскланы кичәбез! Орыш!
49. Идегәй ча гыры. Кич.
Сэр»аскәр И.тет эй р чатырына орыш алдыннан сонты киңәшмә җыйган. Тимер Котлый хан да шунда.
Идегәй Шулай итеп, хәлиткеч орыш иртәгә иртән Витовт белән Туктамышны шушында каршылыйбыз
Күнче Мин. караңгылыкган файдала-нып. таң атканчы Ворскла слгасынын гегс ягына чьнарга кирәк саныйм Дошман мо-ны көтми, димәк, каушап калачак
Норадын Мин дә Күнче солтаннын тәкъдименә кушылам, сәргаскәр
Сәлим Уйлашыйк әле Елганың аргы ягынй чыгып, ялгышмабызмы7 Бигрәк тә караңгыда Орыш алдыннан буталчык ки-леп чыкса? Суга кергәч, көймәсенең тишек икәнен күргән ди берәү
Көлешәләр.
Аргы якны без яхшы белмибез бит Ә Вйтовт ул жирнс биш бармагы кебек өйрәнгән! Без килеп житкәнчс ул анда кыртлаган тавыкларын ояга утыртып, чебеш чыгартып, хәзер шуларнын ите белән Туктамышны сыйлый Үз күзләрем белән күреп кайттым мин
Идегәй. Орыш урынын хәл иттек Инде хәзер кем кайда булачак Күнче солтан! Сиңа уң канат
Күнче Ризалыгымны ал1анчы. калган-нарын да әйтеп чык. сәргаскәр*’
Идегәй Ярый Сул канатны Норадын би житокли Күнче солтан белән икегезгә икс постырма Маңгайда Сәлим би Дошман чирүе белән башлап ул очраша Ү з»к- тә Тимер Котлый хан белән мин
Бер әмир Ә без гөмәнбашлары?!
Идегәй (елмая). Юк. сезне до оныт-мадык. әмирләр Сезгә, гадәттәгечә, орыш-ның иң авыр чагында утка керергә туры кило: артта чагдавы i таскәр сезнеке Чат давылга утаман итеп Тимор әмирне куябыз Берегез дә каршы түгелме, олут әмирләр?
Әмирләр Килешәбез монын белән Шулай дөрес булыр1
Идегәй Килешсәгез киңәшмә шуның белән тәмам Калганы Ходай кулында
Норадын Хак Тәгалә безгә ярдәм ку-лын сузармы, юкмы ул үзе генә белә. Кы- лычЪ’ларыбыз .шыр булмасын диик’
Көлешәләр.
Күнче. Таралышмый торыгыз Мин үз урыным белән килешмим, сәргаскәр
Идегәй Ә-ә. син нидер әйтмәкче илен Тыңлыйбыз сине. Күнче co inin'’
Күнче Мин. беренче юн мангвйба- шын Сәлим бигә бирүгә каршы Аның бернинди тәҗрибәсе юк Маңгайга мине би т телә. Тик үз төмәнсм белән Бүтәннәр кан койганда кайдадыр постырмала күккә төкереп ягасым килми! Анда Сәлим кебек ка-урыйлары катып өлгермәгән яшьрәк гор ДО качып ята ала!
( элим сикереп юра.
Идегәй (Салимеп Постырмала бик җиңел булыр дип уйлап хаталанасын. Күнче солтан Ярар. тезотең.» каршы килмим ЧеНКИ орыш алдыннан xuiepcnnc кал дыра сым килми Син ризамы. < итм би’’
Сәлим чын ку|/гкМн Боерыгын. Идс- I <зй әмир'
50. Орыш кыры. 1399 елмын 12 августы. Иргә.
Сыек томан астында кин елга тугаенда И.тегәйнен гаскәре төзелгән: ин алда, киңәшмәдә килешсәнчә. Күнче солтаннын җиңел кораллы гомәне. ( угышчыларда сад ак белән ук-җәя, кылыч, кечкенә калкан тына, киемнәре ю аопкл: күн очлым. күн чалбар- күлмәк. Герсәк-гез япмалары да күннән.
Алар аргынла — сөңгечеләр: боларнын кораллары да. киемнәре лә ныклырак. Алдагы рәттәгеләрнсн сөңге-гәре кыскарак, икенче.төрнеке — бераз озынрак саплы, өчен- челәрнеке—тагын да озынрак. \ зәк гаскәр әнә шулай очәр-очәр рәт булып тезелгән. Барысы да тимер очлымлы. тимер көбә-ге һәм зур тимер калканлы. Атлары тына—күн япмалы.
Идегәй үзе. Тимер Котлый хан белән бергә, чатырымнан ерак түгел калкулык!а утыра: аннан (миен орыш кыры яларга уч төбендә кебек ап-ачык күренә. Идегәй янында, хан иярченнәре, байракчылар һәм сакчы казаклар tan башка, уннарча aiчабар адъютант бар. а.гар Идегәйнең һәр боерыгын гаскәр башлыкларына тапшырып горырга тиешләр.
Менә зу р чалмалы сәед. нама глыг ын жи- рг ә җәен, юг а кыла һәм учына туфрак алын, дошман ягына таба өч мәртәбә сибә: «Ул як качты! Ул як качты! Ул як качты!» 1орып баса һәм Идегәйгә сорау белән карый. И.к- ■ әй. янына килеп, куллары белән сәеднен аяк очларын сыпыра.
Идегәй Теләген фәрештәләрнең «Амин!» дигәненә гуры килсен, сәед'
Сәед Аллиһы Тәгаләбез ярдәмсез кал-дырмасын! (Кушырыл.-ан кулларын маңгаена к ven башын и.-ак килеш чигена-чшенн читка кит.) . Изге йола үтәлде: Идегәй орышка әзер
Күзәтче. Дошман елганы кнчә баш-лады'
Шул ук мизгелдә сугышка әзерләнергә кушып, быргылар кычкырту, гум-лумбак барабаннар кагу башлана Әкренләп iяралган сыек гөман артында Ви1овгнын атлы тискәре с.11 я кичә. Бырг ы-барабян тавыпстяры гына. Дәһшәтле орыш башланыр ал наннан бута торган шомлы тынлык. Иге-чиге күренмәгән loiuMHH ташкыны, болын Iутырып Идегәй т аскәренә якыная.
Күзәтче I Идегайно/артында.). Туктамыш ханның магтай башы Исабәк би'
Барысы га Идет әйт ә борылып карыгглар: ул тыныч. Ике т аскәр арасы бер чакрымлап калгач. Идегәй кулларын кушырып алга таба ишарә ясый: бер адъютанты ат менеп, манган таскәр инына барып килә. Күнче солтанның аглы гаскәре шундук тошманныи «машас»иа каршы ташлана: Ин алда янын күк байрагы жнлфер тн. Икс ташкын арасы күмә күренеп тарая Идегәй тирәсеи инсләр кинәт АҺ!» дип кычкырып җибәрәләр: Ви-тон т г аскәрснсн зг .гы аванг арды чапкан шәпкә икегә аерыла һәм аралык ла иоз-ыгәи ут- чагыр туп ачыла Виговг И тет .инә сюрприз әзерләг.ти икән! Ә И нт.нПндг гаскәрендә андый корал юк. Агчаг ырлар. барысы берьюлы күк күкрәгән тавыш чыгарып. Күячс
гаскәре өстенә уг бөркеп агып җибәрәләр. Дистәләгән сугышчы атлары-нне белән бергә җиргә тәгәри, атлар оркеп чыгымлый, сугышчылар үзләре дә, котлары алынып, югалып кала, әмма Күнче солтан, нидер кычкырып. паниканы туктата: алар кабат тигез саф ясап алга ыргылалар. Тизлән ук атым ара I ына кала: Күнче солтанның гөмәне, дошман осгенә меңләгән ук яудыра-яудыра. ике яктан дуга ясап кире!ә борыла. Дошман у I чаг ырлары кабат атмый: яңйдан кору бнк озак икән. Күнче солтан гаскәре укларыннан шактый сирәкләнеп калтай дошман «ман- ■ ае»нын ике чаты бергә кушылып, утчагыр- ларны яшерә.
Идегәй тагын кушырылган кулларын алга таба селти: шул ук адъютант, ат менеп, гатын Күнче янына ташлана. Күнче солган икегә бүлеш ән гаскәренә дошманга каршы борылыр! а боера: «маңгянога «маңгай» кабат бәрелешә. Бу юлы да дошман «маңгае» банпагы маневрын кабатлый: утчагырлар тагын күк күкрәтеп ут борки. Бу юлы Күнче солтанның гаскәрендә каушау зур булмый, әмма кочләр тигез түгел, дошман гашкыны артканнан-арта бара. Идегәй, нке кулын нке якка күгәрен, алга таба селти: икенче адъютанты үзәк гаскәр янына ташлана. Сонгече- ләр һөҗүмгә күчәләр. Внговтнын да үзәк гаскәре алга чыга һәм арбалетлардан тимер уклар яудыра башлый: Идегәй гаскәрендә җиргә тәгәрәүчеләр күзгә күренеп арга бара. Арбалетчылар бер үк вакытта «маңгай» маневрын кабатлыйлар: у з чш арлар тигез ритм белән туп яудыралар. Кочле кыргын кызган- нап-кыза. Сөңгегә сөңге бәрелешеп сына, калканнар г ишелеп оча. сөңгегә күтәрелгәннәр җирг ә гәгэри, аглар җан ачысы белән кешни. Идегәй колачын кнң игеп җәя һәм кинәт кулларын куша: беренче адъютант Күнче янына чаба. Идегәйнең фәрманын алуга. Күнче солт айның атлы гаскәре нке яклан Вито- ВГ11ЫҢ гаскәренә ташлана, әмма алар до-шманнан күпкә аз. Дошман гаскәре аларны язгы ташу йомычкаларны ике ярга эшереп аткандай гына кызган шәпкә таратып үтә. Идегәйнең үзәк гаскәре дә әкренләп,артка чигенә башлый. Өстәвенә, ул арада аларны нке яктан Ви гонтның моңарчы орышка кермәгән атлы гаскәрләре кысрыкларга тогына. Әмма Идегәй орышны тыныч, кына күзәтүен дәвам итә. Менә берзаман, аның үзәк г аскәрен икегә кисеп, Внговтның аглы гаскәре уртага'бәреп керә. Үзәк агайлар нке якка янтая.
Күзәтче Дршмаи орышка барлык алайларын кертте •
Идегәй Ворскланын аргы ягына карын: анда, чынлап га. бүтән саскәр күренми. Әмма Идет әй боерык бирергә ашыкмый: бу — Внговтның хәйләсе булуы мөмкин.
Күзәтче ( ышандырырга теләгәндәй шатланып/ Внтовт ның байрыгы орыш кырында1 Туктамыш ханныкы да!
Идегәй күзәтче күрсәткән якка карый һәм җиңел сулап куя: менә хәзер дошманның яшерен гаскәре юклыгына ышанырга да була! Ә бу вакытта Идегәйнең гаскәре, чигенә- чиг енә, аның калку лыг ына якынлашып килә инде. Идегәй, сул кулын җилкәсе аша артка таба күтәреп, алга селти. Таг ыи бер адъюта-нты ат менеп каядыр чаба. Чаг давылга чира: икән: калкулык астыннан Үз Тимер сугышчылары кнлеп чыг а, әмма көчле дошман гашкынып алар белән генә туктатырлык түгел. Идегәйнең арткы гаскәре дә әкренләп чигенә. Вшговгнын гаскәре, вакыт-вакыт икегә аерылып, у тчагырларына атарга арачык кялдыра-калдыра алга омтыла. Дошман, тантана якынлашуын сизеп, тагын да шаг рак гайрәтләнеп сугышырга тотына.
Күзәтче I калкулыктагы./арга шом earn ) Күнче солтан ак әләм күтәргән1 Исабәг би белән кушылды! Бергәләп безгә, каршы ташландылар!
И д е г ә й ( уз а. /дына) Менә кайчан асыл йозеңне күрсәттең син. шакал!..
Тимер Котлый. Мин кеткәй идем моны! Ниндидер әшәкелек әзерли бу юньсез малай, дип уйлаган идем! Постырмаларны кертергә вакыт, Идегәй агам!
Идегәй (тыныч). Сабыр ит, хан...
Ә Ви говт Идет әйие менә-ыенә качарга мәҗбүр игәчәк! Тимер Котлый ханның ияр-ченнәре һәм җан сакчылары борчыла башлыйлар. Хан үзе дә хафаг а төшкән. Бары так Идегәй генә һаман нидер көтә. Менә ул, ниһаять, кулларын ике якка җәен, кинәт алга таба һаваны ярып төшерә. Ике адъютант, атларына сикереп менеп, ике якка ташлана. Бер минут, ике минут үтә... Гаскәрләр күренми! Бинт минут, алты... Идегәй гаскәре согоъг чиккә җиткән!
Күзәтче (шатлыктан кычкырып җибәрә). Кха! Тимер гаскәрләр! (Онытылып ки- туен 4u.ua.uin.) Постырмада торган канатлар дошманны ике яктан урый.
Внтовт гаскәренең флангларында баштанаяк тимергә төренгән авыр атлы гаскәрләр жир астыннан калыккандай пәйда була. Хәтта атлары да тимер ябынчыклы. Дошман гаскәре аларның каян кнлеп чыкканлыгын аңышмый да кала. Моны бер могҗиза кебек кабул игә сыман: сугышчыларның күбесе, каршы горуны башларына кигермичә, орышны ташлап качмакчы була, әмма соң инде! Виговг белән Туктамыш гаскәрен икс яктан кочле тизгер ташкыны уратып алган! Артка да, алга да юл юк: артта үзләренекеләр, алда —дошман. Ә Идегәйнең тимер гаскәрләре корал кулланып та тормый: рәттән бөтенесен таптап изә бара. Дошман арасында кочле паника күтәрелә: барысы да качып котылу яг ын гына карыйлар.
Күзәтче. Внтовт белән Туктамыш га-скәрләрен ташлап качтылар.
Аның шатлыклы тавышын ишеткәндәй, киң болында көчле «Ура!» яш ырый. Дошман гәртипссз рәвештә кача: орыш кырында ут- чаг ыр-туплар г ына, беркемгә дә кирәкмәгәндәй, тырпаем калалар.
Идегәй. Ат!
К ү з ә г ч е Бөек сәргаскәргә — ат!
Идегәйгә шундук алтын иярле ап-ак тул- пар кигерәләр: ул. яшь егеттәй жинел генә
сикереп. ияргә куна. Ул арада Тимер Котлый хан. иярченнәре, байракчылар һәм сакчы казаклар үз атларына менеп өлгерәләр.
Идегәй Минем арттан' Туктамыш бе-лан Витов гка качарга бирмәскә' / Калку зык- тан аска, аңынчы тарих күрмәгән мәхшәр тәмамланып килгән болынга томырыла.)
Калкулыкта Идегәйнен сугыш чагыры 1ына кала.
51. Сугыш кыры. Икенче кон ярган.
Сыек томан. Бары тик Идегәй чатыры юрган калкулыкта һәм кин бо.тынный кай-бер төшләрендә генә томан ерткалана ан. Идет ай белән Тимер Котлый хан урынында... яч бүреләре вере.
Бүреләр калкулыктан ат ү.эәксә.гәре. кеше мәетләре оелеп яткан болынта төшәргә кыймый торалар. Нидер куркыта, ахры, аларны. Орыштан сон ганимәт. мәетләр һәм яралыларны җыючы командалар килт өннәрдер, дисәң — бер төн генә үткән әле.
Талгын жил чыта: сыек томан теләр-те- ләмәс кенә әкренләп орыш кырыннан читкә шуыша башлый, һәм бүре өерен нәрсә куркытканлыгы ачыклана: кнн болынны мәетләр арасыннан үзләренең ирләрен, якын ту- ■ аинарын эзләүче хатын-кызлар, бала-чагалар басып алган нкән. Үз кешеләрен табу аларга җиңел түгел: мәетләр күп урыннар.га тыгыз йомгак булып аралашып беткән. Менә бер урында яшь кенә кызчык белән аннан да кечерәк малай кисәге үз әтнләреиен мә-етен тапканнар: кызчык әтисенең башын сөякчел тезләренә куйган та. бала тирбәткәндәй, селкетеп утыра.
Папочка' Пап! Роднуля ты наш' Открой свои глазсньки1 Это я твоя стар-шенькая Танечка! И Коленька здесь От-крой. пожалуйста, синие оченьки и! (Елыи )
Ә орчык буе энекәше ирләргә генә хас җитдилек белән әтисенең күкрәт ендә тырпаен торган укны каурыйлы сабыннан тартып чыгярмакчы була...
Коленька! Не дергай! Ему же больно! Как ты не понимаешь?!
Бу ике сабый әтиләре күзләрен мәңгегә йомганын беләдер дә кебек, әмма янын авыртуны сизмәвен аңларлык яшыә түгел әле...
Икенче урында чәчләре гу пыт ай бер марҗа ярты гәүдәсе ат үләксәсе астында калг ан иренен күккә төбәлг ән пыяла кү злә- реи номдырырг u гырыша һәм көйлн-көйли үкси:
Чем же теперь прикрыть твои очи. мой родненький? Когда тебя земля укроет, неужели гы так и будешь лежать с откры-тыми глазами?! Великий грех же это' И на кого ты нас. своих сирот, оставил, кормилец ты наш’’ И кто же теперь будет корми гь- одевать нвоих бедных сиротинушек’’ Как же подыму я без тебя, родненький мой. наших несчастных сиротинушек?? Ведь ты знаешь их трое у нас с гобой'
Шулвакыт яныша гына авыр итеп ың-гырашу ишетелә: хатын сискәнеп китә һәм үксүеннән туктый. Куркуыннан күтләре шар була: татар ыңг ыраша икән! Киемнәре бөтенләй үз мреискснә охшамаган. Маржа жеи ачуы белән сикереп тора һәм. иренен гәүдәсе янында яткан канлы кылычны алып, татар яу тиренә ташлана.
Проклятый татарин! Это ты убил моего мужа! Это ты сделал нас несчастными сиротами! Убью, гадина ты басурманская' f Татарга кадарга те г т. кы зычын югары *} • тәрә. ләкин тораташ кебек катып ка ia яра.лы яугир күзләрен ачып аңа карап тора )
Я у г и р (коргаксыган me зен КОЧКӘ әй юн- дереп/. Су
Хатын (сугышчының «уз карашы белән очрашкач, кылычын ирсксездән түбән төшерә). Теперь у меня воды просишь, проклятый Откуда мин енна су найду” Син минем мужа зарезал, а мин сина су табарга должна, да?'
Я у г и р (күзләрезз йома) Синен иренне мин үтермәдем, маржа Ул мине суйды
Хатын (яугир күзмрен йомгач т г кылычны кабат күтәрә) Алдыйсын, басурман, будь ты трижды проклят'
Яугир (ку з зәрен кочкә ача) Су бирмәсен Үтер мине (Күзләрен йома
Хатын (бертын уйланып катып тора һәм кылычын читкә ташлый Не могу убить, проклятый* Я же не убийца, как ты! (Яугир янына чүгәли у здеме әлм дигәндәй бар мигье бе мн ипләп кенә mopnum карый яугир ыңгыраша Атын кем. татарин9 Эй' (Аны катырак селкетә
Яугир (ыңгырашып күзмрен ача Үз иренне эзлә. (Күзмрен йома )
Хатын Говорю же я тебе гы убил моего мужа! Ты нас без кормильца калдыр- дын! Вот енн и безга кормилец будешь, понял, басурманин9' Как сине зовут? А тын кем. говорю9
Яугир (күзмре йоиык килеш Рах ман... (Аңын югалта )
Хагын (колагын аның күкрәгенә к ven тыңлый). Не смей умирать, вражнна' Ульма' Я нс дам тебе умереть! Ты как проклятый, всю жизнь будешь нас кормить-од свать' Хм. Рахман его зовут По нашему, вроде «спасибо» Ну и пусть, что он басурманин! Кто-то должен же о нас заботиться* Откуда найду я теперь себе другого мужа” Я нс дам тебе так тегко отделаться от меня Как миленький будешь нас кормить (Елый-е зыи. татар яугирен каядыр coupon алып китә )
Сузыш кыры хгәш килә: хатын-кызлар якыннарының үле гәү тәл.греи тапканнары улап елый, балалар үкси үкси үкерешә, акылдай шашканнар җан өтеген кычкырып көлә... Ә бүреләр, шушы маигарш а шаккаи тай. калкулыкта тезелешеп карап юралар Күктә колыннар коркылдавы ишетелә.
52. С арай каласы. Көн.
Алтыи У р танык башкаласы, елешчә кабат төзекләнгән булса ля. әле һаман хәрабә килеш яга. Шулай та. кайбер урамнарны чамалап була инде.
Шундый төзегрәк урам бушап ат лы серәйче чабын уза.
Сөрәнче Сарай халкы' Боек жинү' Сә-ргаскәр Идегәй Литва кснәзс Вит.гускас бе
лән качкын Туктамыш ханнын сансыз чи-рүен башма баш тар-мар кылган1 Киевкә кереп бикләнгән Витаускас өч мен алтын Литва акчасы түләп кенә котылган! Ә Ту-ктамышны Норадын углан Болгар урман-нарына кадәр эзәрлекләп киткән! Ишетегез һәм шатланыгыз! (Ары чабып китә.)
Урам әкренләп халык- белән тула. Быргы кычкырткан, сорнай уйнаткан, барабаннар каккан тавышлар астында яудан кайтучы атлы гаскәр күренә: иң алда — алтын иярле ап-ак атта яу батыры Идегәй. Сәлим анын белән янәшә бара. Горур кыяфәтле байракчылар да Шунда. Алар артыннан атлы тимер гаскәр килә. Алардан сон җиңел кораллы алайлар уза. Кала халкы җиңүчеләрне алкышлый: «Идегәй батырга дан!» Идегәй халыкны кул белән сәламли. Гаскәр артыннан ганимәт утчагырлар үтә башлый: һәр тупның лафетына дошман әләмнәре җәеп салынган. Андый нәрсәне гомерендә күрмәгән халык шаккатып карап тора. Шулай да, халык арасында гажәпләнү кочәя: ә Тимер Котлый хан кая?! Үзара чыш-пыш китә: «Хан кая, хан?»
Арадан берәү: «Юлда авырып үлгән дигәнгә ышанмагыз: Идегәй, үзе тәхеткә утырыр өчен, Тимер Котлый ханны да, тәхет варисы Күнче солтанны да үтерткән!»—дип пышылдый. Кем әйткәнен дә белми калалар. Шулчак траур арбалары килеп җитә: иң алдан алтын-көмеш. ефәк белән бизәлгән тәхет арбасы якынлаша. Кемдер: «Тимер Котлый ханның мәете!»—дип пышылдый. Халык ханга хөрмәт йөзеннән җиргә тезләнеп баш ия. Икенче, оченче арбалар якынлаша. Шул ук кеше тагын пышылдый: «Ханыбызның энесе Күнче солтанның гәүдәсе! Ә өченче арбада — Идегәйнең сөт туганы Исабәк би!» Халык аларга да баш ия. Болардан соң яралылар һәм мәетләр төялгән иксез-чиксез озын олау үтә башлый. Халык, яралылар төялгән арбаларны ике яктан сырып алып ияреп бара: һәркем үзенең якын кешесен эзли. Берәүләр үкереп елый, икенчеләре якыннарының исән кайтуына шатлана...
53. Алтын Таш хан сарае. Кичке як.
Идегәй (ул тәхет залында). Сарай бие! Без яуда чакта йортта нинди хәлләр булды?
Сарай бие (Идегәйгә ярарга тырышып). Син югында, Идегәй әмир, бар да тыныч торды. Каланы төзекләндереп киләбез...
Идегәй. Ансын күрдем Йортыбызның иминлеге, халыкның хәле хакында сорыйм мин синнән
Сарай бие Халык канәгать болай. Ка-лабызның элекке бие Алмыш бәк кенә моннан бер ай чамасы алдарак халык арасында сиңа каршы коткы таратып маташкан иде дә, койрыгына тиз бастык. Хәзер кайдадыр качып йөри... Иминлеккә килгәндә. Берике яман хәбәр алдык. Синен яуда булуыңнан файдаланып, урыслар Болгар җирен тагын бик каты талап киткәннәр. Юрий Дмитриевич атлы кенәз баскынлык иткән. Туктамышның Аксак Тимергә сыенган углы Бүләкбирде Кырым тирәсендә иснәнеп йөри. имеш Кырым ана әтисеннән калган мирас булырга тиеш, янәсе!
Идегәйнең йөзе караңгылана.
Идегәй (бераздан). Сәмәркандтан хб- бәр юкмы?
Сарай бие (шатланып) Килде. Идегәй әмир' Шаһ Тимер Урдабызга дуслык вәгъдә иткән. Акбеләк бикә дә исән-аман атасы белән күрешкән, ди. Тәхетебез генә ятим калды. Кемне күтәрербез нкәгг? Үзен утырсаИ яхшырак булмасмы, Идегәй әмир?
Идегәй (кискен) Тәхет Шадибәк со-лтанныкы! Ярлык әзерлә Бүләкбирдене Кырымга кертмәскә яу чыгабыз. Икенче ярлык бусы Маскәү кенәзе Василийга. Ул безнең кан дошманыбыз Туктамышның угыллары Җәләлетдин белән Кәримбирде- нс үзенә сыгындырды. Берничә ел инде, безгә түлисе салымны, кенәзлекләреннән тиешен җыеп барса да, үзендә калдырып. Ма- скәвен ныгытып яга Ничә ярлык юлладык, телебезне алмады! Без анын кенәзлегсн Ау- рупа йортбасарларыннан саклыйбыз. Үзен акыллы башка санап, берьюлы ике атка ат- ланмакчы, ахры. Башбаштаклык итәргә теләсә бездән яу алыр! Ярлык минем исемнән булсын. (Тәхет залыннан авыр атлап чыгып китә.)
54. Кырым. Аю-Даг тирәсе. Көз көн.
Диңгез ярыннан ерак булмаган бер урында сәргаскәр Идег ән әмирнең яу чатыры корылып ята.
Идегәй Сәлнм белән бергә биек тау үзәне буйлап корылып бетмәгән чагыры янына кайтып килә. Ул бик алҗыган, әмма канәгать.
Сәлим. Бүләкбирденен апайлары күп булмас, үземне генә җибәр, дигән идем, ты- нламадын. сәргаскәр.. Ә мин хаклы булганмын: ике меңлек ертавылыбызны күрүгә койрыгын бот арасына кыстырып качты! (Көлә.)
Идегәй (җитди). Качты Әмма - исән! Эт этлеген итми каламы9
Чагырның аргы ягыннан атчабар Идегәйләргә каршы агылып килеп чыга һәм ерак- гап ук авызын ера.
Атчабар (атыннан сикереп пюшеп. йөгерә). Юлыңны бүлдерәм—кичер. Идегәй
> әмир: хәбәрем гади түгел!
И дегәй. Әйт'
Чапкын /шат йөз белән). Аксак Тимер Кытайга яу чапканда буза эчеп үлгән! Өто- рыр дигән калада, ди!
Идегәй. Эт орыр?! Андый каланы белмим мин Утрарны беләм.
Сәлим Утрарда җан бирсә дә, эт ор-ганы шәп булган! (Көлә. Җитдиләнеп ) Ииктер шатландырмады сине бу хәбәр, сәргаскәр. Атчабарга сөенче дә вәгъдә итмисең!
Идегәй (атчабарга). Сөенчегә сиңа — бәйге тоткан бер йөгерек ат. Китәргә мө-мкин.
Атчабар. Рәхмәт бөек сәргаскәр! (Ша-тланып. читкәрәк китеп. Идегәйгә баш иеп'
Идегәй. Нәрсәгә сөенмим9.. Ин хәтәр дошманның да үлеменә шатланырга яра-
мый синен асылыңны яхшы белүче бердәнбер кешедер ул. бәлки! Бетен Урта диңгезне дер селкеткән Терек йортының солтаны Елдырым Баязит. Шаһ Тимер кулына тешен, адәм мәсхәрәсе булып дөнья куйды Индеге көндә Шаһ Тимер үзе дә. ярты галәмне тез чүктергән зат. вафат киткән икән Кайчан дыр гайрәтен кая куярга белмәгән Туктамыш хан ялгыз калган каз бәбкәсе кебек далада каңгырып йөри
Сәлим Белүемчә, соңгысының каңгы-руына син үзен сәбәпче ич. сәргаскәр! (Ел- ман )
Идегәй (пюрттерүен калагыннан чит- та уздыра). Литва кснәзе Витаускас . Хәер, ул яшь Күк күкрәтер көннәре. бәлкем, ал-дадыр! (Атын кирегә бора ; Минем кемлекне шушы затлар гына белә'
Сәлим (гаҗәпләнеп). Син кая. сәргаскәр9
Идегәй Атчабар хәбәрен ишеттен ич. Шаһ Тимер Туктамыш кулыннан Үргәнсч белән Хәрәзсм олысларын тартып алган иде. Урдабызга кире кайтарырга жаи вакыт1
Сәлим (җилкәсен җыера) Ничек армын икән бу кеше’! (Идегәй артыннан китә.)
55. Бохара тирәсе. Иргәи.
Шанлы кала кашында! ы калкулык өстендә Идегәй гаскәре гора. Алар алдындагы кала ап-ачык күренә. Искиткеч магур биналар. алтынлаш ан гөмбәзле «ур мәчетләр һәм күзнең явын алырдай гүзәл ■ о.(бакчалар. Ләкин болар барысы ia — биек гаш койма эчендә. Шәһәр капкалары бикле.
Сәлим (сокланып Бохара' Безнең якга шушы кала турында бер матур җыр бар
(Җырлый.) Шам шәрнфкәй дигән, ай. калада
Кич ахшамсыз капка ябылмас.
Ү ткәндә генә гомер, калган хәтер Сатып алыйм дисәң табылмас
Тик моның капкасы иртән дә бикле икән' Идегәй Дәмашык ул Шам шәрнф Сәлим. Белмәгән нәрсәң юк синең.
Идегәй батыр! Сина ияреп, күпме гаҗәеп йортлар гиздем мондый да гүзәл каланы күргәнем булмады Артыбызда калган Үр- 1ӘНСЧ. Хәрәзсмнәр бу могжиза янында тул- пнр ат картында торган корчаңгы ишәк кебек кенә икән' Шаһ Тимер мәмләкәтен киңәйтүне ошбу катаның ачкычын үз кесәсенә салудан юкка гына башламаган, күрәсең! Инде хәзер ул алтын ачкыч синең кесәгә күчер!ә тиештер. Идегәй агай'
Идегәй Дөрес булса. Шаһ Тимергә кала ачкычын Бохара халкы үзе китереп биргән Миңа ачкыч китерергә ашыгучы күренми нишләптер (Ешая.) Мәчетләренең манараларын иеп. алтын чалмаларының тузанны каккаларга туры килер, ахрысы!
Солим Бераз котик. Ию килМасләр-
Гаскәр артыннан: «( арии (ан чапкын!»- (нк кычкыр! нн (авып) ишетелә. И дп әй белән ( элим аптырашып бер-береиә карап куалар.
Идегәй (караңгы чырай бе.юн Менә алдыбызда торган тәмле калҗаны турый башламадык, табыныбызга кара таракан төште /Ак күбеккә баткан атта ки ten туктаган чапкынга Хәбәрең яманмы9
Чапкын (авыр сулап Әйе. сәргаскәр Шалибәк хан, олугларны котыртып, сина каршы сугыш ачты'
Идегәй Ашаган табагына кәкәй иткән нәрсә икән'
Чапкын. Тагын бер хәбәр. Идегәй әмир... Туктамыш ханның углы Җәләлет-дин. Болгарга басып кереп, үзен хан дип игълан итте Мии киткәндә Шалибәк ханнан Сарай тәхетен даулап калды! Менә хәзер яңалыкларым бетте сәргаскәр ■ Аты җиргә ава '
Идегәй (Бохара каласына карая уйла- ' нып тора/ Язган ризык тешенне сындырып булса да авызына керә, диләр . Язмаган йорт булган, күрәсең! Тезгәннәрне Болгарга таба тартабыз.
Сәлим Нишләп Болгарга9! Моннан Сарайга якынрак бит?
И дегәй Шалнбәкнс үзем кундым, үзем бәреп тә төшерермен Жаюлеглии. әтисе белән кушылып, урысларны безнен өскә яуга котыртмагае! Ул - Мәскәү куштаны!
56. ( аран каласы янын га болын. Иргә.
Киң болында ж лар утлап йори: беренче карашка, хайваннар һәрберсе үз ирксиә җибәрелгән кебек тоела. Әмма күзәгә белгәи кеше атлар арасында u > гсичә каный тәртип барлыгын күрер иле. Әнә, мисал өчен, чигырәк бер зур (ыиа оер аерым утлап йергг олы гәүдәле өер айгыры а.гарны бүгәинәр белән аралаштырмый. Димәк, бу атлар оер анг ырынын * хәрәме». Анын үтенә бер генә мизгелгә дә жан тынычлыгы кж: әле бер яктан, еле икенче яктан чиг айгырлар, дәрг.ге кешнәп. анын җилбәзәгрәк яшь би-яләрен ү зләрснә ияртеп алып кигмәкче булалар. ләкин өер ат ыры бик син ер һәм кырыс холыклы: конл.миләре якын килә бантлауга. аж(ыры(( өсләренә ташлана һәм кин күкр<ие белән бәреп кенә очыра. Гик шунсы бар үз «ха(ыннары»на ла гел күг-колак булырга туры кнлә — аларнын кайберләре анын «ка- гы хакимлеге» аегыннан чыгып (Mipia гына торалар. Оер ангыры булу бер лә оҗмах түгел икән!
Идегәй (ул Сәлим белән болынга сәйранга чыккан Нәрсә карап тора икән .тисәм. син лә оер айгырын күзәтәсең икән' (Кою) Минем хәлне аңлый башладыңмы инде, энекәш9
Сәлим /җитди Урдабызның «биялә- рс»нә читләрнең күзе кызуга шаккатмыйм мин Гомергә шулай булган, ахырзаманта чаклы шулай булыр да. Кайбер олысларыбыз «әрсез айгырлар»га ияреп читкә таю ягып каералар шунсы аяныч. Ярый ла. синең, сәргаскәр, гайрәтле чагын, йортыңны учында йомарлап, нык тогасын Локнн бит берәү дә б у фани дөньяга мәңгегә килмагеи!
Идет ай Көннәи-көн гаҗәпләндерә ба-расын әле син мине. Сәлим лус
Сәлим үзенчә ан/ап Ни чәчсән. шу ны урырсың, сәргаскәр! < Кам Җитдигә күчә / Кызганычка каршы, син ТУКТ&МЫШ ханның эзеннән барырга мәҗбүр
Идегәй. Нишлисен бит, дошманнын койрыгын кисмичә туктарга ярамый!
Сәлим Аны әйтмим мин, сәргаскәр Туктамыш башта Мамайның хакимлеген бетерергә тырышып, әмирләрен аерылырга котыртып яткан, ә тәхет үзенә күчкәч, Ур- данын вакланган кисәкләрен кабат җилем белән ябештергән. Син дә, сәргаскәр, шуны ук кабатлыйсын Туктамышның тәхетен син ничек какшатсаң, анын малайлары хәзер си-некен какшатырга тырыша! Чик күрмим
Идегәй (кырыс) Туктамыш белән эшне бетерик — шуннан күрерсең! (Йомшара төшә.) Ошыйсың син миңа, энекәш Нора- дын углым янында да синең кебегрәк ике-өч гаярь жегет булса иде! Мина алмаш бар ул... (Атын кала юлына бора )
Сәлим (сынагандай). Норадын уг- лыңмы?
Идегәй (атын юырта башлый) Ашыгыйк, энекәш, тәхет суына башлаганчы яңа хан күтәрергә камка әзерләтергә кирәк.
Сәлим Сер булмаса, тәхетне бу юлы кемгә багышларга булдын, сәргаскәр?
Идегәй Булат солтанга.
Сәлим (шаккатып, атын туктата) Үзенә хыянәт иткән Шадибәк хан углы- намы?!
Идегәй (аңа таба борылып). Син үзен дә мина тугры хезмәт итәргә килгәи жегет түгел ич? Ә хәзер — мин сине иң якын дус-ларымның берсе дип саныйм! (Атын чап-тырып китә.)
57. Сарай каласынын шомалар урамы. Км.
Идегәй белән Сәлим би. атларын әкрен генә атлатып, үзәк урам буйлап Алтын Таш хан сараена якынлаша. Аларнын каршысына Сарай бие очрый.
Сарай бие fшатланып) Кайтып керүен бик әйбәт булды әле. Идегәй әмир! Юкса, мин үзем сине эзләргә китеп бара илем'
Идегәй Нәрсә булды?
Сарай бис Ничек дип әйтергә дә белмим инде, Идегәй әмир Мин көне- төне чәбәләнәм Калабызны торгызырга тырышам! Аңламассың безнең кайбер әмирләрне!
Идегәй Кыскарак тот
Сарай бис Бөтен олугларга, угланна-рга, бәкләргә туп-туры әйтелде һәркем үз йортын үзе торгыза Кемнең үз көче житми. казна ярдәм итәчәк, диелде! Кыл да кый-мылдатучы юк! Бүгрн иртүк Бознак би. Үз Тимер әмир, тагын әллә кемнәр, әллә кем-нәр. каланы ташлап, далага күчеп китте-ләр ...
Идегәй Үз Тимер әмир дә?!
Сарай бис Әйе!
Идегәй. Сәбәп?
Сарай бис Сәбәбе билгеле инде — бер генә: хан алышынган саен җимерелә торган каланы төзекләндерәбез дип, барлы-юклы мал-мөлкәтебезне әрәм-шәрәм итеп бетергәнче, далада иркенләп күченеп йөрүебез мең артык, диләр Әнә генә Болгар. Азак. Кырым аяклары бер-ике жәй эчендә калаларын ал да гөл итеп кабат күгәрделәр, ә пайтәхетебез — һаман да көл-күмер астында ята!
Идегәй (уз алдына) Ксмнән-кемнән. Үз Тимер әмирдән көтмәгән идем моны Бер-ике көннән тәхеткә хан күтәрәчәгебезне беләләрдер бит?
Сарай бие Сон инде, белмәскә! Бөте-несе дә хәбәрдар!
Идегәй (караңгы чырай беләнJ Малларын ат койрыгына таксыннар инде, алайса. .
Сарай бие Танай би әйтә яңа хан күтәрә-күтәрә, камка ертып та Урдабыз бө-леп бара инде, ди...
Идегәй (ризасызлык белән)- Хан күтәрергә әзерлекне төгәлләгез.
Сарай бие (ку /ын күкрәгенә куеп, йә- генә) Үтәлер. Идегәй әмир! (Хансарайга юнәлә.)
Сәлим (Сарай бие ераккарак киткәч) Олугларның күчмәгә китүе биналарын күтәрергә теләмәүдән түгел, минемчә, сәргаскәр
Идегәй Беләм Мин керткән мөселма-нча тәртипләр ошамый аларга. Элеккечә, кол җилкәсендә кырын ятып, һавага төкереп яшәүләрен сагыналар Дөнья куйгач, өсләренә тау-тау корганнар өйдерәселәре килә' Ә нинди гамәлләре өчен андый зур хөрмәт”
Сәлим Алай гынамы икән, сәргаскәр’ Минемчә, иң зур сәбәп гап-гади кешеләрне менә минем кебекләрне үз яныңа якы-найтуыңда' һәм - ханнардан да гайрәтле-рәк сәргаскәр булуың кемнәргәдер йокы бирми'
Идегәй. Анысы да бардыр... Күрербез'
Аларга атта чабып килүче сөрәнче якынлаша.
Сөрәнче Ишетмәгәннәр ишетсен' Күңелсезләр—сөенсен! Норадын батыр. Җаск таулары артында бастырып тотып, Урда дошманы Туктамыш ханнын башын ора чапкан! Норадын батыр йортыбызга тагын бер зур шатлык алып кайтып килә'
Идегәй (йөзе ачыла, әлг.ми кырыс/ Менә, Сәлим дус. игътибар ит әгәр дә Туктамыш хан, язмышы елмаеп, мине жингән булса, ошбу сөрәнче шушындый ук шат йөз белән бу хакта хәбәр иткән булыр иде Чүн- ки халыкка Идегәй җиңле ни дә, Туктамыш ни икесе дә барыбер, халык икесенә дә биек каланчадан төкереп кенә карый!
Сәлим (елмач) Ниндидер усал кигәвен тешләгән, ахры, сине бүген. Идегәй агай' Барыбер булса — мин Туктамыш ягына чыгар идем Димәк, һәркемгә дә барыбер түгел!
Халык уртасында калган сорәнчегә таба китәләр.
Идегәй (киная белән) Синең -үтәлмәгән максагың бар Шул ниятен йөртә енне минем янда! (Атын кыл изтып кшп*> >
Сәлим гаҗәпсенеп туктап кала.
С ә л и м ( Идегәй артыннан кычкыраI Алайса Нишләп соң син мине үз тирәндә тотасың, сәргаскәр?'
Идегәй (аңа таба башын борып) Онытылып китеп, хата җибәрмәс өчен! Кайчак-
та хәтта гап-гали чебен дә кешегә ваемсыз йокларга ирек бирми! (Ком.)
58. Алтын Таш хан сарае. Тәхет залы.
Кич.
Тәхет залына Идегәй, анык углы Нора- дыи. Сәлим би һәм Җанбай бн керәләр
Норадын (тәхет янына килә кулында канҗага) Туктамышны, әткәй, атын- нын койрыгын чираклап төйнәп. шул сүтелгәнче бастырып ку дигән идеи, оч мәртәбә чиракларга зуры килде Менә хәзер каи- җатадаты «бүләкмне сиңа да күрсәтергә була! (Канҗаганы тобеннән тотып < е /ки тәхет каршына Туктамыш ханның канлы башы тәгәрәп тошә ) Тәхеткә менеп утырып. Идегәй батыр, аякларынны шушы баш өстенә куй! Гомерен буе хыялланган консн килде, ниһаять дошманын кояшы баеды иртәгә таннан күккә синсн кояш калкачак!
Идегәй /тыныч булырга тырышып Гөнаһлы булма, углым Норадын. син мөселман баласы ич Туктамыш хан. безнең өчен кем генә булмасын, гайрәтле яугир иде. иртәгә хөрмәтләп җирләрбез, канжагаңа салып куй. Вәгъдәңдә тордың, углым. агаңның кан дошманыннан үч кайтарып кайг- тын. рәхмәт Инде хәзер, углым. вәгъдәмне үтәргә минем нәүбәт Ханәкә синеке, туйга әзерлән!
Норадын Монсы белән шатландыр-дың мине, әти! Ә тәхет0’
Идегәй Тәхеткә ни булсын?Тәхет бул-ганда хужасы табыла анын. углым Берсекөнгә Шадибәкнсн углы Булат солтанны тәхеткә күтәрәчәкбез
Норадын Мин риза түгел моңа, әти' Тәхет синеке' Инде дә үзен анда утырырга теләмәсен.
Идегәй (катгый булдерә) Бу хакта сүзне бетердек, углым! Озын сүз нигә кирәк"
Норадын (кызып). Юк' Бетермибез, әти!
Идегәй (Сошм бе.юн Җанбайга) Углым белән икебезне генә калдырыгыз
Сәлим белән Җанбай баш иеп чыг ыгг китәләр.
Норадын Мнн һаман аңламыйм сине. Идегәй батыр'
Идегәй (борчу/ы i Аңлар илең дә Аңларга теләмисен, ахры' Җанбайны ник үзен белән алып кайттың * Ник орыш кыры нда башын дөмектермәдең?! Туктамыш хан белән арабызга гомер бус кара мәче җибә-реп ягучы шул эт иде биг инде'
Норадын Туктамыш хан мине синсн янына Сәмәркәндка куганда шул Җанбай би әзерлөттс миңа юл хәстәрен' Икенчедән, картлыгын кызгандым Аннан сон яны эы ни кыра ала ул хәзер? Туктамышның үләр алдыннан әйткән сүзләре хак булган икән ком җыелып таш булмас, кол жыс гыгг баш булмас, диде ул! Идегәй Чыңгыздан килгән чал башымны чаптырса да. хакимлекне үз кулында барыбер озак тота алма ячак ул, дип көлде! Ә син үз кулына килеп кергән тәхеткә менеп утырырга да курка сын' Гомерлеккә аны үз нәселенә багышлау турында уйламавыңны әйткән юк!.
Идегәй. Бер үк сүзне атаңнан кабат- кабат кабатлатма, углым! Урганын каты кануны бар анын буенча тәхет безнен нәселгә язык Беркем дә кичермәячәк безне Хәтта бүгенгесе көндә дус иткән әмирләр дә безгә каршы күтәреләчәк Шуны телисеңме син?' Нәрсә җитми сина. углым0? Ханнар башында коры таж гына бит хакимлек тулысынча безнен ихтыярда! Пешереп сөйләш!
И ор алын. Мин — куркак каннарның колы булырга теләмим' Кем кан Коя-коя Урданы ныгытты?' Синен белән без икәү! Ә унга тугыз тулмаган бер килмешәк рәхәтләнеп җәелеп тәхет кыздырып утырсынмы?! Мәңге килешмим ммн мондый гаделсезлек белән! Ишекне тибеп ачып, чыгып кипы
Туктамышның башы тәхет алдый, ш тузанда ауиаи кала. И.гегәи. авыр сулап, утыргычка барып утыра: углы белой сүзгә сүз килүне аллан ензешәи ул. әмма болан бик гиз орыш-талашка күчүне когмәг.жгә охшый.
59. Алтын 1аппа хан кызлары пулаты. Шул ук кич.
Туктамыш хаинын кызлары Ханәкә бе-лой Көмән» кәнизәкләре арасында үкси-үкси елап гыралар.
Ханәкә Нишлим, зинһар, өйрәтегез мине, кызлар" Башта ачы язмыш Каидкә белән икебезне бөтен- янын туөилнгтрыбыз- дан. газиз әткәбез белән әнкәбездән аерып, кара дошманыбыз Идегәй кулына тапшырды! Инде килеп. хәзер анын кабәхәТ уг гы Норадын сөекле апгәбезнен асыл башын ора чапкан! Әнкәбезнең язмышы та билгесез Абый ларыбызның һәм нгскәгПЛәрс- безнен хәлен шулай ук белмибез’ Ә бүген ншстәм Идегәй мине бөек Туктамыш каганмын кызын, үзенен кара көчегенә аза мнын изге канын койган кабахәт углына тотып бирмәкче икән’ Әй. К.нг.жә игезәккәем! Каһәрле язмыш тагыр өчен генә кя ч ән- без икән без синсн белән бу финн лөиьят г' Хан кызлары булып туганчы, бер мескен кол кызы булып гутап бхлгяА мондый ачы көннәрне күрергә язмас иде б.<лки'
Җанбай би килеп керә, хаи кызлары шаг - лаиыи ана г ашланалар.
Кәнәкә Газизәгисбсз урынына күргән Җанбай агабыз' Син иСәнсен икән’ Ә безнең мескен •ггнебегне БУЫЛЫП елый
Җанбай г а.шрт* чәч юреШюн < ыйпап юата i Er гамаг ыз, ятимкәйләрем Әтисг с знен урыны ожмнхга булыр Олуг Җанлы, зирәк акыллы хаким иде уч Нишлисен бит. тәкъдиредер. Гомерем күггхгс ка лг айдыр. бары ла Ходай кулын.ы әмма мин шуны яхшы белом Туктамыш шганнын акты сурәтен мин мәңге йөр.* түрем га еакт.: ячакмын! Агсыт илем, уя» мине »ы ипс котсыз идем ул мияе кот гы игте' Цансы идем ■ дан бирде' Рглами. Ханәкә' Ьу кон нордө сина бигрәк то башыңны юггштырга ярамый! Нык бул' Киңәшемне тыңласаң, кызым Кыгымлгш мшкән1<1 кичер мине
син мина үз кызым кебек кадерле бала! (Бүтәннәргә чыгып китәргә ишарә ш Ханәкә белән икәү генә калалар.)
Ханәкә. Киңәшеңне әйт, Җанбай агай! Хансарайда хәзер бердәнбер таяныр ке-шем син!
Җанбай. Канэчкеч Норадын әтиеннен башын тәхет аягы астына ташлаганда мин дә бар идем Шушы «батырлыгы» өчен Идегәй углына хатынлыкка сине вәгъдә итте. Норадын. бәлки, шушы кичтә үк сине күрәсе килеп керер: тар карныңны киңәйтеп. билеңә киез урап куй! Көмәнле дип уйласын! Кем эше бу. дип сораса — үз атаңнан белеш дип жавап бир Аталы-угыллы канга батып орышсыннар әйдә1 Бер-берссн җәһәннәмгә олактырсалар Tai ы да әйбәтрәк! Эшлисең шуны, кызым9
Ханәкә (тәвәккәллек белән). Эшлим, мен кат кирәксә, мең кат эшлим. Җанбай агам!
60. Алтын Таш хансарай. Шул ук кич.
Караңгылы-яктылы анфилада бүлмәлә- ренен берсендә Норадын белән Ханәкә очраша.
Норадын (йөзе ачылып) Хәлләр ничек. тулган аем Ханәкә солтан! /Кызның «комәнвен күреп авызын ачып ката Качкә исенә килеп.) Бу нинди бүләк?' Танаңны кем бүресеннән ялаттың. Ханәкә солтан9! (Кызны җилкәләреннән тотып җилтерәтә.) Кем эше?! Дөресен әйт!
Ханәкә (башын аска ия) Атаңнан сора. Мәгънәсен ул белә! (Парадыннан ычкынып. үз юлы белән китә.)
Норадын. Үтерәм мин аны! (Тәхет залына ташлана.)
Ханәкә үз пулатына йөгерә.
61. Тәхет залы. Шул ук вакыт.
Ачуыннан нишләр! ә белмәгән Норадын тәхет залына агылып килеп керә: Иде! әй һаман да баягыча борчулы уйлар эчендә утыра. Углы кергәч, шатланып башын күтәрә, ләкин шундук чырае кара күмергә әйләнә.
Норадын (әтисен киеменең якасыннан тотып җилтерәтеп торгыза) Син мине ничә еллар. Сарай каласыннан алыс булсын дип. качкын Туктамышны эзләп чабарга мәжбүр иттең1 Ялынны-койрыгынны кисәм хәзер'
Идегәй Чү. углым. чү. нишлисең?! Яз-маганны сөйләмә! (Якага яка киләләр )
Норадын Астыртын ниятеңне беләм хәзер' Син. үз сүзеннән танып, углына багышланган киленеңне үзеңә янга калдырырга чамалагансың икән, карт төлке! Ә мин яр башына ятып, сусыз икмәк кимереп йөрим' Моннан соң атам түгел син миңа — кара дошман! (Әтисен бар көченә этеп җибәрә Идегәй йозе белән тәхет ку тыксасына янтаеп барып тошә һәм. «Ай күзем'»— дип идәнгә тәгәри, башы белән Туктамыш хан башына бәрелә.)
Идегәй. Ай. консыз имгәк икәнсең, кү-земне чыгардың! (Уң күзен кулы белән каплый бир пиклары арасыннан кан чәчрәп чыга ) Үз атана кул күтәрәсең?' Мин сине дөньяга тудырдым, картаймыш көнемдә үз башыма гына булган икән! Хан баласы сыман тәрбияләдем, чык тидерми үстердем! Ә син су зчә торган коеңа төкергән ят бавыр булып үскәнсең! Атаңнан да аерылгач, кемгә барып сыгынырсың син бу дөньяда, яхшыдан яман туган нәмәрсә9' Бердәнбер таянычың мин ич! Әйтеп адәм ышанмас!
Норадын Яссы телең ни әйтмәс! Кы-лыгым кемгә яраса, шуңа сыгынырмын! (Пыр тузып чыгып китә )
Тәхет залына Сарай бне ашьпып килеп керә.
Сарай бие (Идегәйнең кан зчендә утыруына аптырап ишек тибендә туктый, уңайсызланып) Кичер. Идегәй әмир, вакытсыз кердем бугай
Идегәй (авырлык белән торып баса һәм елмайгандай итә) Туктамыш хан үлгәч тә миннән үч ала, ахры ялгыш канына басып таеп егылдым Йомышыңны әйт. Сарай бне!
Сарай бис. Хәбәрләрем шәптән түгел. Идегәй әмир: Туктамыш ханның өлкән уг-лы Җәләлетдин солтан. Литва кснәзе Вита- ускаска сыенып. Кырымны яулап алган! Ә кече энесе Кадыйрбнрде солтан Күк Урда пайтәхете Сарайчыкны камаган. Кебәк белән Кабуллары —Сыгнакта. имеш. . Күрәм: аталарының эше беткән, уллары бәлигъ булды — хәзер алар каныгачак сиңа!
Идегәй (кискенI. Хан күтәрергә бар нәрсә дә әзерме9
Сарай бие Син боерганча. Идегәй әмир
Идегәй Ярен иртүк хан күтәрәбез. Кы-рымга яуны Булат хан белән үзем җитәк-лим! Сарайчыкка бер төмән белән Сәлим би китер (Идәндәге башка ымлый.) Моны — җыештыр!
62. Кырым. Сиваш бугазы. Кич.
Идегәйнең гаскәре, кыенлык белән тозлы диңгез суын ерып. Кырым япаннан Саваш бугазын кичә: атлар көч-хәл белән атлыйлар. сугышчылар да бнк нык алжьаан.
Идегәй янына каршы яктан чапкын килә. Сәргаскәрнең уң күзе кысык.
Чапкын Сәргаскәр' Җәләлетдин со-лтанны Булат хан. Кырымнан далага чык-кач. бастырып куып җитте. Орыш бик каты булды: ике яктан да чирү-чирү баш салды! Ә Булат хан үзе авыр яраланды Җәләлетдин солтанның алтын аткыюч угы тигән Төмә- нбашы Шәйбан әмир сорый: Булат солтанның хәле бик начар, нишлибез, ди
Идегәй Булат хан орышта үзен ничек тотты?
Чапкын (икеләнеп) Әйтеп мактарлык түгел, салып таптарлык түгел, дигәндәй... Яшь чагы бит әле
Идегәй Ә Җәләлетдин9
Чапкын Ул тагын качып котылды Калдык гаскәре белән бергә! Шәйбан әмир аны Киевкә тиклем эзәрлекләргә тели. Га-скәре аз!
Идет әй (уйланып). Сарайга кайтып. Тә-хеткә Тимер Котлый ханнын углы Тимер-бәкне күтәрсен Мин үтем. Сәлим би артын-нан. Кадыйрбнрденс бастыра китәм Яна ай тууга мине Сарайда көтсеннәр!
63. Сарай каласы капкасы. Тән.
Якты ант ген: күктә яна ай калыккан. Сарай каласы капкасы янына Иде1әйнен ат санлы атлы гаскәре якынлаша. Капка бикле. Атлы 1аскәр капка алдына килеп туктый. Идетәйнен бер нөгәре капка шакый
Тоткавыл (капка остсндә курена) Төн уртасында кем йөри анда кала мазасызлап?!
Сәлим Ач күзение. тоткавыл* Сәрга-скәр Идегәй әмир синен алда!
Тоткавыл. Сарайчыкны кырып салган кара афәттән дөмекмәдемени әле ул?! Кайдан кайтса шунда тайсын* Идегәй дигән сәргаскәрне белмибез без индеге көнлә Үзен «ирекле ир» дип атарг а яра га иде хәзер чыннан да ирекле, дүрт яты кыйбла*
Сәлим Ни мыгырдыйсын, ахмак'* Эт талый дип. бет талый!
Тоткавыл Син үзен ахмак. Сәлим би* Сарайга хәзер Тимер-бәк хан хуҗа! Ул Идегәй дигән шакалны кадат а кертмәскә кушты*
Дивар тирәсендәге караганлыктан бер хат ын килеп чьи а.
Идегәй (шаккатып) Айтулы'** Нишләп йөрисен син монда төн карасында?! (Атыннан тошеп, хатынын коча.)
Айтулы Синең кайтканыңны көттем. Идегәй Тимер-бәк хан мине тәхетендә яна шәпкә каладан куып чыгарырга боерды! Далада купкан ваба йотсын ирен белән бергә, ди.
Тоткавыл (колә) Менә хатынында табылды, сынар күз Идегәй! Бергәләп кырда улашырсыз! Икегезгә оч күз. Тимер бәк ханнан качарга төше юлны җинсл табар Гык! (Акылына ук кадалып, капка астына әй.юнеп тишә. Салим аткан икән.)
Капка артында эчке якта көчле шау-шу башлана: бнк күп ат тояклары iавышы якыная.
Тавыш (эчке чктан) Капканы ачарга!
Айтулы Тимер-бәк хан тавышы! Иде-гәй! Сөеклем, кач тизрәк анын гаскәре бик күп! Явыз җанбаз булып чыкты ул Хан итеп күтәргәнгә ешш рәхмәт укыйсы урын-га...
Идегәй Айтулы бикагә ат!
Шундук иярле ат китерәләр. Идет әй хатынына нирю менәргә ярдәм итә һәм үте дә атына сикереп менә.
Идегәй Минем арттан* Тан караңгылыгына чума. I
Идетәйнен ат санлы гаскәре анын артыннан ташлана. Шул мнпеллә кала капкасы торваза ачыла һәм тчтән атлы гаскәр ташкыны зртылып чыта. Ип алла яшь хан Тиме р-бәк солтан кил.). Алар төн караңгылы! ында югалган Идет әйтте эзәрлекләп к»- тәләр.
64. Ку күле буе. Иртә.
Камышлы күл яры буйлап бер сыбай бара: ауга чыккан Кин Җанбай ул. Җнл кәсен - нән жәясеи сала һәм салатыннан ук ала: күл читендә үк берничә кыр үрдәге чемченеп нерв икән. Кин Җанбай агын ипләп кенә атлатып, камышлыкка керә. Шулчак камыш арасында посып аткан яутирләр анын муенына бугалак салалар һәм ияреннән жирг ә сөйрәп гө- пк-рәләр. Ә тигәнче ку.нарын артка каерып бәйләп, ияренә аркылы ташлыйлар. Постыр- мала тоткан атларына менеп. Кин Җанбайны каядыр алып китәләр.
65. Кадыирбирде ханзадәмен яу чатыры. Иртә.
Кин Җанбайны, агыннан төшереп, чагырга кертәләр һәм Кадыирбирде алдына тезләндерәләр.
Кадыйрбирдс урдәк ите кимереп утыра) Нәрсә. Туктамыш атамның элекке баш вәзире Җанбай би. үрдәк ите ашыйсын килдеме? Ауга чыктыңмыни9 (Kota > Мә. аша* (Бераз ите калган урдәк тәпие белән Җаиоа(1ны11 авызына бәрә ) Элек атамнын колы идең. хәзер кемгә тәлинкә тотасын*! Бүген кемгә кол булдың? Мина мирас алтын тәхеткә кемне менлерден. юмакай тел?!
Җанбай Мин Идегәй түгел. Туктамыш хан углы Кадыйрбирдс ханзадә. Анын Кебек ханнар башы белән уйный алмыйм
Кадыйрбирдс кискен) Ашыкма. Идегәегез дә ханнар банты белән күп уйный алмас! Ваба афәтеннән котылса, минем кылычтан үтәр! Сарай юлына Җәләлетдин агам тузан төшермәде, инде мина чират* Йә. әйт. эт Җанбай атама хыянәт итеп, аны дошманы алдында ялгызын калдырып сызганын өчен нишләтим сине'” Оят белмәгән чал башыңны ора чабыйммы, ат койрыгына тагыйммы? Әллә янәдән икейөзлеләнеп бер яктан икенче якка күчеп йөри алмас өчен табан астынны телгәләп, ат кылы си- бимме? Сайла*
Җанбай Чал башымны нахакка мәс-хәрәләмә. Кадыйрбирдс ханзадә Мин го-мер бакый агаңа тугры булдым Атагыздан сез тугыз бала тугыз солтан ятим калды-гыз. Мина гугызытыз да үз балаларым ке-бек кадерле
Кадыйрбирдс (уз алдына Аның каруы без үзебез бср-бсрсбсзгә дошман* Бу-газларыбызны чәйнәшергә әзер торабыз
Җанбай Бер кашык каным бар: агыз- масан. мин анын һәр тамчысын сиңа багы-ш таячакмын
Кадыйрбирдс I шаркылдап ко ю Кулыннан ни килә сон синең, эшем хәсрәте?'
Җанбай Эшем гүгелгә тыгылганым юк Идетәйнен ут лы Норадынны готын бирә алам дисәм, ни әйтерсең, ә. Кадыйрбирдс ханзадә?
Ка дыйрбирдс f чнтавына им кадалгандай дерт итә Норадынны” Кайчан ’*
Җанбай эченә эңылы керә Ау өчен җайлы урын карап кайтырга җибәрде ул
мине Ку күче камышлыгына постырма куй кичке якта Норадын каршыңда басып торыр.
Кадыйрбирдс (килә). Үзеңне кәҗә бәтие урынына бәйләп ташлаган җирдәме9 I Кырьи .) Кара аны йә уңам, йо туңам, дип мине карама келена утыртырга маташсаң кулым озын минем!
66. Ку күле тирәсе. Кичке як.
Камыи1лы күл янына атка ai iauian Ко-рагын белән Киң Җанбай килә. Кояш ба-гарга күп калмаган — офыкчан агач биек-леге генә нн арырак. Үрдәкләр кычкырыш-кан гавыш.
Җанбай Ишетәсеңме. Норадын би? Ә син ышанмаган идең!
Кыр үрдәкләре кычкырышкан гурта якынлашып. камышлыкка керәләр. Җанбай арт- карак күчә һәм кинәт юкка чыг а: Норадын моны сизми дә кала. Агын камышлык эченә бер-нке аглагуга, Нора/гынның муенына бугалак бау салалар һәм. ияреннән сөйрәп төшереп. кул-аякларын бәйлиләр. Норадын эһ диярг ә дә олг ерми. Аны, атына аркылы салып. Кадынрбирде чагырына алын китәләр.
67. Ка.тыйрбнрде чатыры. Кич.
Кадыйрбнрде ханзадә әмирләре белән ашап-эчеп киңәш тота. Кин Җанбай да гггуида.
Кадыйрбнрде Ярар, олуг әмирлә- ’ рем. кан дошманыбызның углы Норадын безнең кулда углын нишләтәбез дә. ата-сын ничек тотабыз9
Әмирләр фикерләрен ачып салырга ашыкмыйлар.
Җанбай һәр эшнен бисмилласы була дигәндәй, әмирләрең ачуланмаса. бер киңәш әйтеп карар идем. Кадыйрбирдс ханзадә
Калйй рбн рлс Тыңлыйбыз сние. Җа-нбай би.
ҖаИбай. Ишетүемчә, Идегәй индеге көндә ҖаекнЫң аръягында күчмә йөри, имеш Илчеләр җибәреп- углынны кун тү-лән йолып алмасӘҢ башын юк итәбез, дип әйттерик Мин аны яхшы белам ул углы өчен утка-Суга керергә Әзер Хәйлә белән тозакка төшерә алырбыз шәт9
Кадыйрбнрде К инәшең ярыйсы Кемне илче итеп жнбәрәбез. әмирләр9
Җанбай Кичер, хан тагын бер сүзем калды. Ни җизче кЫКЛю'ҖИбәрү-бездән хаталык булыр Монда җыелган әмирләрнең угыллары Норадын белән бергә аунап үстеләр Аларны Юлласак, ышанычлырак булмасмы?,
Әмирләр (үзара пышылдап). Эшләп түгел, кешнәп ярый веләбу! Теле чарлы!
Кадыйрбнрде Күрам зиһенең Ту-пыйкланмаган икән әле. Җанбай би' Шулай иттек!
Елт а ур г асында арг ы яктан Идегәй чатыры янына чыг ыгг килүче зур сал күренә.
Шыгавыл < чатыр авызына башын тыга/ Сәргаскәр’ Теге яктан ниндидер сал килә’ Норадын би түгелме икән? Берсе аңа бик тә охшаган
Чагырдан шундук Идегәй белән Айтулы атылып чыга: кулларын кашларына куеп, салны күзәтәләр.
Айтулы (корсенеп) Ялгышасың, шы-гавыл Углыбыз юк анда (Күңелсезләнеп чатырга кереп китә.)
Идегәй сүзсез генә салнын килеп җиткәнен көтә. Анын янына ногәрләре җыела. Илчеләр ярга чыгалар һәм Идегәйгә баш иеп йог снәләр.
Идегәй Юлыгыз булсын, атыгыз кем? Ни-нәрсә хәбәр китердегез яумы, илме9
Берсе Без Кадыйрбнрде ханның ил-челәре Ил дә түгел, яу да түгел. Идегәй әмир' Углын Норадын ханыбыз кулында тотсак' Без барыбыз да Норадын белән бергә орыш-яу уеннары уйнап үскән угланнар, шуна күрә үзебез килергә булдык Кадыйрбнрде хан сиңа дошманлык сакламый, утлыкны. кунын түләп, йолып алырга үзенә чакыра Тик Кадыйрбнрде ханнын Сарай тәхетенә калгай икәнен танырга тиешсен. Шушы шартнамәгә күнмәсән. Норадын үл- тереләчәк' (Идегәйгә яр. 1ык-хат суза.)
Чатырдан Айтулы атылып чыга.
Айтулы. Ризалыгыңны бир, атасы! Йо-лып ал газиз углыбызны!
Идегәй (шартнамәне алмый) Җанбай би сездәме9
Илче. Әйе! Ул хәзер—Кадынрбирде солтанның баш киңәшчесе
Идегәй Киң Җанбай булган җирдә бер-бер этлек әзерләнми капмас’ (Ногәрзә- ренә ) Җидесен бәйләгез! Телчәне белән!
Илчеләрне, күз ачып йомган арала коралсызландырып, бәйлиләр.
Ә икәвегез Кадыйрбирдегә кайтып җиткезегез Норадынны нитсә дә анын үз эше Ләкин белеп торсын мин монда кал- ганнарытызнын барысын да юк итәчәкмен!
Айтулы <иренең м лына ябешә) Зинһар хаталык кылма, атасы' Углыңны җиде ку-штан бәрабәренә харап иттерәсең бит! Ул аларнын һәрберсен сынар кулы белән генә чөя иде.
Идегәй (китәргә кыймый торган ике илчегә.' Сүземне ишеттегез!
Айтулы ушын югалтып егыла.
(Негәрләренә л Бикәгезне чатырга кер-тегез.
69. Кадыйрбирдеиең чагыры. Кич.
6К. Җаек елт асы ярыпда И.-ктәй чагыры.
Кадыйрбирдс солтан кәнизәкләре белән кәеф-сафа корып, мәхәббәт уены уйнап ята.
Чагырга сакчы белой шаулаша-may л аша әмирләр килеп керәләр.
Кадыйрбирде /ачу белән) Ни кирәк? Күзегез чыкмагандыр! Иргәнчәк!
Әмирләр (бер-берсеч дулОерә-бу и)ерә) Угылларыбызны Идегәй тотсак игеп алып калган! Тугыз угнанный җидесен' Без җиде-без дә синен кебек үк Чыңгыз нәселеннән' Угылларыбызны когкаргыл. Кадыйрбирде солтан!
Кадыйрбирде (шәрә кәнизәкләренә югалырга ишарә ясый, узе ефәк япмага төренә) Берәмләп кенә сөйләгез' Мангышлак олысы бие Барын, син!
Барын Зинһар, сүзебезне екма. Кадый- рбирдс солтан' Норадын у г дымны теләсә нишләтсеннәр гик истә тотсыннар кулыма зләккән җиде угланның җидесенең дә башын юк игәчәкмен, дигән Идегәй! Угыл-ларыбызны. шул мөртәтнең көчегенә алмашып. йолып калыйк! Агабыз бул*
Кадыйрбирде (уйланып Яхшы-ях- шы' Җанбай бине минем янга!
Тыш га бер-бер артлы «Җанбай би — солтан янына!» (ип кычкырган тавышлар ишетелә. Озакламый чагырга күтәренке кәефле Кин Җанбай килен керә.
Җанбай (баш иеп) Кичер, хан ерак- гарак идем, бераз көттердем.
Кадыйрбирде (кырыс) Син! Юка баш. сыек ми' С инсц кинәш белән олуг ла-рыбызның угылларын Идегәйгә җибәрдек ул аларны тотсак иткән башларын чап-тырырга пиягли. Югары очырып, түбән ку-ндырдык* Хагагбгы җуймасаң. миннән яр- зыкау кот мә! Бу юлы чал бантын да киртә булмас!
Җанбай (сөмсере коелып зченә шыр җибәрә) Иртоигө чаклы вакыт бир. Кадый- рбнрде хан?
Кадыйрбирде Орыш бие Шырын' Чагырына сак куй үзе сораганча уйласын!
70. Зиндан. Иртән.
Alачгян ое.пән җыелмалы күчмә зинданга Кадыйрбнр ге солтан, әмирләр һәм Кин Җанбай җыелганнар. Алар каршына уртага үгиен пычак очлары гыртгаен юрган урыи- 1ыккуелган. Ишектән кергәч, урындык янына үтәсе идән такталарына га очлы тимер чойләр кагып ан.
Кадыйрбирде Тотсакмы кертергә!
Ишек тирәсен гә ыгы-зыгы килү ишетелә һәм ярым ялаш ич I (орадын килеп керә: аиыц куллары аргка каерып бәйләнгән.
Кадыйрбирде Гүрго үт. тотсак, у гыр Г Урындыкка ым гый
Нора тын ү ген нәрсә когкәнеи шундук андый. әмма горур кыяфәт белән, яланаяк очлы чон тәртә бяса-баса. пычак суккан махсус урындыкка барып утыра. Картлысында утыручы кнггманнары аны күзәтәләр. г.жин ул сер бирми, хәтта йпзе «ә чыгылмы* Очлы пычаклар гиг яра та Нора тминын тәненә ү теп керә һәм идәнгә кызыл кан яңгыры ява башлый. Әмма ул утыргычтан Тайчанмый.
Кадыйрбирде (егетнең чыдамлыгына гаҗәпләнә: Буталыштан форсат табып, син күчмә нугайлар белән пайтәхет Сарайга бәреп кердең атамнан мирас калган каз-наны кая иттен? Ничә буын ата-бабамнар түкми чәчми туплаган малны!
Норадын (сызгырып куя) Юк. без яшь чакта сызгыру юк иде дип әйтте ди бер бабай* Атай белән бабамнар һәм бертуган абыйларын халыкны талый-талый, ач-ялангач калдырган иде калдык-постыгын кы- рып-себереп сәдакә итеп өләштем
Кадыйрбирде Чапса, җир бавырын кыдырган туры атым бар иле аны ниш-ләттең?
Норадын Туры атына менеп, үзенә каршы яу чаптым Орышта синен уктан ауды!
Кадыйрбирде Сарай каласында би- ек-бнек бай йортларыбыз бар иде алар кая9*
Норадын Төннәр айсыз караңгы чак иде янар учак иттем
Кадыйрбирде Кара кештән тегелгән мен куйлык. утыз кызлык алтын-көмеш би-зәкле көбө туным бар иде - ул кая9
Норадын Ул туныңны җилкәмә салып. сиңа каршы сугыштым, шунда кылычтан теткәләнде Бөктәр тышлатып, бер колыма бүләк иттем!
Кадыйрбирде ачуына буылып тынып кала.
Җанбай. Ырҗыенны ыржайтма* Тугыз солтаннын атасы Туктамыш каганны ниш-ләттең, Норадын? Гүзәл Ханәкә белән сылу Конәкә солтаннарны нишләттең. Норадын9* Алтын Таш хансарай тулы саф алтын, энже- якут, гәүһәр ташлар иде аларны кая куйдың. Норадын9*
Норадын Кәмал углы эт Җанбай! Ат коега төшсә, гөберле бака айгырлык кылыр' Батырның аяк-кулы бәйле булса, эт Җанбай тылмач булыр! Яп авызыңны, юрга янында юрга, мулла янында мулла! Кем аш бирсә син шуңа ул. кем мал бирсә син шуңа кол Җиде балан да кол булып, җиде корысын' Хәер, сигезенче углын яныңда утыра, бугай Иәникә бикә тирәсендә артык еш чуалуыңны һәркем белә иде* (Көю Ярар, анда минем эшем юк үзегез ачык ларсыз Ханәкә белән Көнәкогә ни өчен «кызым» дип дәшүеңне дә'
Ка.дыйрбнрде ялт итеп Кин Җаибайт а карый: ансы ачуыииая яры.парга җиткән.
Кадыйрбирдегә карап сөйли / Син. Ка-дыйрбирде солтан, шушы мәкерле эт яр-дәмендә алдалап, мине кулына төшерден! Мин синен атаңның башын, сакалын кара канына батырып, гулгамалы үз айбалтасы белән ора чаптым һәм Идегәй атамның ая-гы астына салдым Ханәкә белән Кенәкә туганнарны мина Тәнре үзе бирде мин ул яткан тауларны кәнизәкләрем иттем* Хәзер миңа рәхмәт укыйлар Атаңнан артып калган казна малын кая иткәнемне ишеттең
Аяк-кулым бәйле. кулымда ytc-садагым, бу- лат'кылычым юк. ирекле булсам. мин синен үзеңне дә атаң артыннан олактырыр идем. Кадыйрбирде' Исән калдырсам миннән эзен дә эркер иде! Эт даталап көн күргәннең хәйләсе белән кулга төшереп, үткен пычакта утыртасың: йөрәгемә пычак тыксаң да ыжламам' Богаулы алдында ядәч киерү йоклаганны үтерү белән бер: ир кеше эше түгел ул, хатын-кыз эше! Әйдә — корал тотып, йө- згә-йөэ чык минем каршыга! Шунда булырсың чын яугир!
Кадыйрбирде (әмирләре белән караша, әйтерсең. Җанбайны күрми дә) Кыю әйттең. Норадын би Атаң янына миннән сагь кит* Кулларын чишәргә! Идегәй әмир углына —ат'
71. Кадыйрбирде чагырының алды. Иртән.
Норадын очен алгый иярле ат китерәләр. Кадыирбнрденен яугнрләре аны Җаекка кадәр озатырга әзерләнә. Норадынны бер төркем сугышчы, качмасын дигәндбн. уратып алган.
Җанбай / Кадыйрбирденең ко. /агына пышылдый) Кадыйрбирде хан! Атны нярсез бирсеннәр мин әйткән төп хәйлә дә шул ич инде! Норадынның аргы яралы чак
Кадыйрбирде (йвзен чыта) Исемдә! (Янында торган бер негәренә нидер пышылдый.)
Норадынны алтын иярле атка атланды-ралар. ләкни киемен бирмиләр.
72. Җаек елгасы. Кич.
Елганың аргы ягында — Идегәйнең чатыры. Идегәй үзе. берничә нөгәре белән бергә, яр башында юра. Хатыны Айтулы анда күренми.
Җаекнын бирге ярына Катыйрбнрденен яугнрләре чабын килен гуктын. Җайдак аг- тан Норадынны җггрг ә төшерәләр: димәк, юлда килгәндә иярен салдырганнар. Ул сизелерлек хәлсезләнгән, әмма әлегә аякларында нык тора.
Идегәй (түзми, ашкынып кычкыра) Норадын углымны җибәрегез! Мин җиде тотсакны сезгә кайтарам!
Норадынны. салга бастырып, елгага кертеп җибәрәләр.
Аргы яктан аның каршысына әмирләрнең балалары килә.
Норадын зур ишкәк белән үзе ишә: ят ыр- чнр башланса га г айрәте шактый калг ан әле.
Ике сал елга уртасында очраша.
Идегәй Җиде Идел кичкән. Туктамы-штан алыпның башын ора чапкан батыр углым! Каршыңа җиде дошманыбызның жиде углы килә берсен дә исән калдырма! Берәм-берәм суга томыр барысын да!
Әмирләрнең угыллары. Норадын белән очрашмас өчен, читкәрәк ишәргә тырыша-лар. әмма Норадын бар г айрәтенә ишеп, салны салга бәрә һәм дошманнары өстенә арыс- дандай ташлана. Бер-ике мннутган ике саз өстендә ул берүзе кала. Салны салга бәйләп, агасы янына ашыга. Анын артында су осгеиә һава куыклары гына калкып чыга.
73. Җаекнын аргы ягы. Шул ук вакыг.
Бер-берсенә бәйләнгән икс сал ярга бәрелеп туктый: Норадын әтисе янына менә. У.з Хәлсезлек тән гггакгый чайкала. Идет әи моңа башта игътибар игми: ул — чиксез шат.
Идегәй. Исән-имин кайттыкмы, батыр углым! (Сөенеченнән улы тирәсендә ике-оч тапкыр бөтерелеп әйләнеп чыга )
Норадын (ике тезенә дә тишеп әтисенең кулларын үбә) Бөтенесе өчен кичер мине, әткәм' Акылсыз углын сиңа күпме кайгы-хәсрәт китерде' Анаңның күпме чәчен вакытсыз агартты! Анам кайда? Анамнан да энҗе дип балык күзе саткан юнь-сезләргә алданып йөргән юләр углын ки-черүен үтенәм!
Идегәй (уг.сының башын сыйпый авыр сулап). Сонга калдың, углым. Анаң сине көтеп ала алмалы Ул вафат инде
Норадын. Ничек вафат9!
Идегәй. Моны бер Ходай гына белә, углым.. Тор. син явыз дошман авызыннан исән-имин котылып кайттың, бу минем сөенечем' Безне алда зур эшләр көтә: Ур-дабызны Туктамыш көчекләреннән арын-дырасыбыз бар! ( У сын күтәреп пюргыз макчы була.)
Норадын (аякларына басарга тели ләкин булдыра алмый) Кичер, әткәм: аякларыма мин хуҗа түгел хәзер..
Идегәй (ул шунда гына улының канлы яраларына игътибар итә/ Махсус яралап, тирләгән атка атландырып җибәргәннәр1' Тәненә кара ат тире үткәргәннәр ич?! (Телсез кала.)
Яугир (икенче ярдан карап торганнар икән) Идегәй' Сөекле Норадынны каршы алдыңмы1! Урыс әйтмешли, яхшы яман, клади карман' I Кычкырып к<- /еп. чабы// китәләр. )
Аларның көлүе бу як ярда бик озак яң-гырап тора.
Идегәй сыкранып кулын күкрәг еиә куя.
Норадын Бу хак. әткәм . Гомерем киселде! Оныкларыңны синең кулына тап-шырам!
Идегәй улына аварга бирмнЧә. башын күкрәгенә кыса.
Кү зләрендә яшь ялтырый.
74. Дала. Көн.
Бүз юнган кебек әремнән бүтән бернн үсмәгән ягга-ялан дала. Күз күреме якын тирәдә анда-санда җирдән тырпаен борын төрткән гади һәм чынаяк кнрггеч кисәкләре генә бу кырга кайчандыр зур кала булганлыгын сөйли. Бу җирләр безгә ганыш: Алтын Урганын пайтәхете балкып юрган урын ул. Кин дала буп-буш. моңсу: бары гнк болытсыз күктә бер тилг ән г енә бөтерелә һәм әрем дә үсмәгән пеләшрәк урында гнвана Баба-
Сонгу (умбра чир i in. җыру суши утра. Эмма аны да бнк (акын бетереп булмый: а.Ш ул чама ин аргык нык каргатам, әллә— бу бөгенләй без белмәгән икенче бер сәер кеше? Кем чоры икәнлеге w ачык аң-лашылмый. Дала киң. әмма ничек гер гирән сагыш тынны кыса.
Д я в а н а I җыр 1ыи
Бар илс ул АЛТЫН Урда, бар идс алгый 441 ы. һа-ай'
Тузды алтын базарлары, сүнде ялкын- уча) ы:
Сарае да. Болгары да. Аҗдарканы болганды
Алары да. болары .да. вә Казаны ту-лганды
Ил болгаучы багырларнын сөягеннән ком кала
Ком өс ген до кол кала да. кол телендә җыр кала
Кала икән, гасырларга бара икән моңлы зар:
һәр халыкның да коллыктан котылырга хакы бар
Нн горур хан Гужтдмыш та баш бирде Идегәйгә.
Абынды Аксак Тимер дә. егылды Иде-гәй дә..
Әй. Шаһ Тимер! Кая булды тиңдәшсез җиңүләрен.
Кай ясине юрымтайдай елдырым чирүләрен?!
Әй. Туктамыш, синен дәвер, синең бөек * дан кая.
Биләдсн ярты дөньяны, шул ярты дө-ньяң кая’’
Әй. Казан, Кырым. Әчтсрхан!
алда сезгә ни язган?
Әүвәлге урыс колыгыз индеге көн бу-газда
Бугаз баскан батырларның сөягеннән ком кала.
Ком сстсндй кол кала да. кол телендә жыр кала!
Бар иде ул Алтын Урда, бар иде алтын чагы.
Тузды алтын базарлары, сүнде ялкын- учагы.
Гармхсь (м 4Ом гиваня жырыпа фон итен язма рәвеип >*арергә мөмкии) «1410 елдан сон Алтын Урданы кабат туплаган Идегәйнең якты кемнәре үтә инде: дөрес, ул әле Киевкә. Мәскәүтә яу чаба, (аранга кайтып, һаман да хан артыннан хан алмаштыра тора. Кансын ул үзе гәхеттәи алып ташлый, кайсын ханнарның якын тузаннары үтерәләр. Идегәй мона буыннар алмашынуы гил кенә карый, әмма Алтын У рданын алтын чоры узган: Идегәй үзе —бөек дәүләтмен соңгы каһарманы, анын соңгы җырын җырлаучысы гына... Ул үлгәч. Чыңгыз токымнары берләштергән Көнчыгыш Аурупа халыклары, ииһаягь. азатлыкка ирешәләр».
АВТОРЛАР «Беек каһарман Идегәй 1419 1420 елларда Кадыйрбнрде хан белән бергә сонгы бәрелештә һәлак булган, диләр Ләкин бүтән төрле юра- малар да бар: Идегәй. Кадыйрбирдене үтергәч, шул орышта каты яраланып. Сарайчык каласы тирәсендә күлгә бат-кан. имеш Анык кына билгеле түгел Ә бәлки ул бүре ыруыннан аны үтерер! ә ант игеп чыккан Сәлим кулыннан үт-кәндер? һәрхәлдә, әмирләрнең, биләр- нсн пам ханнарның. туктаусыз үзара сугышып, илгә һәлакәт китерүенә һәм канга батыруына гади халык битараф булмаган...»
Тәмам
1993—1994