ХАЛКЫҢНЫҢ ХОЛКЫ БОЗЫЛСА

ЯЗУЧЫ ФӘҮЗИЯ БӘЙРӘМОВА БЕЛӘН ӘҢГӘМӘ
— -Тукайлар рухы» сериясеннән ду инде б. ■ Ренчс әңгәмә түгел Моңа кадәр бел журнал укучыларга Салих ага Баттал, Нурихан ага Фаттах. Роберт Батулла һәм Модәррш* Әгьллжовлар белән булган сойләшүләрне тәкъдим иткән идек Мен.» хәзер инде Сезгә кайбер сораулар бирәсе килә
Торгынлык чарында безнең татар язучылары тирле мактаулы исемнәрне. срден-медальләрне күпләп ал-дылар. Ул чарда бездә "батырлар». -данлы кеио ■ лар- бик та куп иде Ләкин Яңарыш чоры килеп. милләт очен корәшерга молосинлеклзр ачылгач - әлеге батырлар түгел, ә ботенләй бүтән җаннар күтәрелеп чыкты Ботенләй бүтән кешеләр үзләренең фидакарь корзшлэре белән халык игътибарын яулап алдылар Әнә шундый икс горле батырлар турында Сез ни уйлыйсыз'* — Үәежне»| каләмдәшләремә бәя бирү .иине.м очен шактый кыен һәркемнең үзе теләгәнчә яшәр
гл гакы бар Гыйбрәт очен кайбер нәрсәләр турында зйт.чичз дә калып буллеый
Торгынлык, алдау һәм алдану чоры язучылар доньясында да булды бит Тиз гена язучы булу очен, китап чыгару, нәшрият-журнал тирәсенә эшкә урнишу очен таныш-белешлек, ни дәрәҗәдәдер куштанлык, телсезлек кирәк иде Язучы, ш.»хес булып олгерганче үк. шул алдавычка каба, кемнәргәдер бурычлы була үзенең бойсеолеге бәрабәренә, җәмгыятьтә җылы җайлы урый ала Авылдай килап тырыша- тырыша кеше арасына кергән яшь язучының теле икеләтә йозакта була Аларның күбесе үзләрен ризыклы иткән хокүмәткә. системага дан җырлары җырлап идеягә тугрылыкларын раслап торырга тиешләр Хокүмәт то үз чиратында җаваплы 6v.ii.tn калмый, ышанычлы кешеләрен тиз таный аларНЫ баштан сыйпан үстерә тирле исем- дәрәҗәләр бирә, аларга таяна, бәйсезләрне, сәерләрне, -сәрхуш-лэрне казна казанына якын җибәрми Ярый хуш. Сез әйткәнчә. Яңа заман җитте, ди Бу дан-дәрәҗәле хокүмәткә һәм идеягә тугрылыклы язучылар баррикаданың кайсы ягына басарлар’ Үзен ашатып асраган консерватор система ягынамы, аллә шул тук түрәләргә тискәре караган халык ягынамы’ Зллә, дәшмичә тонка китеп торырмы' Татар язучыларының күбесе хәзергә дәшми Милли азатлык очен хәрәкәтнең башында да татар язучылары юк дәрәҗәсендә •> 6ш Б.птыйк буе рсспубликарында. Урта Азиядә Кавказ халыкла ры «расында миля' "■ * ................................................................. «орәшкә иң беренч» булыһ язучылар
халык аларга ияр.Ь t■• иса милли хәрәкәт башында һаман шәхесләр юк Диргс Корәшчелор бар. фндәкарктәр бар. ләкин милли каһарманнар күренми
- Фәүзия Бәйрәмоааның милли каһарманга әверелүе очен нинди шартлар һэ.н ү t ittiUWi .'. iH< i| нинди с ы и ф и т t а р ы ярдам итте дип саныйсыз’
- Фәүзия Бәйрәмопи да МИЛЛИ каһарман түгел Тарихта милли каһарман м. н anv очен ми ' ".'Ң ««чен тинеоз батырлыклар нплпү кирәк Шул бәхет Шп
булса икән' Хәзергә мин дә нидер эшлим, бу халыкның тормышын ничек җинеләйтим икән дип газап чигәм Максатыма төрле юллар белән к иләм — Татарстан халык депутаты буларак парламентта законнар кабул итү митинг һәм пикетлар оештыру башка халыклар арасында татарларны пропагандалау, дистәләгән мәкаләләр, аңлату эшләре Сез. милләт өчен көрәшче булу өчен нинди шартлар ярдәм итте, дисез Шарт түгел, шартсызлык ярдәм итте Чарасызлык Татар милләтенең соң чиккә килеп җитүе Шунысын да әйтергә кирәк, мин әдәбиятка да, сәясәткә дә авыл йөге белән гена түгел, бераз дөнья күреп, өлгереп, тулып килдем Кечкенә мисал Мина өч ел гаиләм белән Монголия Халык Республикасында яшәргә туры килде Анда ипилек-тозлык монголча өйрәндем, башка татар хатыннары да тырыша-тырыша монголча сөйләшәләр иде Бездәге табигый сәләтне, тырышлыкны күрәселәре килмичә, рус хатыннары безгә Сез үзегез монгол нәселеннән, шуңа күрә монголча беләсез'»—диләр иде (Ә бит татар кайда барса, кем арасында яшәсә дә иң беренче тел өйрәнә1) Татар булганым өчен миңа соңыннан да шактый ишетергә туры килде Газетада эшләгән елларымда татар халкын махсус рәвештә, мәкерле рәвештә талауларын сизенә башладым Соңра моның төрки халыкларга, бигрәк тә мөселманнарга каршы алып барылган яшерен көрәшнең бер чагылышы икәнен аңладым Ул арада илдә, республикада төрле политик оешмалар барлыкка килә башлады Халык фронты. "Мемориал» Татар иҗтимагый үзәге торле фиркаләр Мин аларның барысына да йөреп, өйрәнеп чыктым. Татар иҗтимагыи үзәгенә тукталдым Татар иҗтимагый үзәге миңа зур сәясәткә кереп китү өчен бер ишек булды Ул арада сайлаулар кампаниясе башланды Мин башта ук СССР халык депутатлыгына тәвәккәлләп карадым Менә шушындый тиңсез көрәшләрдә кыйнала- кыйнала җиңелеп һәм җиңеп, азмы-күпме политик көрәшче булып формалаштым Бу чор — искедән яңага күчү чоры — минем шәхси тормышымда, холкымда да күчеш чорына туры килде Сәяси аң белән бергә миңа ышаныч һәм кыюлык килде Сыктау, зарлану өметсезлекне һәм билгесезлекне максатлы, планлы көрәш алыштырды
Булен узен интеллигент санап йөргән куп кенә татар зыялылары хәзерге чарда, .милләт өчен конкрет зшләу чорында, һаман да суз белән генә мавыгалар. Суз сөйләүне төп максат итеп куялар Практик эшкә якынаерга теләмиләр Нәтиҗадл, милли хәрәкәт шактый акрын бара, без башка милләтләргә караганда арттарак кыймылдыйбыз .. Сез бу фикер белән килешәсезме?
Сүз сөйләү татар зыялыларының гына түгел, совет системасының чире Безнең арттан килеп, күп милләтләр шул чирдән харап була яздылар Хәтта монголлар да өчәр көн җыелышта утырып, сүз сөйләп, далада мал көтәргә кешеләре калмый иде. төп эшләрен башка илләрдән китереп, соңгы байлыкларын биреп эшләтәләр иде Хәзер акылга утыра башладылар бугай. Шуны ачык аңларга кирәк — зарлану елау чоры үтте Сорау ялвару чоры да үтте Урамнарны шаулатып, тетрәтеп, нык басып үтәр, даулар чаклар җитте Җиребез каны — татар нефтенә, урманнарыбызга, балаларыбыз авызларына кабып өлгермәгән ризыкка кул сузучы үзәк ведомстволарның. Мәскәүнең комсыз әрсез кулын туктатыр вакыт җитте Ач хуҗасыз Рәсәйне без туйдырырга тиеш түгел1 Моның юлы — парламентта көрәш, алай да барып чыкма- са — забастовкалар, блокада һәм бойкотлар Күп милләтләр инде бу юлны үтеп, азмы- күпме ирек яуладылар Без авызыбызга сукканда да, бәрәкалла дип торабыз Нәрсә бу — татарлыкмы, әллә ахмаклыкмы9
Чын каһарманнар бездә нишләп бик тә, бик тә аз икән?
Чын каһарман, көчле шәхес булу өчен милләтеңнең дә көчле булуы кирәктер шул 438 ел буе килгән буйсыну, җиңгән халыкка (русларга) баш иеп яшәү безне буынсыз иткән холкыбызны бозган Изүчедән ала алмаган үчне татар бей-берсен кыйнап бер-берсен ашап» ала Беребез күтәрелә башласа, икенчеләребез аны тизрәк өстерәп төшерергә ашыга, әле -өлкән абый» га — Мәскәүгә әләкләргә дә оятыбыз җитә Нинди хурлык' Ике татар сугышканны өченчеләр өстән көлеп карап тора Татарда •сынган кеше- психологиясе, җиңелүче (кол) холкы һаман нык саклана Дастаныбызда Ком җыелып таш булмас кол җыелып баш булмас-.— диелә Әллә шул хак юрау-әйтем бүгенгә дә туры килә инде’ һаман безгә кемдер баш. һаман без газета- журнал битләрендә үзебезне 4 гасыр элек җиңгән халык каршында реверанслар ясыйбыз, чүгеп-чүгеп алабыз шыр сөяккә калган тар күкрәгебезне төеп тугрылыкка ант итәбез Йә кемгә кирәк бу кәмит’ Көчле көчлене генә ярата, көчлене генә санлый Чын каһарманнар югарыда саналган менә шул яман сыйфатлардан азат булырга тиешләр Чын каһарманнар үсеп чыгу өчен җирлек үрнәк кирәк, үзеңнән алдагыларның ялкыны кирәк, бәлки, җан тетрәндергеч хәлләр корбаннар да кирәктер
, Үзегезнең караш һм иҗат юлыгыз—сангатъ журналистика, яд эб и ят аша политик коряш сферасына аяк басуыгыз хакында ниләр уйлыйсыз’ Шул уңайдан яшь корашчелэр белән тәҗрибә уртаклашсагыз иде
— Сез берсен дә онытмагансыз Әйе сәнгать тә булды — Казан театр учили ..есы Һәм Казан телевидениесе студиясендә эшләү журналистика— Азат хатын журналы
• Татарстан яшьләре». -Социалистик Татарстан газеталарында
• Болын» -Чакрым баганалары- Битлек Кем . Күл байлыгы Канатсыз акчарлаклар-. Кыңгырау-. • СәнГать дөньясына сәяхәт ■ әсәрләре дистәләгән пьесалар һәм туларның барысын да калдырып иң авыры, язылачак әсәрләрнең өлешенә кереп — сәясәт Кырык яшьтә зур сәясәткә килү Суз көче белән үзгәртә эшли алмаганны сәяси көрәш юлы белән хәл и.әргә тырышу Яхшымы бу начармы вакыт әйтер кешеләр әйтер Моңа хәтле булган гормыш тәҗрибәм ун балалы гаиләдә үсү кечкенәдән көтү көтүләрем, ун сум акча белән укырга дип авылдан чыгып китүләрем татар булганым өчен генә хыялыма ирешә алмавым, яшьтән акчасыхлык. фатирсыз-лык. үземнән шактый өлкән кеше белән (11 яшь ара) тормыш алып бару тулай торак, барак вагоннарда тору, сусыз монгол чүлләре, авыр кара эш. олыгаеп беткәч. 33 яшемдә Казан дәүләт университетына укырга барып керү ике баламны карый-карый II. HU
100 сумга эшли-эшли 6 ел уку. төннәрен әдәби әсәрләр язу. читкә тибәрелүләрем сәясәтне халык тормышын аңлауда соңыннан барысының да ярдәме булды
Тәҗрибә уртаклашуга килгәндә, б.-зиең тәҗрибә яшьләргә ярамаска мөмкин Илдә политик ситуация тиз үзгәрә политик көрәштә кичәге алым бүгенгә ярамаска мөмкин Бүгенге политик халык тормышын да. экономиканы да. динне дә. тарихны да яхшы белергә тиеш һәм бик сизгер булырга һаман-һаман тәнкыйтьләү белән д.. мавыгырга ярамый, Һәрнәрсәнең чиге бар куштанлык, төчелек гайрәтне чигергән кебек. һаман тәнкыйтьләп, өйрәтеп йорү дә халыкны тиз туйдыра Политикны политик иткән нәрсә — ул гайре табигый булмаган, кыю конкрет эшләр шул ук вакытта чам - хисен дә югалтмау Зур принципларга кыйблага хыянәт итмәү шул ук вакытt . зур эш. максат өчен кечкенә корбаннарга ташламаларга да бара белу Яныңда таянырдай кешеләр әзерләү һәм ал арны сакларга тырышу Яшь көрәшчеләргә м- н ■ бу киңәшләр файдалы булыр, дип уйлыйм Иң мөһиме - үл милләттәшен белән сугы шып ятудан сакланырга кирәк Безнең инде читләр котыртуы белән сыйныфларга бүленеп сугышкан чаклар үтеп бара, хәзер, киресенчә, татарның аппаратчысына да мил лэтчесекә дә бер нәрсә Маскәүдан. рустан бәйсезлек өчен көрәшер вакыт җитте
— Бугенге тагар язучысына ни җитми? Ни өчен ул Тукай кебек түг.-.i, Г Ибраһи мов Һлл1 Такташ кебек тугел?
— Яхшы әсәр ҖИТМИ Тукай Ибраһимов Такташлар язмышы җитми Зурлык җитми Сазлыкта тоз нарат үсә алмаган кебек безнең әхлакый чер.-к мохит тә мәһабәт язучыларын үстереп чыгара алмады Язучы дип йөргән күбебезнең хәле җиһан
101 .ipt.i rii.ii ынн.ш к.1)1.0 анда шактый МССКСН МКЫЧ I
биргән талант җитенкерәми Юкны бер нишләтеп булмый булган сәләтләрне сакларга кирәк.
— Сезнең иректә булса, буген СССР тормышында нинди үзгәрешләр ясар ид. ’ Аларны ясау очен реаль мөмкинлек мәсьәләсе ничек
— СССР тормышында кисәк кенә үзгәреш кертү - 17 иче елны яңадан кабатлау булыр иде Без инде халык хәтле халыкны муенын аяк астына китереп арка миен өздек, нәтиҗәдә 70 ел эчендә, бөтен гәүдәсен паралич суккан ярымд.-лл кыя.|. . п бер масса әзерлән чыгардык Аны хәзер кашыктан ашатырга астына . авыт кунрг,. аның өчеН уйларга тиешбез Бел 70 ел накыт эчендә бир'- дип кt.i ■< к *|э>>t: > )..р .м 'pi МИЛЛИОНЛЫ масса әзерләдек Хәзер шунын холкын, сәламәтлеген КИСӘК Kt-нә ничек ү I гартерг»?
Хмык ........ ..... ■ I 1 • *вИ"4Ш '» лшн- ваш
СӘ I.IM.H I .11 l< РҮ I -II баШЛ 1|И .1 М"1 -
рыганын I ү I . 1 яң.1 I • • Ы ■ ' ■
мд<ол.м и ......... ... Hi .... ■ .р
дини б« leM Н 1 пи
Лэрда бүгеннән дин сабаклар! Аи|»р Вак.л ►..•!- ..кан м «шп •• р я»р«ыныч ягы бар безнең илдә, укытулар >"■ • • ‘ • Р" '• •
хри< I .... ...........
татарның баласы чиркәүгә барып чукыйм ни • • w ■' •» xp.-i.-." .....................•'4
итә. ................... ...... ү- мәк t әнкә кит- Дммш. рус һаш Wap мамтвпварҗ japy.
баваларш ......... ... -- ир
втв-ана tp •)».« 1 "• > • • " ’• ’ •’
белән балаларының телләрен урыска саттылар инде, хәзер эчтәге соңгы иман нурын сату турында сүз барачак Ата-аналар ни теләр икән’
Мәктәп милли һәм дини тәрбия— үзгәрешне әнә шулардан башларга кирәк, һәр халык үзенчә яшәсен, үз эзенә тишсен, башкаларга зыянын салмасын Минем иректә булса руслар арасында аңлату-тәрбия эшләрен зурдан МЫП баруны куяр идем Югыйсә 'Сез зур халык сез гөнаһсыз халык» — дип ал арның да холкын шактый боздылар Зур һәм кечкенә халыклар юк. Минем ечен чукча белән рус — икесе бер дәрәҗәдә. I’yc язучылары һәм галимнәре шуны һәрдаим үз халкына аңлатып торырга тиешлар. югыйсә, безнең язмыш, яһүдләрнеке кебек, русларның -Память» оешмалары кулында калырга мөмкин Рус халкын тәрбияләми холкын сәламәтләндерми торып, без бу илдә бернинди үзгәрешкә дә ирешә алмабыз ахры, дип уйлыйм
Ә инде экономик хәлгә килгәндә, акылы, халкы сәламәтләнгән кеше белән нәрсәдә эшләргә була Беренче чиратта, хәрби промышленностьны, армияне яртылаш кыскартыр вакыт -җитте, югыйсә, бу көчләрне безнең үзебезгә каршы куллана башладылар Минем иректә булса, артта калган илләргә ярдәмне туктатып торыр идем, чөнки үзебез хәзер иң артта калганнардан хисапланабыз Илгә чит илләрнең капиталы, ярдәме бик кирәк* Әгәр матбугатны күзәтеп барсагыз, чит илләрнең ярдәменә, нигездә, руслар каршы янәсе. Советлар илен ваклап дошманнарга сатабыз! Алай икән. Рәсәй (руслар) бу ярдәмнән баш тартсын, ә башкаларын өйрәтмәсен инде, без кемнән нинди ярдәм алырга, кемгә ничек ярдәм итәргә үзебез белербез.
Шулар нәтиҗәсендә җыйналган байлыкның бер өлешен (зур өлешен) авылларны торгызуга, бер өлешен шәһәр халкын торак белән тәэмин итүгә бирергә мөмкин Әгәр инде сүз Татарстан республикасы турында барса, минем иректә б.улеа. аны м ө с- тәкыйль татар дәүләте итүгә бөтен көчемне куяр идем. Иртәме-соңмы, чик мәсьәләләре турында да сүз кузгалачак. Чөнки Себер дә. Урал да. Пенза, Сарытау (Саратов). Самара (Куйбышев) Хаҗитархан (Астрахань). Ырынбур да — тарихи татар ■җирләре Без бүген тәүфикълы песи балалары кебек -союздаш», союздаш», дип шыңшыйбыз, юкса бит. ярты Рәсәй — безнең җир' Андагы татар мәктәпләре, уку йортлары, татар газета-журналдары. мәчет-мәдрәсәләре юк ителде, бүген андагы чиста татар авылларында балалар рус телендә тәрбия кылына, укытыла. Рас. Рәсәй хөкүмәтс- татарларга үз ана телләрендә тәрбия алырга үсәргә мөмкинлекләр тудырмый, ирек бирми икән. без. иртәме-соңмы, татарлар яшәгән ул татар җирләрен яңадан Татарстан дәүләте составына кушуны күтәреп чыгарга мөмкинбез Мин шуны яхшы аңладым— бары И* ик көч.ае.үз дәүләтең булганда гына миллә т- н е саклап калырга, яшәтергә мөмкин Ә инде шушыны тормышка ашырырга реаль мөмкинлекләргә килгәндә, татар халкының күпчелеге шушылай уйларга һәм шушылар өчен көне-төне көрәшергә тиеш
СССРдагы терки милләтләрнең үзара бәйләнешен ныгыту мәсьәләсе хәзер бик тә актуальләште Сез бу эштә актив катнашасыз Әлеге юнәлештә ниләр эшләнде, тагын нәрсәләр алда тара?
— Кем өчен актуальләште’ Төрки халыкларның үзләре өченме’ Аларның күбесе үзенең төрки халыктан икәнен белми дә Татарларга төркиләр турында нәрсә аңлатканыбыз бар мәктәпләрдә махсус төрки халыкларның тарихы, әдәбияты укытыламы’ Ниндидер багланышлар бармы’ һични юк, төрки сүзе, кемнеңдер яшерен көчле кулы белән тарихтан сызылды һәм без анда да ризалашып калдык Бәлки. Мәскоүдә утырган империя вассаллары өчен безнең үзара бәйләнеш кирәктер’ Ай-Һай Дөнья төрки халыкларның үзара бәйләнешеннән, бердәмлегеннән уттан курыккандай курка! Дөнья хәтерендә — горки каганатлар тарихы, госманлы империясе, туранчылар күтәрелеше Элек-электән төрки халыклар кыю. сәламәт, тәңреле-аллалы халык булган. Аларны заман юкка чыгара алмаган Менә шул яшэүчәнлекләре. тәртипләре белән алар күпләрне өркетә дә инде Төрки халыкларның үзара бәйләнеше бүген бары тик безгә— милли көрәшчеләргә кирәк Шушы фикергә башлап Әзербайҗаи халык фронтында килделәр, шушы фикер төрекләрнең Көнбатыш Германиядә оешкан Торек- Ислам берлеге- җәмгыятендә күтәрелеп, дөньяга таралды шушы фикер бүген Татарстанда. Татар иҗтимагый үзәге Иттифак> партиясе җитәкчеләре арасында ныгып килә Әйе. безгә бәйләнеш кирәк, безгә, авыр вакытта сыенырга аркадашлар кирәк Шушы унайдан чыгып, бу тотрыксыз илдә милләт буларак исән калу өчен. без. төрки халыклар, үзара берләшә башладык. Бу хәл узган ел башланды. Баку шәһәрендә төрки халыкларның милли хәрәкәтләреннән — үзбәк татар, казах, кыргыз, гагауз төрекләрдән — ике тапкыр вәкилләр җыелды. СССРдагы төрки халыкларның уртак мәдәни- мәгариф оешмаларын төзү буенча конференцияләр булды, мин үзем дә аларда катнаштым Булачак оешмабызны -Берлек дип атадык, аның Уставын һәм Программасын эшләдек Быелнын апрель-маенда СССРда яшәүче төрки халыкларның 1 нче корылтае булырга тиеш иде без шуңа хәзерлек эшләре дә башлаган идек Ләкин сугыш башланды Бакуга танклар керде Төрки халыклар тагын берләшә алмыйча калдылар Ләкин безнең хезмәт эзсез калмады Әзербаиҗан һәм татар халыклары арасына без күпер салып калдырдык. Әлбәттә, бу күперне яндырырга, шартлатырга тырышучылар та-былачак. төрки халыклар һәм мөселманнарның үзара сугышып торуы кемнор өчендер бик кирәк ләкин хәзергә ул күпер нык тора Әзербайжанга танклар керткәч армиянең бу акциясенә каршы. Татар иҗтимагый үзәге һәм -Иттифак» партиясе әгъзалары
урамнары чыгып пикетлар митинглар уздырдык Мәскәүгә протест телеграммалары жибәрл- •' шулай итеп без Татарстаннан Әзербаижанга татар счгышчы-реэерин - . рын җибәрүне өздек
Месхетия төрекләре авыр хәлдә калгач. Әзербайҗанга күчеп кайткан торекләр ечен Казаннан бер самолет әйбер жыеп илтеп бирдек. Мәрҗани мәчетендә мнн үзем ул әйберләрне ай буе тупладым Кырым татарларының хале авырайгач Кырымга барып партия һәм совет органнарында булдык Мәскәүгә протест телеграммхлары жибәрд. к. күп Санда русча һәм татарча мәкаләләр бастырып чыгардык Җҗн безнең студент яшьләребез Кырымга барып татарлар өчен йортлар салышты
Торки халыклар белән бәйләнешләр менә шушылай башланып китте Ләкин болар гына аз Безгә бер программа белән, бер якка хәрәкәт итәргә кирәк Славян халыклар һәр ел саен үзләренең мәдәният һәм язмачылык кеннәрен билгеләп үтәләр Горбачев ал арны котлап, телеграммалар бирә Ә төрки халыклар берләшә башласа. инде ал арга каршы ярлыклар (пантюркист туранчы) һәм танклар әзер Әле безнең үзбәк казах кыргызлар белән дә уртак тел табып бетерә алганыбыз юк Бу безне бик борчый Без берләшергә өлгермәдек, ә безгә каршы кочләр тиз берләште безнең арала кечкенә генә яра-низаг булса, алар анда килеп балта чаптылар пыскып яткан ризасызлык учагын бензин сибеп ярсыттылар шулай итеп үзбәк — месхетия төрекләре. үзбәк — кыргыз фаҗигаләре туды Ә болар бит борынгы торки бабаның ике бертуган балалары Илне тутырып торки каны ага Аны кем туктатыр1 Бары тик торки халыклар үзләре милли хәрәкәт башында торган акыл ияләре
Быел декабрь аенда Татар иҗтимагый үзәгенең 2 иче съезды була Без аңа бөтен торки халыклардан да вәкилләр чакырырга һәм үзебезне борчыган бу мәсьәләләр турында боргалап киңәшләшергә, сөйләшергә уйлыйбыз Ул съезд торки халыклар корылтаена да әйләнеп китәргә мөмкин Димәк тарих безне сайлады Әзербәйж.тннан башланган изге эшне без — татарлар дәвам итәргә тиеш булабыз. Безгә милли сәясәтчеләргә, татар зыялыларының, татар азучыларының ярдәме бик кирәк'
- Гсрлшкия Федератив республикасы Сездә нинди тәэсирләр тудырды1 Бс»н<-н өчен гыйбрәт алырдай миләр күрдегез. кичердегез?
— Германия Федератив республикасындагы тормышны күреп мнн әллә ни гаҗәпләнмәдем, чөнки ул илнең шулай бай булуын күрергә мин инд. .«н-р ил. м Ә менә шул илдә без фашистик капиталистик тагы әллә н ареал әр дип атагаи нлда т<ңн «лирх.-х нн дәрәҗәдә яшәвен күреп мин шактый гаҗәпләндем Татар мәехләм үз илендә дә шулай иркенләп яши алмый Әгәр сезгә • Мәскаү радиосы татарлар нче« һ-«р кпн минут татарча тапшыру эшли дисәләр бу могҗиза булып ишетелер ид. Ә м«-«. ьлман радиосы төрекләр өчен һәр көн 20 минут торекчә тапшыру ясый һәм бу • оәти «ал Мәскәү телевидениесе татарлар «чей ике атнага бер Тапкыр сәгать ярышлык тiniowpy эшләп барса күпләр өчен гаҗәп тоелыр иде Я Көнбатыш Германиядә б» и<игъ ш» там төрекләр өчен телевидение тапшырулары да эшләнә Советлар Сотыйда балалары укыган кайсы шәһәр мәктәпләрендә мәҗбүри рәвештә т.пар ,. кы- тыла’ Ә немец мәктәпләрендә атнага ике тапкыр мәҗбүри рәвештә, тор. к веналарын-. тор. кчә сабаклар бирәләр аннан имтиханнар били лиләр Кечкенә генә №»■<>.■ i ы. i i<p маниядә төрекләрнең 700 мәчете эшли, манараларыннан азан әйтеп яталар, беркем КУЫП төшерми Немецлар төрекләрне шулай яраталармы ’ Юк бу - хокукый д.«\ i->: 1> >м v> күмлт башында торучы немец милләте үзендә яшәүче башка мклләт.вәкилләре хакында да кайгыртырга мәҗбүр Руслар да безгә карата шулап булса ' Әкият
Гомумән андагы тор. к милләт» миңа оиыды Мин алар турында бия ал 6. .ә ил.м Гиз монда > лгаларны корытып б« р б. реб. >.<• төрмәләргә лыргм • - ■■ •"
Kall катнаштырып иманны югалтып яткан заманда төрекләр Г-.-р яккә чиак ■ и .а.1икн< икенч. якка куәтле ислам динен кана. итгп алып > » 'әр- •«
дөнья тоз.-п кунганнар Аларнын эчләрендә дә тышларында да җәннәт ягьмиь.арбик иманлы, дини, әдәпле дә. бик бай. матур тормышлы да холык Минем халкым Кан чан шуларга ирешер җавабым да юк
- Бездә хәзер тарле лрлгыятмәр. оеш-шмар шактый кун Ләкин татар миЛЛОТв өчен иң Кирәкле нәрсәләр белән (җлс.ы.>н .чизли чактан белән! конкрет ш... мзк,...»» юк дияр л. к Ә бит 61/ иң авырткан, иң хмиткеч нәрсә
- МИЛЛИ мәктәп мәсьәләсе белән МИЛЛИ дәүләт июгыЯЪМШргә тм-■ Х-.т.р.э ал. безнең МИЛЛИ дәүләтебез ДӘ МИЛЛИ мәктәпләр.*.-. ДӘ юк .«• - ««••• «и !•'■
. .
Дәр.ч-лскләр дә бөт.х -х уыСм.нгкг ’а "₽,,_
МИЛЛИ дәүләтмен генә «<•*“ *иЛ‘*> чыгар • • ’
ләрг.| ОГШМВЛарга КИ-ТгамДә хт ар ары ик " 1П,
башкара алалпр. чөнки алар кулында власть . ■ а р
- Читт.чс татарларның киләчәген Ссэ ничек ку.ммлмйсы|’
- Өметле нт. п түгел ШУЛ Аларнын күбесенең исемнәре ген» татар ннд. Мәкт-. та-
ре юк. газета-журнал. театрлары юк. мәчетләре кж Исәпкә бар, санга юк кебегрэк. Андагы татарларга татар булып калу өчен ике юл бар беренчесе — ни ХӘЛГ » килеп җитүләрен аңлап милли азатлыклары өчен үзләренә көрәшкә күтәрелү янадан телләрен диннәрен яулап алып кире кайтару Казаннан килеп эшләгәннәрен көтеп тормыйча Ләкин татар, ай-һаи, моңа күтәрел рме икән’’ Татар куркаграк бит ул. тынычны ярата Үз ишегалдында исән калырмын дип уйлый, жанына үрмәләп барганнарын күрми Милли бәйсезлек өчен көрәш юты - электән татар җирләрендә яшәп тә. хәзер үз илендә килмешәк хәлендә калганнары өчен бердәнбер юл
Ә башка милләтләр арасына, алар җиренә барып урнашкан татарларга, исән калу өчен иң дөрес юл. минемчә янадан илгә кайту Әлбәттә бу һәммәсенә дә кагылмый Ләкин үзен татар дип исәпләгән, балаларының татарча белем-тәрбия алуларын теләгән милләтен сакларга һәм аның өчен эшләргә җан атып торучылар өчен илгә кайту — иң дөрес юл Бигрәк тә ут чыккан урыннардан татарларга тизрәк китәргә кирәктер дип уйлыйм Бүген месхет төрекләре үзбәк кыргыз йортлары янса, иртәгә татар йортына да ут кабарга мөмкин
— Сез бит әле безнең халкыбызның иң яратып укыла торган язучыларыннан берсе дә Шул уңайдан берничә сорау "Күл балыгы "на икенче тормыш бирергә уйлачый- сызлы? Ул әсәр зуррак игътибарга, сәхнәдә һәл экранда яшәүгә бик тә лаек бит
Күл балыгы Сәер һәм серле әсәр Минем, шул күл балыгы кебек, телсез чарасыз бәхетсез чагым әйләнә-тирә мохитем дә ясалма тынчу күл Тормыш — яшәлгән, әсәр язылган инде Аларга кире әйләнеп кайтып булмый Бәлки кемнәрдер бу әсәргә әйләнеп кайтырлар кемнәрдер аны өр-яңадан ачар Бәлки, аңа композиторлар һәм кинематографлар игътибар итәр Мин үзем аны сүзсез фильм итеп күрәм Фильм бары тик музыкадан һәм хәрәкәттән генә тора Ләкин бу балет түгел. Бу — җанның җиһанга тартылуы турында өмет һәм фаҗигадән торган сүзсез җыр Мин аны җырладым инде
— Әдәби иҗат белән политик көрәш бер-берсемә ничек тәэсир итә’
ПОЛИТИК көрәш әдәбиятка дигән вакытны ала һәм моңга, нечкә хискә урын калдырмый диярлек Ләкин политик көрәш язучы өчен бик зур тормыш материалы бирә ала акыл һәм мәкернең яхшылык һәм явызлыкның, искелек һәм яңалыкның көрәш серләрен өйрәтә Патшалар тормышын да күрәсәң, иң авыр хәлле кешеләрнең дә хәсрәтенә кереп батасың Әдәбият минем күңел күземне ачса сәясәт исә акыл күземне ачты Аларның һәр икесе дә миңа бик кирәк Политик көрәш тәҗрибәсенә таянып политик, тарихи һәм публицистик романнар тудырырга момкин Чит илләрдә бу шулай эшләнә дә
Хәзерге җилли һәж политик көрәштән читтә таручы татар язучыларына С ничек карыйсыз’
■ Әгәр яхшы әсәр бирә алса, барысын да кичерергә мөмкин Бөтен кеше да политика артыннан йөри алмый Союздашлык һәм тел мәсьәләсендә татар язучылары нын да ярдәме булды бит Дөрес, татар язучыларына политикада системалы ит< i эшләү осталыгы җитми алар күп көчләрен эчке сәясәткә — төрле төркемнәр арасынд . гы көрәшкә исраф итәләр Яки ул бернәрсәгә дә катнашмый, ягъни •даһи* була һәр кемнең үз эше Ләкин бер нәрсә күңелне борчый — әнә шул милли һәм политик көрәштән читтә торучы татар язучылары тел көрәшендә бик шәп -эшлиләр- шул Без милли көрәштә катнашучылар, татар язучыларының сүлпәнлегенә борчылсак та. халык алдында аларга таш атарга җыенмыйбыз, ә нәкъ шул язучылар безгә шактый еш һөҗүм итәләр янәсе, без бушбугазлар, сүздән уза алмыйбыз, кирәкле эшне эшләмибез, хәтта җитәкчеләр белән халык арасын бутыйбыз' Монда да татарлык инде' Үзе дә эшләми, башка берәү эшләүне дә килештерми Әллә нинди вак. усал, астыртын көнчеллек, арттан китереп тибәргә ярату Язучыга һич килешә торган нәрсә түгел Бәлки андый кешеләрнең милли хәрәкәткә килмәве дә яхшыдыр
— Якын арада укучыларга нинди әдәби әсәрләр бүләк итәргә җыенасыз?
— Могзен, МИЛЛИ азатлык өчен барган шушы көрәш, шушы көннәр турында, үземнең бу юлда ниләр күргәннәрем турында бер документаль әсәр ялармын Мин аны әдәби әсәрләрем югарылыгына күтәрергә тырышырмын Материал инде әзер
— Сезнең республика Югары Советы депутаты булып сайлануыгызга бик куп фикердәшләрегез чын күңелдән сөенде Инде менә хәзер байтак кына вакыт та узды Яңа вазифа Сезне нинди яңа каршылыклар белән очраштырды’ Депутат Б ә U- рәмованың көр ә ш е турында сөйләп үтсәгез иде
Депутат Бәйрәмованың көрәше Татарстан Югары Советының беренче сессиясендә власть өчен көрәштән башланды Бу сүзгә һич гаҗәпләнмәгез кулда реаль власть көч булмыйча, югарыда сөйләгәннәрнең чиреген дә хәл итеп булмаячак Ләкин, үзегез беләсез. Татарстан Югары Советы рәисе өчен барган көрәштә мин җиңелдем һәм вакытлыча бу максатымнан чигенеп торырга мәҗбүр булдым Депутат буларак, нинди каршылыкларга очрыйм’ Конкрет мәсыышларне. сайлаучыларның наказын
үтәгәндә кулда власть, коч юк. Халык миннән бары тик сорап кына килә а минем кулымда бирер әйберем юк Җитәкчеләр исә халык алдында да. депутатлар алдында да җаваплылык тоймыйлар Ton каршылык—иске системаны үзгәртеп булмый Икенчедән парламентта таяныр кешеләр тарафдарлар азрак. Мин милли һам мәдәни мәсьәләләр буенча комиссиядә эшлим Татар милләтенә караган һәр мәсьәләне законнарның һәр пунктын без бик зур авырлык белән кан коеп- уздырабыз Руслар һәм рус телле татарлар тарафыннан шулкадәр каршылык' Тел ту-рында Закон проектын тикшерү буенча дүрт тапкыр җыелып талашып таралдык Татар гимназияләре ачу буенча оч тапкыр кычкырышып таралдык Җанга ин авыры — рус телле (татарча белми торган) татарларның кыланышы Рус каршы әйтергә икеләнеп торганда да. болар татарга ездереп -юк'» диләр Нинди авыр хәл' Нинди фаҗига' Татар үз татарын юк итәргә хекем. законнар чыгара' Бозылды халыкның холкы ай. бозылды Шуны терелтергә кайдан кеч-куәтләр аласы
— Буген татар халкына булган иң зур теләгегез нинди’
— Иң зур теләгем — МИЛЛИ бәйсезлек Аны яулау ечен татар куркак һәм мескен булмасын үз бәхете өчен үзе көрәшергә өйрәнсен милли горурлыгын югалтмасын боек тарихын онытмасын; киләчәген уйласын
— Яшь калалг ияләреннән кемнәр Сезнең игътибарыгызны лүәлеп итә алды’ Алар иҗатында Сезгә нәрсәләр ошый, ә кайсы яклары борчый, уйландыра’
— Инде әйткәнемчә, яшьләр арасында да саләтлеләр бар талантларны күрмим Шәхесләр күрмим Яңа нәрсә күрмим Әдәбияттагы кечкенә нәрсәләр турында зурлап сөйләп торасым килми Хәзергә күз туктатырлык кеше күрмим Аннан -яшь каләм иясе» булып әдәбиятка килүчеләр дә миннән карт инде Үземнең чордашлардан Нурия Измайлованың прозасын яратып кабул иттем
— Язучы Фәүзия Бәйрәмова иҗатында нинди кимчелекләр. эңитсшсеэлекллр кура аласыз?
— Язучы очен дә, сәясәтче өчен дә шактый куркыныч нәрсә - кабатлану фикер сөрешенең үсм.-и. G 7 повестемнан соң, язучы буларак мин үземдә бераз кабатлану сизә башл.1.1 к Кем белә бәлки бу кабатлану да түгелдер, беренче әсәр
ләремдә башланган фикернең яңа формада, башкаларына күчә барып үсешедер' Гән- кыйтьчеләр мин- м -«-әрләремә җыеп бер анализ ясый алмадылар мин яздым да яздым Минем моңа хәтле язган әсәрләрем хәсрәтле булып бетте • Ботын -иың гына мәҗбүри рәвештә, ахырын «бәхетле- итеп тәмамлаттылар Әсәрләремдә әллә нинди бетм- төкәнмәс хәсрәт, әйбәт кенә барганы да шул якка кереп китә Кешегә мондый әсәрләрне уку бик авырдыр Бу — нәрсә минем кимчелегемме — белмим Ләкин мин башкача яза да алмыйм Табигатьтән миңа күпме һәм ни бирелгән мин шуны гына бирә алам
— Бер 50 елдан татар милләтен ни рэвсиыс итеп кул алдына китерәсез’
— Шунысы сөендерә — яхшымы-яманмы татар матбугаты күтәрелерл» азаплана Үзгәреш чоры килеп, башкалар колбаса һам фатир даулый башлаганда «ы«ты татар лар мәктәп газета, мәчет сорый башлады Нинди сөен- . те хәл ■ -им- «ч - - - • ал—
I.L-I.ipi.l -ll.il -I би!' Г.Ш И- ............ ............................ Hvp ' Д • --- .. -•Ә--..К
Татарстан- газетасындагы -Әллүки- кушымтасы Б-ч.р - .................................. ... -Р- Ьм-ид-
рердәе бездә милли журналистика мәктәбе юк A■ түгел агач баш һәм агач йөрәк б.-лән журналистикага кк-луч-лар һәм и.нда мәңгегә тапламам калучылар күп Татар журналистлары һаман илдә баргаи политик хадгә анализ ясарга куркалар Әлбәттә, «ларның бу яклары миңа «шап бетми
Яхшы права аз Л-кин азучылар ни бир-, ШУНЫ чыгарасы» имде Шулай да бик йомшакларын күреп торып искергәннәрен балки чыгармаска я. лйЛ.рн.. чыгар»— Л. Янары- 6»- -Лг ул ШУУЛ..,, 1Ч-- эшкә күбрәк^меслари. тартырга Кирам Балки р.д.« — a бияттагы мбек. буыннар алмашыр чак җиткәндер Катырак -итсәм кич..- ..........................................................«ия
Журналны •«’’•ле КЫ,° к”р1Ш,че ИТ,П КүР*е КНЛа и'уЛ
Әңгәмәне Мансур Н.».II1F Н алып барды
147