КЫЯДАГЫ ЧӘЧӘКЛӘР

Аитов кайтып кергәндә идарәдә берәү дә юк иде. Яңа тупланып килгән коллективта болай да бармак белән генә санарлык хезмәткәрләрнең кичке биш тулуга кайтып китүләре көндез үк сөмсере коелган Әсфәндиярның кәефен тәмам кырды соры күзләренең карашы кургашын белән өртелгәндәй авырайды, ике як яңагындагы орылары бүртеп кызарды. Коридорга чыгып, аның ике ягы буйлап тезелгән дерматин тышлы ишекләрне тартып-тартып караса да. усал сүз әйтеп ачуын басар кеше тапмады Шунда гына бүген шимбә көн икәнен искәреп алды, сүрелә төшеп, янә бүлмәсенә кайтты. Куны итов кайтып кергәндә идарәдә берәү дә юк иде. Яңа тупланып килгән коллективта болай да бармак белән генә санарлык хезмәткәрләрнең кичке биш тулуга кайтып китүләре көндез үк сөмсере коелган Әсфәндиярның кәефен тәмам кырды соры күзләренең карашы кургашын белән өртелгәндәй авырайды, ике як яңагындагы орылары бүртеп кызарды. Коридорга чыгып, аның ике ягы буйлап тезелгән дерматин тышлы ишекләрне тартып-тартып караса да. усал сүз әйтеп ачуын басар кеше тапмады Шунда гына бүген шимбә көн икәнен искәреп алды, сүрелә төшеп, янә бүлмәсенә кайтты. Куны 

ULUIJMI * итэР лек Шу«1зй да бу көннәрдә үткәннәргә сәяхәт ясап торыр Ji* h n J КЭрТа ЯНЫНа бастымы - күыәре гел бер төбәкне колачлый Аны һәр кичтә карта янына тартып китергән, бетен уй-исәбен, игътибарын җәлеп иткән нәрсә — Себер түреннән Иделгә кадәр сузылган кызыл сызык Берәүләргә кәгазьгә төшерелгән каләм эзе генә бчлып тоелган шушы билге — Әсфәндиярга, ул җитәкли торган меңләгән төзү челәргә олы бер мәшәкать. Юк, гади мәшәкать кенә түгел, моңа кадәр дөньяның бер генә почмагында да күренмәгән гигант төзелеш, партия халык, туган ил ышанып тапшырган зур әманәт Менә шуңа да. кабинетында ялгызы калдымы, ниндидер бер кодрәт аны шушы карта янына тартып китерә Дөрес, нефть яки газ кудыра торган торба юлларының үз гомерендә озыннарын да. кыскаларын да салды Антов Әмма бу кадәр дә юанын, меңнәрчә чакрымнарга сузылганын, континентларны кавыштырган колачлысын күргәне юк иде Әнә бит эченнән шук малайлар йөгереп йөрешле торба юлы, Обь елгасының урта агымыннан башланып, Идел ярына барып җитәргә тиеш Турыга гына сузылса, бер хәл иде, бормаланып-бормаланып, дистәләрчә дәрьяларны, гомердә кеше аяк басмаган сазлык-баткакларны, кара урманнарны, тау чокырларны, тимер юлларны, тагы әллә нинди киртәләрне кисеп үтәчәк ул. кышкы челләләрен, мул сулы елгаларын күздә тотуы түгел, котны алганы сазлыклар Җитмәсә, алар кеше яшәми торган тайга чытырманлыклары буйлап сузылган Җәяүле дә уза алмаслык баткаклыклар ның барын бергә кушып санасаң, кот очарлык сан килеп чыга ул кырыс чакрымнар саны меңгә җыела Әйе. авыр юл бу. мәшәкатьле, зур чыгымлы юл' Бүген ул Төмән белән Курган арасындагы мөһим бер участокта булып кайтты Вак-төяк сазлыкларны, кибеп җитмәгән урыннарны исәпкә алмаганда, трасса юлы инде коры диярлек Басуларда уҗым калыккан, бодай, борчак ише сабан ашлыклары күтәрелеп килә Урман әрәмәләр зиннәтле киемнәренә төренгән, дөнья чәчәккә күмелгән Җин сызганып эшләр өчен иң кулай чак җитте Ләкин эш акрын бара бригадалар оешу чорының кыенлыгыннан котылып бетә алмыйлар Алан да Зәйсудан килгән бер колоннаның эше ошады идарә начальнигына Башлыгының фамилиясе кем соң әле? Усанов? Юк. татар егете Хисамон бугай Трассага чыкканнан бирле норманы үтәп бара Юк шул. һәркайда да алай түгел Бер урында җир казучылар тоткарласа, икенчесендә монтажчылар Туктале. оешу чоры чире генәме соң бу? һәрвакыт шулай бит бригадалар арасында килешеп эшләү, фикер ур таклыгы җитенкерәми Шулай булмыйни. җир казучылар бер трестка буйсынса, монтажчылар икенчесенә Изоляцияләүчеләр исә бөтенләй башка идарәнеке Шул таркаулыктан чыгу максәты белән төэелдг дә бит инде яна идарә' Оешуын оешты, тик хәзергә кәгазьдә генә дняр- * >к » • м • Әсфәндияр көрсенде, карта өстенә төшкән шәүләсенә күз салды Шул тонык .in-.ү.ь.1.. караганда, баһадир гәүдәсе меСКММ иде бу минутта Көрсенерсең дә. мескенләнерсең дә Әнә шул коточкыч зур нефть үткәргечен төзү мәшәкате йөкләнде аңа Моңа кадәр дә эше ансаттан түгел иде түгелен Уфадагы иң эре төзү тресты белән җитәкчелек итте Шулай да анда өйрәнелгән коллектив, күнеккән кеше ләр, масштаб бөтенләй башка үз трестына билгеләнгән участок өчен генә җавап бирәсең. Монда исә трасса буйлап җиңел машинада үтсәң генә дә әллә ничә көн кирәк булачак Аннан төзүчеләр илнең бөтен почмакларыннан җыелачак ич Хәер, нигә зарланырга? Идарә начали нигы камытын көчләп кидермәделәр лә Алты дистәне тутырырга калган дүрт-биш айны Уфада утырып та уздырган булыр идең Партии чакыр гач, ил кушкач, чыгымчылап торыр ара юк трест мәшәкатьләрен калдырды да Төмәнгә килде менә, эшләрне оештырып яткан көне Ә бит Себер җире бөтенләй башка Алтмыш градуска җнгкән 65 лек, ә эшләр һаман да искечә бара. Болай ярамый, ни дә булса уйларга, оештыру эшләрен ныклы бер кулга алырга кирәк. Ләкин ничек? 2 «Картаеп акылга туймаган дивана»,— дип тиргәде ул үз-үзен. Ял сәгатьләрендә эш турында уйламаска, дип күпме сүз биргәне бар Хәер, бөтен тормышың, бөтен барлыгын хезмәткә бәйле булгач, гаҗәпмени? Хаклы, мең хаклы Сөембикәсе. Дәшмәс кенә күндәм хатын югыйсә. Ул булып ул түзмәгәч инде. Тукта, ничек дигән иде әле? «Мин дә ир белән яшәдем, имеш». Йөрәгенә төшмәсә, шулай дими бит инде ул. Чыннан да, бөтен гомере өй саклап, балалар үстереп үтте хатынның. Гаиләсе янына кунакка кайтыпкитеп кенә яшәде Аитов. Бирсә дә бирә икән сабырлыкны табигать — ничә елга бер зарланганын ишеттермәде Сөембикә, оя баскан каз кебек еллар буе өйдә утырды. Алай да ахырга кадәр түзмәде, бу китүендә үпкәсен сиздерде бит тәки Әмма сер бирәсе итмәде: «Бар, Әсфәндияр, егәрең барда эшлә».— дип озатып калды. Шул аерылу кичендә. Сөембикәсенең сары суккан йөзенә карап, беренче тапкыр Әсфәндияр гаилә фәлсәфәсенә бирелде. Үзебезне җан- тән белән казна эшенә биреп, табигатьнең шушы назлы җаннарына хыянәт итмибез микән. Әнә бит үпкәсен сиздерә. Сиздерер дә шул, соңгы елларда бигрәк биреште Сөембикәсе. Чире көчлеме, әллә бала лар хафасыннанмы Әтиләре кебек үк бигрәк дуамал, бигрәк тынгысыз шул малайлар да . Тамагы кибеп киткәндәй булды, ашыгып чынаягына чәй койды. Әмма бер кайнарлап, бер суынып беткән чәйдә тәм калмаган иде инде. Бер тын белән чынаягын каплап куйды да, диван ятагын күтәрде, астан ак капламага ураган мендәр белән юрган чыгарды — кабаланмый гына урын көйли башлады. Кунакханәдәге бүлмәсенә кайтып тормыйча, кабинетында гына куна калуы бүгенге сәфәренә бәйле иде. Дөньяның бөтен мәшәкатьләре, уй- исәпләре нәкъ менә яткач килә аның башына Шуларны сүтә-сүтә гаҗизләнеп бетә, шуларга җавап эзли-эзли таңны каршылаган чаклары да байтак. Бүген дә шулай булыр микәнни? Юк, моңа юл куярга ярамый. Әсфәндияр сикереп торды да яңадан ут яндырды — бөтен бүл- _з**гә мул булып яктылык төште. Аитов бүгенге почтаны эзләп тапты, ятагына утырып газеталар караштыра башлады Шулчак өстәлендәге телефоннарның берсе, бүлмә хуҗасын сискәндереп, таләпчән зыңларга тотынды. Аитов сабырлыгын җуйды, шулай да трубканы алгач, орды-бәрде сөйләшмәде, бар тынычлыгын җыеп — Тыңлыйм,— диде. — Төзелеш идарәсеме? — диде саф татарча тавыш.— Миңа иптәш Аитов кирәк иде Каушабрак, аптырабрак калды Әсфәндияр. Соңгы айларда ана теле ят булып тоела башлаган иде аңа Биредә, Идел-Кама буеннан меңләгән чакрым җирдә, нәкъ өендәгечә итеп дәшүләренә сәерсенде. — Телефонда Аитов,— диде ул, шул ук басынкы тавыш белән һәм түземсезләнеп теге кешенең ни әйтәсен көтте — Бу Сунарчин әле,— Малайларча тыйнак тавыш кисәк тынып калды. Трубканы колагыннан алып, уйланып торды Әсфәндияр, әлеге кешене исенә төшерергә тырышты, тик «Сунарчин» дигән фамилия аңа берни дә аңлатмый иде Аптырагач, кабат микрофонга иелде: — Сөйләгез, тыңлыйм — Зәйсудан мин. колонна начальнигы,— дип дәвам итте билгесез кеше.— Сезнең карамакка. Эшнен нәрсәдә икәнен шундук төшенеп алды Антов, йөзенә канәгатьләнү билгеләре ташыл чыкты, гәүдәсе тураеп, арганнары бетеп киткәндәй булды. Сунарчинны тынлап та бетермәде хәтта — Кайдан шалтыратасыз1 — Биредән, станциядән — Хәзер үк идарәгә килегез, мин сезне көтәм Шулай диде дә трубкасын куйды Бу минутта, киеренке эш вакытын дагы кебек, анын бөтен тәненә куәт-егәр, яңалык белән очрашу тойгысы йөгергән иде. Себергә эшкә килүчеләрнең барысы да баһадир булмаса да. һәрхәлдә. яшьрәкләрне, физик яктан сау-сәламәт кешеләрне очратырга гадәтләнгән Аитов, кабинетына чал чәчле, шактый олы чырайлы, тулы гәүдәле ир-ат килеп кергәч, сәерсенеп калды «Бу карт нишләп йөри инде тагы?» - дигән уй үтте башыннан Шулай да шик шөбһәсен йөзенә чыгармады, ашыгып Сунарчин каршына килде, картларча нтеп аңа ике кулын сузды — Танышыйк булмаса — Ә мин сезне таныйм. Әсфәндияр Газарович. дип. күрешергә кулын сузды кунак Сез генә онытып җибәргәнсез бугай Хәер, гаебе дә юк, меңнәрчә кеше белән эш итәсез бит Аитов арткарак чигенде. Сунарчинның йөз чалымнарына карап карап торды Кунакның сәеррәк күренгән ямьшек борыны гына кем недер хәтерләтә иде кебек — Тукта, тукта. Сез бит Сез бит — Әйе, әйе. төрмәдән кайтып, озак кангырап йөргәннән соң. сезгә килеп егылган кеше Сунарчинның күкрәге кысып алды, «төрмә» сүзеннән йөрәгенә утлы хәнҗәр кадалгандай булды Халәтен начальнигына белдерәсе килмичә, тәрәзәгә таба борылды «Шөкер, сизмәде бугай» Менә. менә. Үзем дә әйтергә уңайсызланып тора идем. Аитов кунагын өстәл янына алып килде, аңа йомшак утыргычларның бер сеннән урын тәкъдим итте, үзе аягүрә басып калды Шуннан бирле трассада алайса?! — Кая барасың инде? Алда дәрья, артта — сазлык. Сунарчин моны уфтангандай әйтеп куйды Кайда да бер кояш, кайда да эш ләргә кирәк Башта шул җир казучы булып йердем Бара гора үзе гез беләсез, трассада көрәкнең кирәге калмады изоляция эшенә күчерделәр Аннары машинистлыкка укып кайттым, бригадир булып эшләдем Инде менә ничәнче ел колонна башлыгы Сезгә рәхмәт укып. торасы килмәде Әсфәндиярның Сүзсез тору икесен» дә кыен иде Ризван Сунарчин кунак, вазифасы буенча да кечкенә кеше, ана сорау биреп, суз башлап утыру килешми Өзелгән әңгәмәне тагын Әсфәндияр ялгап китте Хатының ни ди инде’ Гомер бхе читтә, трассаларда йөрүеңә үпкәли, рәнҗи торгандыр Картаеп акылга туймаган дивана, дип тә әйтәдер әле. _ . - „ Шөкер бу хатыннан уңдым. Әсфәндияр Газарович Ризван . , хәлен кайда икәнен белеп кенә әйтте бт сүзләрне Артыгын чнше леп үзе турында. .Куштанлана бу начальнигына ярарга тырыша., дигән фикер калдырасы килмн иде Шулай да теле бер атылгач, күкелендаген әйтми кала алмады - Хәтерләмисездер нале, минем бит алтынчы дистәне түгәрәкләп яткан көн Аитов аның соңгы сүзен ишетмәмешкә салынды Шулай да хәтер сандыгының аулак бер почмагында әллә кайчангы куренеш калыкты тәмәке төтененнән, стеналарга сарышкан сөремнән караңгыланып кал ган кечкенә будкада тимер мич гүли. Антон каршында дүрт дистәсен дә тутырмый чәче агарган, дөньядан өметен өзә башлаган кеше кара вылчы итеп булса да эшкә алуларын үтенә Ләкин үткәннәрне шәрехләп беренче хатын «утырма»дан кайтуымны көтмәде, ниндидер спекулянтка ияреп Ташкент ягына чыгып киткән иде Байтак гомер буйдак яшәдем Аннан дөнья үзем кебек үк күпне күргән бер ханым белән очраштырды Мәхәббәт-фәлән дип чә11->|1и1әнрп янымәсәк тә, йорт-җирне җыеп тота, тапканның кадерен белә. Балаларны ул үстерде инде. Минем эш мәсьәләсендә дә орды-бәрде килгәне юк. — Түзгәнче түзә инде алар,—дип элеп алып китте Аитов, һәм. үзе дә сизмәстән, урындык алып Ризван каршына утырды. Аның сүз сөреше дә. кыяфәте дә дөнья мәшәкатьләре хакында гәп корып утыручы авыл агаен хәтерләтә иде.— Минем дә шулай тел-теш күрсәтми яшәде, ана бөркет кебек оя җыеп торды. Шулай да сабыры төкәнде, монда киткәндә авызын турсайтып калды — Да-а-а,—дип сузып әйтеп куйды Сунарчин. Аңа ияреп. Аитов та көрсенде. — Тукта. Нәрсә без хатыннар сыман юк-барны куертып >тырабыз әле? Йә әйт: колоннаң белән килдеңме? — Егетләр КамАЗда әле, миннән телеграмма көтәләр. — Димәк, үзем монда, күзем тегендә.— Аитов. сүзнең җитдигә күчүенә басым ясагандай, өстәле артына утырды, пыяла өстендәге кәгазьләрне алгалап, өлкә картасын ачты — Кайда төпләнергә уйлыйсың? Сунарчин. сүзнең зурдан кубуын чамалап, карта янына елышты. — Хуҗа нинди чырай күрсәтә бит әле? Аитов, хәрби киңәшмә алып баручы генерал сыман, карта өстенә иелде, кулындагы калын кызыл карандашын шартлы билгеләр өстендә биетә башлады — Бүгенгә без шушында кунакладык. Төмән белән Курган арасында Ничек кенә булмасын, бу участокны көзгә файдалануга тапшырырга кирәк. Сезнең егетләр, кем әле. Хисамов колоннасы бугай, алар да шунда. Барысы тугыз-ун бригадага җыела. Аларны бераз тыгызласак, синең чебиләргә дә урын табып булыр сыман. Тик — Тагын күченергә кала, дисез инде — дип бүлдерде аны Ризван — Яратмыйм шул асынып-бүсенеп йөрүләрне Идарә начальнигы, авыр карашы белән Сунарчинны кадаклап куярга теләгәндәй аңа туры карап куйды Күрер күзгә юаш кына шушы кешенең әрсезләнергә чамалап утыруы сәерсендерде аны Берни аңламый торган ^түмәрме. әллә соң калҗаның иң майлысын эләктерергә матаиТучй*'хәйләкәрме бу? Син аңа кулай урыннан эш биреп үзенчә ярдәм итәргә тырышасың, ә ул сатулашмакчы, тагы да җайлырак участокны эләктермәкче. Андыйларның син беренчесе түгел, иптәш Сунарчин, беләбез тел төбегезне: коры участок, ул да булса тимер юл буенда, Төмән кырыенда булсын Тукта, аппетитыңны бозыйк әле бераз. — Әйе, күчәргә! Тик анда саз, баткак, кара урманнар көтә сезне,— Аитов карандашын Төмән белән Обь арасында йөртеп алды, аннары акрын-акрын гына төньякка таба хәрәкәтләндерде — Менә биредән башлап Тубылга, хәтта менә монда Сазанак станциясенә кадәр коры җир диярлек әле Басым ясап әйтәм: Себер өчен генә коры җир санала ул. Баксаң, шул ук баткак, сазлык, урыны-урыны белән диюем Сазанактан соң исә тоташ упкын-баткаклар башлана — кышсыз якын килермен димә. — Димәк, Төмән белән Сазанак арасына кул тимәгән әле? — Ничек дип әйтергә? Бригадалар төньяк иңсәдә дә эшли Нигездә. Төмән белән Тубыл арасында. Иртыш янында, ниһаять, Сазанак янында да һөҗүмгә күчтек Тик әле анда монтажчылар һәм җир казучылар гына Бик ирәеп китмә, Сунарчин, изоляцияләүчеләр җитешми Сүз уңаеннан, синең колоннага ничә километр каралган анда? — Аитов кесәсеннән куен дәфтәрен чыгарды — Эзләп азапланмагыз.— диде Ризван коры гына.— Сиксән чакрым — Сиксәннең йөз сиксәнгә әйләнүе дә ихтимал Ризван әле Зәйсуда ук трассаның схемасы белән танышкан иде Юлда килгәндә дә вакытын бушка уздырмады, нефть үткәргече салы начак жир өстен өйрәнде Тик кәгазь кәгазь инде ул, үз күзләрең белән күрү түгел Шулай да эшлисе жирләрен бераз күзаллау мөмкин булды Сунарчин тагын бер хакыйкатьне яхшы белә иде алдан килгән — урын өчен, диләр Себер җиренә башлап аяк баскан колонналар, яз сылтавы белән, корырак урыннарны эләктереп калдылар, әлбәттә Алар арасына барып тыкшыну жае бар икән әле барын — хуҗа үзе үк әйтеп тора әнә. Аитов аның тынып калуын үзенчә аңлады бугай, кырыс кына әйтеп куйды. — Йә. ник дәшмисең? — идарә начальнигының йөзендә мәсхәрәле елмаю чалынып үтте,— Шүрләп калдың алайса?! — Балыкны су белән куркытмыйлар. Әсфәндияр Газаровнч* Шулай диде дә картага төбәлде Сунарчин Билгеләрнең типография дә басылганнары да, Аитов кулы белән төшерелгәннәре дә байтак иде монда Барыннан битәр тигезлек билгесенә охшаш сызыкларның күп булуы хәйран калдырды Ризванны Сазлык-баткак дигәннәре шул бит инде. Аитовны озак көттерде Сунарчин Аның каравы, ул уйламаган сүзне әйтте: — Ярый, без менә монда. Сазанак тирәсенә төпләнәбез Йөкләрне яңа тимер юл буенча үткәрергә ярдәм итәрсез бит?! — Анысында эш тормас,— Аитов кунакка сынаулы караш таш лады — Тик уйлап бетердегезме? Сазанактан соң тоташ сазлыклар башлана, дидем ич — Әнә шуны күздә тотам да инде мин. Әсфәндияр Газаровнч. Җәен Иртеш буйлап көньякка барып эшләргә исәп Кышка исә әлеге Салым сазлыклары Өстәмә чакрымнар да булыр дисез бит әле — Планга өстәмә буласы шөбһәсез Чөнки торба юлы Обьның теге ягына. Черек күлгә кадәр озайтылды Шулай да исәпләп бетер дегезме? Җәй башында коры жирдә эшләү әйбәтрәк булмасмы3 4 5 — Юк инде, без күченеп йөрмибез! Аитов бу тискәре бәндәгә сәерсенеп карап карап торды да, ән гәмә бетүен аңлатып, урыныннан күтәрелде — Рәхмәт Шундый сүз көткән идем дә мин сездән — Көтәргә түгел, таләп итәргә кирәк, Әсфәндияр Газаровнч,- Сунарчин да урыныннан кузгалды - Үткәргечнең төньягын да без саласы ич Сайланып торасыбыз юк Төзелеш ныклы бер кулга тапшы рылгандыр, шәт. Аитов бүлмә уртасында туктап калды — Ярый, монысын бүтән чакта сөйләшербез Ә хәзер йоклап алырга кирәк Бер диванга нкәү сыярбыз бит51 3 Ата бабадан калган гадәт буенча, төрле хорафатларга ышана иде Нурлы Сынаганы да бар сул кашы тарттымы - һич кенә дә хәер легә түгел, бер-бер күңелсезлек чыгасын, елап аласынны көт тә тор Ходаем' нигә бу кадәр тыпырчына сон ул? Эше кейле тормышы, әнисе әйтмешли, аллага шекер. башкалариыкыниаи ким түгел. Ире Шаят белән дә бозылышканнары юк Ул әле кичә, тештән сон гына, бригадасы белән КамАЗдаи кайтып теште. бер тендэ ызгышу түгел, сөешеп тә туймадылар Эшендә дә ул бу килеп чыкканы юк Заводның конструкторлык бүлегенә күчкәненә тулар-тулмас бер ай Хәер, бүлекнең дә яна оешып килгән чагы, әлегә рәтле-башлы эш башкарганнары да юк. Нурлы, үзе дә сизмәстән өстәле тартмасын ачты, ниндидер кәгазьләр астыннан көмеш берлек кадәр генә көзге чыгарды, кабаланып аны чәченә юнәлтте. Юк, ак бөртекләр күренми, шәһәр шаукымы тияргә өлгермәгән табигый озын чәчләре элеккечә чем-кара, саллы гыйЭ толым аларны артка тартып, җыеп тора. Шуңа күңеле булып, көзгене йөзенә күчерде Юк-ла, җыерчык-буразналар ул кадәр сизелерлек түгел, күзләре дә. шөкер, элеккечә дәрт белән бадкый. битләре алсуланып янып тора. Тупырдатып бала таба торган чагы да бит. Кинәт йөрәге чатнап, хәле китте Нурлының. Кулы, чамасыз йөк тоткандай авыраеп, ачык тартма өстенә салынып төште. Әле генә шатлык балкыган күзләрендә өметсезлек билгеләре чагылып үтте Соңгы елларда төннәр буе, еш* кына көндезләрен Дә күңеле тәрәзәсен шакыган шик-шөбһәнең кабат баш калкытуы иде бу Юк инде, булмады. Җир йөзендәге күпчелек хатын-кызга, хәтта киек-җәнлекләргә һәм хайваннарга да биргән бәхетне — ана булу бәхетен кызганды аңардан табигать! Әнисе һәм сердәшләре сөйләве буенча, үзенә инде бик таныш булып тоелган тибүне — йөрәге астында судагы балык йөзүедәй талгын хәрәкәтне Шаяз белән тора башлавының икенче-өченче аеннан ук көтте Нурлы. Яңа бер тормышның хәбәрен менә бүген, менә иртәгә дип ымсынып көтте. Көтү-зарыгу, шик-шөбһә эчендә ике ел үтеп китте. Башта аны-моны абайламаган Шаяз да еш кына «бәләкәч» хакында сүз кузгата башлады Иренә берни җавап кайтармады Нурлы, ә көенече артты гына Инде өмете киселә башлагач, иренә һәм күрше-күләнгә сиздерми генә, врачка күренде. Барасы калмаган икән шифаханә дигәннәренә! Шул көнгә хәтле татлы өмет чаткысын сүндермичә яши иде ичмасам. Дабип, мәрхәмәтсез," шул юанычын да“ кисте «Болай гына бала китерә алмассың, дәваланып кара».— диделәр. Бу хакта башкаларга әйтмәсә дә, хәлне иреннән яшерү мөмкин түгел иде инде. Шаяз белән киңәшкәч, курортсанаторий юлын таптый башлады Йөреп-йөреп тә рәт чыкмагач, ничарадан бичара дигәндәй, хатын- кызлар арасында исеме чыккан карчык-корчык янына да барып карады Нурлы. Алар ясап биргән әллә ниткән әче сулар эчте, күңеле ышанып җитмәсә дә, муенына догалы бөти тагып карады, мендәре астына иренең чалбарын салып йоклады Аннан, ачуы чыгып, боларның барына да кул селтәде. Шулай да бала китерү өмете бөтенләй сүнмәгән иде әле аның. Пыяла бүлмә артында сузып-сузып телефон шалтырады Менә мөдир Святослав кем беләндер әдәпле генә сөйләшә башлады Мөдир телендә үз фамилиясен ишеткәч, Нурлы сагаеп калды. Кемгә кирәге чыгар аның? Святослав ишеген ачканда, ул инде аягына торып баскан иде. — Сезне сорыйлар,— диде мөдир, ничектер уңайсызланып . һәм, гадәтенчә, галстугының төенен рәтләп куйды Аннан Нурлыны эчкә үткәреп җибәрде дә үзе зур якта торып калды Шундый тәрбияле, итагатьле ьеще^инле ул Святослав ' Трубкада ят хатын-кыз тавышы ишетелгәч, тагы да сәерсенеп калды Нурлы, үзен сәламләгән кешегә дәшәргә ашыкмады. — Алло, алло, сез мине ишетәсезме? — дип үрсәләнде таныш түгел ханым Нурлының тавышы ярым пышылдап чыкты: — Ишетәм, яхшы ишетәм. — Нурлы Рамаевадыр ич телефонда? — Әйе, мин,— диде Нурлы тагын да каушабрак. — Ниятегездән кире кайтмагансыздыр ич сез?! Нурлы бөтенләй аптырап калды. Кем бу? Нинди ният турында сөйли? Әллә соң аны ялгыш сорыйлармы? Карагыз әле. тавыш йомшый төште, бастырып, аңлатып сөйли башлады Бала табу йортының баш врачы Астафьева 6v Гариза гыз буенча шалтыратуым Калганын тыңлап тормады Нурлы, тартып алуларыннан курыккан дай, трубканы чытырдатып кысты, бите бурлаттай янып чыкты, бар күңеленә ялкын капкандай булды * — Нәрсә? Әллә.. Менә инде.^Шуңа шалтыратам да ич — Доктор аның дулкын- лануын сизде бугай, тавышы тәмам ягымлыланды, сабыйны назлаган 5 дай, иркәләп кенә сөйләвендә: Мин инде сезне атнадан бирле эзлим з Беләсезме^ нәрсә, баланы бездә асрауның вакыты чыгып килә Нияте 5 гездән кайтмаган булсагыз, бүген үк хәл итәргә кирәк мәсьәләне Телефон трубкасын куйгач, кызышкан битен сыпыргалап. мөдир » өстәле артында шактый басып торды Нурлы Менә бит син. әй. һич ♦ көтмәгәндә! Дөресрәге, көтә-көтә көтек булып, өмет киселгәндә Уллыкка иясә кызлыкка бала алу нияте аның йөрәгендә моннан ? байтак еллар элек бөреләнгән иде инде Әмма аны тормышка ашыру ансат булмады Баштапаман да үзем буйга узмаммы дип юанды. аннан • теләген иренә әйтергә тартынып яшәде Үзе кебек бәхетсез хатын * нардан ишеткәне бар Нурлының уллыкка яки кызлыкка бала алу - хакында сүз кузгаттыңмы, имеш, жен ачулары чыга ирләрнең Тик * юкка гына курыккан, юкка шөбһәләнгән икән Шул хакта сүз куз- < гаткач, ачуланмады да, битәрләмәде дә Шаязы. «Алып кайт сон», дип сикереп тә төшмәң/ Мендәренә чалкан яткан килеш бик озак дәшми торды да — Ни генә дисәң дә. үзеңнеке булмый инде ул. дип әйтеп куйды Бала алуны өнәп бетермәсә дә. каршы килми, димәк Нурлы шул кадәресснә дә иһтланды Боз кинәт кенә кузгалмый инде ул Шул хакыйкатьне исендә тотып. Шаяз ялга кайткан саен, төннәрен иренен колагына пышылдый торган булды — Юк бит инде, Шаязым Нишлим? Бер сары башлысын алып кайтыйк булмаса. — Соң алып кайт, алай бик мәшәкать тансыкласаң, - диде Шаяз беркөнне, уенын чынын бергә кушып Шушы сүз генә кирәк иде дә Нурлыга Икенче көнне, нрен чират тагы командировкага озатуга, шәһәр мәгариф бүлегенә йөгерде Күкрә генә Ж.ЫП-Ж.ЫЛЫ нарасый кысып кайтасы минутлары белән хыялланып яши башлады Туктале. ни дип терәлеп катты соң әле ул? Нурлы каударланып ишеккә таба атлады, бусагага житугә. алдагы икта тавышлар ишегеп. туктап калды. . Айга менгән заманда бит' дип кайнарлана иде кемдер, шактый кызын Кешеләр, жнрдә утырт ан хәлдә, галәм киңлегендә корабларны йөртә, айдагы механизмнарны хәрәкәткә китерә Ә без» Ә без торба салгычтан ун-унбиш метр читтәге агрегат белән идарә итә алмыйбыз Тфү! Көлке бит бу v Идән уртасында урта буйлы, төзек гәүдәле кеше йөренә Ул ялан бдш кыска гына сары чәчләре, сиешергә жыенгандай усал тырпаен тора Малайларныкыдай сакал мыексыт й«уе кы.арып чыккан Нурлы аны шунда ук танып алды, бу Шан. бригадасында нзоляикнләу машинасында эшләүче Анатолий Синицын иде Гомерендә кеше белән ызгышмаган т атггослаа ...................... гәрәәә буена барып е.ы.пкан .... еларга жыенган ««.тайдай барешеп. иренен тешләп тора Iliili.iHib Vi ie.no килде Тплик Пһна ки» Безнең бюро оешып кына килә бит әле. Толик Шуңа кара настан, кызыклы Гы ...................................................... «арга «п тор.бы, Вера, баш күз алыйк, синең тәкъдим турында да уйларбыз — Баш-күз алыйк, уйлашырбыз, имеш,—дип тагы алып китте Анатолий — Колонна начальнигына әйтсәң — сабыр ит, участок начальнигына сөйләсәң — юк белән баш катырма, баш инженерга керсәң — конкретрак әйт, сызып күрсәт. Я инде, сызып күрсәтерлек булсам, сезгә ялынып йөрер идемме мин?! Толик, ярсуына чыдый алмый, бүлмәне тагын бер урады, пинжәге чабуына эләктереп, сызым тактасын аударды, аннан ишекне аягы белән тибеп ачты да, җилләнеп чыгып китте. Бүлмәне авыр тынлык басты. Бер-беренә күтәрелеп карарга кыймый шактый озак тордылар. — Нәрсә, күңелсез хәбәр бар мәллә? — дип телгә килде Святослав, тәрәзә буенда торган хәлдә. — Юк ла...— Нурлы тотлыгып калды,— Шулай да китәргә кирәк миңа, Святослав Михайлович. Бәлки, бүген бүтәнчә килеп тә булмас... — Барыгыз, бар,— мөдирнең йөзенә елмаю чыкты. Начар хәбәр булмавына шатлануы иде бугай.— Иркенләп калыгыз хәзергә, тиздән безгә дә урак өсте җитә. Завод белән өе арасын әллә йөгереп, әллә очып үтте Нурлы. Зәй- суның һәрчак кайнап торган урамнары аңа бүген җансыз булып тоелды. Кала шау-шуын ишетмәде, тротуардагы кешеләрне күрмәде. Төшендә сыман гына булып тоелган ниндидер җанлы курчакларны узып китте, кемнәргәдер килеп бәрелде. Тынына капланакаплана йөгерүеннән биш катлы кирпеч йортның ишегалдына килеп кергәч кенә туктады. Әмма монда да тоткарланмады, ниндидер сихри көч аны әйдәкләп икенче катка алып менеп китте. Ишек төбенә җиткәч кенә уң аягының баш бармагы сызлавын тоеп алды. «Тиле,— дип битәрләде Нурлы үзен- үзе,— нигә дип кидем шул биек үкчәле туфлиләрне!» Кисәк кенә күңеле сүрәнәеп китте, ишекне теләр-теләмәс кенә ачып, эчкә узды. Ялтырап торган кара туфлиләрен салып атты да өске өлеше гел пыяладан торган зал ишеген төртеп җибәрде. Бүлмә һәрвакыттагыча чиста, пөхтә, шулай ук һәрвакыттагыча буш иде. Йөрәге чәнчеп алды Нурлының. Их, менә шулай җыйнак, кырт итеп тормасын иде шул өең! Кайтып керүеңә бүлмәнең астыөскә килгән булсын иде, шуклыклары күзләренә чыккан, үзләре юешләнеп, буялып беткән өч-дүрт малай каршыласын иде. Малайлар бер хәл, өй тулы кыз бала чырыйласа да шатлыгы эченә сыймас иде Нурлының. Юк шул, юк. Шушы өйдәге йөз квартираның туксан тугызына кагылган бәхет нишләп соң алар бусагасын гына читләтеп үтә? Ни яме булсын инде бала-чагасыз йортның? Балалы өй — базар, баласызы — мазар, дип белми әйтмәгән инде борынгылар Шаязның оясыннан качкан каз кебек йөрүен генә кара син. Әлеге дә баягы, бала булмаганга, өйдән ямь тапмаганга бит инде ул. Трассадан мең ел күрешмәгәндәй сагынып, ашкынып кайта да, икенче көнне үк ямансулый башлый: анда барып төртелә, монда килеп орына — эш-шөгыль таба алмый, аптырагач, чыгып китә. Әнә ич бүген дә каядыр китеп олаккан. Җитте, бүген үк алам да кайтам баланы! Ник әллә нәрсә дими... Үзен-үзе кая куярга белмичә, атылып тышка чыкты, җан атып урам буйлап китте. 4 Шаязның звонок төймәсенә үрелгән кулы хәрәкәтсез калды. Эчтә, ишек артында, сулкылдап-сулкылдап сабый бала елый иде. Ләкин әрнеп түгел, ничектер тәмле итеп, көйләп-көйләп елый нарасый. Ирнең башыннан минут эчендә мең төрле уй үтте. Ниткән бала бу? Туган- тумачалардан кем дә булса килгәнме, әллә тирәкүршеләрдән берәрсе сабыен күтәреп биләмгә кергәнме? Төймәгә басты — эчтә электр кыңгы- равыиык шырлаганы ишетелде. Ләкин киез чәпәләйләрен лаштор лош тыр сөйрәп, ишек ачарга килүче Нурлының аяк тавышы юк иде Баягыча тәмләп, көйләп-көйләп бала гына елый Юк. аңа КУШЫЛЫП кемдер кычкырып сөйләшә бугай. Шаязнын. эчендә ниндидер шайтан кузгалгандай булды, ачуыннан төймәгә кат-кат басты. Әмма ишек ачылмады Бу хәл Шаязны шактый * ярсытты, ул гайрәтләнеп кесәсеннән моңа кадәр кирәге чыкмаган ач 5 кычын эзли башлады. Ярый әле аны һәрчак үзе белән акча янчыгын- ~ да йөртә иде. Ишекне ачып, эчкә узгач, тагын да аптырап калды Ничә еллар \ буе кырт итеп, туйга әзерләнгәндәй җыйнак торган залның идәнендә < төрле чүпрәкләр, бала юрганы аунап ята иде Бу хәлне нәрсәгә юрарга * белми кызуланып, тавыш килгән якка — кухняга таба борылды Аның « ишеге ябык, пыяласыннан гөлт итеп яктылык төшеп тора Үрелеп. ♦ кухняга күз салды. Пыяла тирләгән, аның теге ягында мунчадагы кебек - җылы, парлы һава сизелеп тора Юка күлмәктән генә калган Нурлы * исә урындыкка куелган тирән таз эчендә ниндидер баланы юындырып - маташа. Битендә, маңгаенда эре-эре тир бөртекләре, йөзе янып чыккан, үзе бөтенләй яшәреп киткән кебек Бу хәлне күргәч. Шаяз әллә ннш ‘ ләп китте. Ул, үзен-үзе белештермичә, эчкә атлады Нурлы аны. аяк = тавышыннан бигрәк, килеп бәрелгән салкынча һавадан сизел алды. \ ире ягына ачулы караш ташлады да. оясына куркыныч янавын сизгән * ана коштай, кычкырып җибәрде: — Яп. яп дим ишегеңне, дивана! Баланы харап итәсең бит’ - дия-дия Шаязны сыңар кулы белән төрткәли башлады Теге яктан яп... Менә шулай. Ыгы-зыгысыз, чыр-чусыз өйләренә ниндидер мәшәкатьле шатлык килеп керүен кабат залган чыккач кына тойды Шаяз Бу әле мәсьәләне тәмам төшенеп, анык кына аңлау түгел иде Алай да шушы стеналар эчендә беренче тапкыр бала елавы, хатынының ничектер яшәреп калуын күрү рәхәт, бик рәхәт иде аңа Ул җиңелчә исергән дәй очынып, авызын җыеп алалмыйча бүлмә буйлап бераз йөренде дә кабат кухня ишегенә килде, пыялага капланды Бу минутта ул күп еллар элек, авыл клубының нигез ташына басыл, кача поса кино караучы малай чагына охшап калган иде Шая.з ишек пыяласының әле бер. әле икенче ягына чыгып, баланы, бигрәк тә аның йөзен карарга тырышты Әмма нарасый юньләп күренми аны Нурлының гәүдәсе каплаган иде Теләсә-теләмәсә дә хатынының ванна тирәсендә биеп кенә әйләнгәләвен күзәтергә, ана күгәрчендәй нидер гөрләвен тыңларга калды «Кара, кара син аны нишләгән,— дип сөйләнде Шаяз,— үзе бала тапса, ни кыланмас диген» Нурлысы күреп алмаса. белмим, тагы күпме торган булыр иде Хатыны исә күреп тә алды, «әпипәэгә биетә дә башлады Нәрсә инде өч көнлектәй тасраеп торасың5 Бала чүпрәкләрен җыяр идең ичмасам. Урын әзерли торсаң да харам булмас Карале. Шаяз. Вера Васильевналарның чоланнарында Митядан калган коляска лары аунап ята бугай Кереп чык булмаса Иртәгә янасын алырбыз Иренең бер колагыннан керде, икенчесеннән чыкты бу сүзләр Ул әле һаман да кухняга керү, баланы кулына алып карау белән хыялланып тора иде Нурлының бик озак сөйләвеннән шуны төшенде хәзергә анда керергә ярамый Шулай ук кухня яныннан китәсе кнлмн Шаяз нын. , л Нурлы аның халәтен аңлады булса кнрәк. битенә HI ымлы елмаю чыкты Ул да түг^ЗГиннмы урындыкны ишек төбенә тартып китерде, үзе тазның теге ягында торып, сабыйны йөзе белән ишеккә таба борды Бала да нидер сизенгәндәй, елавыннан туктады, пыяла ишек артын дагы чуртан борынлы кешегә чор итеп карап тора башлады Шаяз аның җылы судан кызарган йөзенә, шулай да кара тут икәнлеге беле неп торган битенә, йөзем бөртеге генә булып тоелган борынына, тел сез калып, байтак карап торды. Аннан, кисәк кенә исенә килеп, телен шартлатты, «ыгы-гы» дигән булды, авыз-борыннарын уйнатып-чалшай тып кыланырга маташты. Бала исә кара күзләрен зур ачып карап торуында Сабый белән борчагы пешмәгәч, Шаяз хатынына эндәште: — Карале, Нурлы, үзебезнекеме? Тегесе, дөбер-шатыр китереп, урындыкны ягулы плитә буена алып китте, үзе уенын-чынын кушып сөйләнде: — Кемнеке булыйк соң, әтием, диң, кызым Шулаймы. Трассада катып йөри-йөри кызың туганны да белми калдыңмыни? Ә мин тудым, инде менә үсеп ятам,— дип сайрады ул бала булып. Аннан үз теленә күчте: — Жә, бар инде, Шаяз, уйнап сөйләмим лә. Ләкин Шаяз китәргә ашыкмады. Пыялага терәгән борынын мышкылдатып бераз торды да: — Карале, Нурлы исемен кем дип кушарбыз икән?—дип сорап куйды. — һай, җаным, тапты бит хәсрәтне. Исем беткән ди дөньяда: Фиалкы, Тамаркы, Катькы . — Юк, алай бармый,— дип каршы төште Шаяз.— Күр чәчләре нинди бөдрә... «Бөдрә» дип кушабыз Во' — Ярый, ярый, кушарбыз. Бар инде, Шаяз. Тукта, ни диде соң әле бу Нурлы? Коляска, диде түгелме? Ә нигә кеше искемоскысын эзләп йөрергә? Кирәк икән, арба гына түгел, чын автомобилен алып кайтабыз аның. Ул, күлмәге җиңсәсен кайтарып, сәгатенә карады. Кибетләр эшли иде әле Сервант тартмасын актарып, бер төргәк акча алды һәм ишеген бикләргә дә онытып, чыгып чапты. Көн күрмәгән көн күрсә, көндез чыра яндырыр, ди. Балага салкын тиюдән коты алынган Нурлы зур йөнтәс сөлгене, чүпрәкләрне һәм бала юрганын кухняга кертеп үк куйган иде. Судан алуга, кызчыкны әлеге сөлгегә салды, аны елата-елата озаклап сөртте Аннан, сөлгесен идәнгә шуытып төшереп җибәрде дә, сабыйны йомшак чүпрәккә төрде. Шуннан соң гына кухня ишеген ачып җибәрде. Нарасыйның ашыйсы килүе җиткән иде бугай, шешәдәге азыкны мүкелт-мүкелт имеп, Нурлыга карап ятуында. Әмма алсу кабаклары аны тыңламый, вакыт-вакыт йомылып китәләр. Нурлы аңа карап кинәнеп басып тора йөзендә җиңелчә елмаю, күзләреннән бәхет ага. Чыннан да, бәхетле, бик бәхетле иде ул бу минутта. Гүя менә әле генә әкиятләрдәге кәүсәр чишмәсендә коенып чыккан да, җиңеләеп, сафланып тәмам чистарып калган Гәүдәсе генә түгел, җаны да сафланган, дөньяның бөтен мәшәкать-кайгылары әлеге чишмәдән юылып калган иде Бер гөнаһсыз нарасыйга карап, шундый илаһи халәттә озак, бик озак торды. ■ Шул мизгелдә дөбердәп ишек ачылды, кызчык сискәнеп куйды, авызыннан имезлеген төшереп җибәрде, ул да түгел чырыйлап еларга тотынды. Бүлмәгә, зур гына көймәле арба этеп, Шаяз кайтып керде. Нурлы башта кабаланып баланы кулына алды, аннан иренә борылып, әйтеп салды: — Жә, тиле булсаң да булырсың икән, игезәкләргә дигәнен алып кайткансың лабаса Болары нәмәрсә тагы? Шаяз, зыян өстендә тотылган малайдай, күзләрен мелт-мелт китереп торды да, арбасы өстенә иелде — Мин яхшысы, кыйммәтлесе булсын, дидем, карчык. — Үзе ашыгып арбадан зур гына картон тартма алды, аны шатыр-шотыр китереп ачты. Тартмадан идәнгә артсыз урындык биеклеге уенчык экскаватор килеп төште. — Уф, үләм!— Нурлы шаркылдап көлә-көлә диванга иелде, каударланып баланы көйли башладыЖә, җә, алтыным, җә, җә, сабыем... Шаяз исә берни булмагандай арбасын бушатуында иде Берничә 'IT ,1 минут эчендә идәнгә берсеннән-берсе зуррак вертолет, бульдозер, электровоз, самолет ише нәрсәләр тезелде, «.Нәни конструктор» тимерләре, тагы әллә нәрсәләр коелды. — И, кызым, кызым, нишләрбез инде бу тиле әтиең белән,—дип сөйләнде Нурлы һәм идәндә тезләнеп торучы ире янына килде — Мәле, тирбәткәлә, кулыңнан килә микән? Мин табын әзерлим булмаса Әти кеше кызчыкка кайсы кулын сузарга да белмичә катып калды Уңы белән алса, сабыйны изәр, сулы белән тотса, имгәтер сыман тоелды. Аптырагач, малай чагында кисеп-ярган утынны ташыгандагы кебек, ике кулын да алга сузды. Нурлы сак кына баланы аның беләкләренә салды. — Болары тагы нәрсә соң әле?— дип арба өстенә иелде Нурлы, кухняга узган җиреннән.— Әллә манный ярмасы инде. Ие шул. Монысы «Геркулес». И, җаным, менә бу әти ичмасам. Ул шулай ярым чын, ярым шаярып сөйләнә-сөйләнә 'арбадан азык- төлек бушата башлады — Хәлвә, сыр, колбаса. Мармелад, шоколад... кәтермәч. Вәт монысы булган! Хәзер кәтермәч кимерерсең, кызым Әтекәем, шул кадәр тозлы балык та алмасаң?! Берәр ярты да кыстырасың калган тагы... — Ул заманнар үтте инде.— диде Шаяз, хатынының кинаясенә исе китмичәрәк кенә — Элегрәк булса, бригада белән җыелып юган булыр идек, кәнишне — Шәп иттеләр, койрыгыгызны кыстылар!— Нурлы җиңүче кыяфәтендә кухняга кереп китте. Бая, Шаяз кайтып кергәндә, куркып калганмы, бала йоклап китә алмыйча озак интекте. Шаяз аны кулында тирбәтеп, бүлмә буйлап озак йөренде Баланы әле тегеләй, әле болай тотып карады, ләкин җаена төшә алмады. Арып беткәч, барып диванга утырды, кызчыкны итәгенә яткырды да аны селкергә-тирбәтергә тотынды: Әлли итәр бу бала. Бәлли итәр бу бала Бу баланы бага бага Башым булды дивана Җырның ахырын кабатлыйм дигәндә, шырыйлап кычкырып җибәрде: — Уһу-һу! Кайнар, шау кайнар! Куркытылган боландай атылып, Нурлы килеп чыкты — Нәрсә бар инде тагы? — Мәле, тот тизрәк, кәчтүмне котлады бу. — Котлыйсы калмаган инде, мазутка батып кайткансың,—диде Нурлы, баланы кулына алып,— Бар, чишен, юынып ал Ул өс-башын алыштырып, юынып кабат залга чыкканда бала изрәп йоклап киткән иде инде Икәүләп аңа карап тордылар да, кухняга узып, ашарга утырдылар Башка чакны шулай кара-каршы табынга утырганда. чүкердәшеп туймый торганнар иде Шулай булмый ни, сирәк күрешәләр. Шаяз ялга кайткан саен сөйләшәсе сүзләре бетми кала Бүген исә сүзләренең һич рәте булмады берсе сүз башлауга, икенчесе бала ягына чыгып керә, тегесе сөйләргә тотынса, монысы залга таба борылып, нидер тыңлап тора Шулай тырт-мырт утыра торгач, токмач куерды, чәй суынды. Табын яныннан башта берсе, аннан икенчесе торып китте. Сабый белән әвәрә килә торгач, төн уртасында гына арып-талып урынга аудылар. Кинәт коридор стенасындагы звонок шырыйлап җибәрде. Шаяз, җитез генә торып, караватыннан төште, кем икәнен дә сорап тормастан, ишекне ачып җибәрде Бусагада идарә диспетчеры басып тора иде — Телеграмма Себердән,— диде ул, гаепле кеше тавышы белән Яна ачылган тимер юлдан пассажир поездлары юньләп йөрми иде әле. Шулай да Төмәннән төньякка әледән-әле авыр йөк төялгән состав- дә^инде011 Т°Ра Р И38ан ® елән Сәетнафа шуларнын берсенә эләктеләр Тепловоз тәрәзәсе янына басып, очсыз-кырыйсыз алыска төбәлгән Сунарчин алга барган саен җир өстенең сизелеп алмашынуына, чын мәгънәсендә Себер башлануына таң калган иде. Хәер. Уралны үтүгә үк тирә-юнь күзгә күренеп үзгәрде таулар каядыр чигенеп, зәңгәр рәшә эченә кереп югалдылар, битләүләрен яп-якты каеннар, корыч торбадай төз наратлар, чәчәктә купшыланып утыручы миләшләр каплаган ча тыллар ерак киңлектә эреп, юкка чыктылар — ерактан-еракка күчә барган офыкны тирбәлеп торган рәшә йотты Әллә соң бөтенләй юкмы монда офык дигәнең? Әнә ич. уйдык-уйдык сирәк урманнар артында, күз күреме җирдә, бөтен түренә җирән таплар — сазлыклар ыныннан кузгалды Битенә көчл. җ»СТ кНҮГүиЧ! ff т> Р эч ... Анзсиә килеп сыланды Көзгедә яисә пыялада үзенең чал чәчле сурәтен күрүгә Ризваи Тукта, хәзер үк туктатыгыз:— дип җикеренде ул. ачуыннан бүртенеп. — Дәһшәтленен әмерен белмисезмени, ишәкләр?! Белмәсәгез, тнз төшендерермен мин сезгә! Бер генә агач та кисмәскә, балта чапмаска' Аңлашылдымы? Беравык уйланып торгач. Ризван кабат пычкысына үрелде, аның икенче башын кулалмашына сузды Пычкы тарткан саен мул булып тирә-юньгә сумала исе таралды Менә йөз яшәгән ак чыршы чайкалып китте, салмак кына бер якка ава башлады, киселми калган җире сынып, иләмсез шатырдады Менә менә ул гөрселдәп төшәчәк. Ләкин аның ауганын күрергә дә. ишетергә дә туры килмәде Ризванга: кисәк кенә башы мнкрәп китте, күз аллары караңгыланды, бер мизгелгә аңын югалтты Аннан исен.. килеп, чайка ла-чайкала. артына борылды Анда кулына күсәк тоткан Шадра басып инде күнегеп беткән. Бу юлы да аңа әллә ни исе китмәде Эчен пошырганы — икенче нәрсә. Нишләптер бик тулыланып китте соңгы вакытта, битләре шешенгән кешенеке төсле. Уйчан зәңгәр күзләре кысылып калган хәтта. Ботинка бәйләгән саен, корсагы кысылып, эче күкрәгена килүе, озаграк иелеп торганнан соң, ашказаны бимазалап, саруы кайный башлавы исенә төште «Тазарганмын, тәмам^ТгрИс• икраiка әйләнгәнмен»,— дигән уй үтте башыннан Йөзенең көл кебек ак булуы шул уен куәтләде генә. Нилектән бу? Их, Ризван, Ризван, олыгаясың бугай. Күбрәк конторкада утыруыңны сизмисең дәдер... Ә бит нинди чакларың бар иде Арыслан-киектәй егет чакларың. Бар да узды. Ни генә күрми ир-егетләр башы... — Актуганович?! Димәк, тагы бергә! Менә монысы шә-әп. Ризван тавышка башын күтәрде, каршында сизелер-сизелмәс кенә елмаеп торган каланчадай биек кешенең тупас йөзенә, тонык зәңгәр күзенә текәлде. — Давыд Захарыч?’ —диде Ризван, гадәтенчә, тыныч итеп,— Менә бу очрашу ичмасам Ялгышмасам, «Бохара—Урал»дан бирле күрешкән юк иде. — Әйтмә дә. очрашмаганга мең ел бугай инде,— дип тегесе, көрәктәй зур кулын сузды. Даны Татарстанга гына сыешмыйча, бөтен илгә таралган бригадир Давыд Захарович Клименковны күптән белә Ризван. Аның белән, дөресрәге, аның егетләре белән янәшә күп трассаларны иңгә-иң үттеләр Клименков болай карап торуга ук чын рус баһадиры: буе сажиннан артык, җилкәләре киң. күкрәге тепловоз буферы кебек. Тазалыкны, көч-гайрәтне кызганмаган аңардан табигать. Шуңа да бригадасында «Гренадер» дип йөртәләр аны. — Син нәрсә, чирлисең мәллә Актуганыч? Бөтенләй төсең киткән. — Болай гына ул, Давыд Захарыч, эшсезлектән,— дип сүзне уенга борырга маташты Ризван — Менә сезнең үкчәгә баса "башлагач, агару- күгәрүләр бетәр әле. — Тагы да артмасмы,— дип гөрләде Клименков, Ризванны култыклап.— Киттек безнең замокка Татарча итеп чәй эчерми торып, җибәрдем юк. — Ә мин китәргә җыенмыйм да, Давыд Захарыч Вагоннарыңның берсендә урын биреп торырсың бит? Үзебезнекеләр килеп җиткәнче диюем. — Сөйләп торасың тагы,— диде Клименков, гөрләп торган күкрәк тавышы белән,—Телисең икән, әйдә, үз яныма! Күңел киң, урын иркен Инде егетләремнән аерылмыйм дисең икән, рәхим ит, аллы-гөлле комачлар белән бизәлгән кызыл почмак синеке Сөйләшә-сөйләшә күчмә шәһәрчеккә килеп җиттеләр. Капканы керүгә, Клименков уң яктагы беренче вагон ишеген киереп ачты да үзе нең көр тавышы белән эчкә кычкырды: — Оксана, колонналы залны ач! Кунакларга җәймә караватның тирбәлеп торганнарын куй! 7 Юк, Ризванны йокы алмады бу төндә. Урын-җиренең җылы, ипле булуына карамастан, әйләнде-тулганды. кат-кат мендәрен кабарткалап, аны әйләндереп салды, һаман да күзенә йокы эленмәгәч, меңгә кадәр санап карады, тик берсенең дә файдасы тимәде — мие гадәттәгедән аек, фикедр^вр төгәл ачык, тәнендә аз гына да арыганлык сизелми Клименков сөйләвенчә, участокның өчтән бере сазлык, яртысыннан күбесе урман чытырманлыклары аша уза. Елгалар күп түгел түгелен, нибары бер инеш — Уратма. Тик ул, башына йөгән кимәгән кырыкмыш кебек, уинакләп-борма.танып. трассаны дурт-биш мәртәбә кисеп утә икән Җитмәсә. тар гына булуына карамастан, чагыштырмача тирән, мул сулы. ди. Явым-төшемнәр күл булган язгы көзге айларда, ярларын нан чыгып, холкын курсәтеп ала торган гадәте дә бар. имеш Шуңа да бу яктагы татарлар арасында «Яман елга» дип атала икән Анысын, эшнең, җиңелдән булмавын. Ризван монда килгәнче үк чамалады инде Ул ягы әллә ни борчымый аны Күңелен бимаза лаган нәрсә — әлеге трассаның шактый тын булуы Махсус бригадалар урманнарны кисеп, трассаны чистартмаса. сазлыкларга түшәүлекләр салынмаса, җир казучылар белән монтажчылар эш фронты ачмаса. нәрсә кыра ала изоляцияләү колоннасы’!. Хәзергә Ризванның бөтен өмете Иртеш буенда Давыд Захарович сөйләвенә караганда, анда Уфадан килгән монтажчылар байтактан эшләп маташалар икән Акрынрак булса да. җир казучы һәм трасса чистартучы бригадалар да кыймылдый, имеш Бераз эш фронты ачканнардыр, бәлки’ Клнменков вездеход бирсә, трассаны урап кайтып булыр, шәт Юк. анысына өлгерер, бригаданы каршылау хәстәрен күрергә, шәһәрчек өчен урын эзләргә кирәк башта. Давыд ЗсГхары’Г'ватоннарны монтажчылар шәһәрчегенә терәп куярга тәкъдим итә дә бит Булмас Аерым шәһәрчек, уз үзеңә хуҗа булуга ни җитә' Инде йоклый алмасына тәмам инанып, күзләрен ачты Тәрәзәләр генә түгел, кызыл почмакның шәрә стеналарына хәтле яп якты. теге як тәрәзә буендагы раскладушкада яткан Сәетнафанын сирәк мыегына ка дәр аермачык күренеп тора Яктырды да микәнни’ Ул иренеп кенә сә гатенә карады уклар унике тулып китүен күрсәттеләр Тукта, сәгатен җирле вакыт белән дөресләп куйган иде бит ул Алайса нишләп якты’ һай, ахмак та инде снн. Ризван' Караңгыланганы да булмады ич Бу бит сиңа Зәй тугае түгел. Иртеш буе ак төннәр сиздерә үзләрен Табигатьнең төньякка тартканын көндез үк чамалаган иде югыйсә. Кояш кыздырып торганда җылы, хәтта тирләтә дә кебек Аз гына болыт ку рендеме, кинәт салкынайта, чиркандыра ук башлый Ул урыныннан кубып тәрәзә янына килде, тышка ку з салды Шәһәр чектән кырыкилле метрлар тирәсендә эрбет агачлары зәңгәрләнеп күксел яктылыкта коенып утыралар иде Ризван, эшенә соңаргандай өтәләнеп, чалбарын, зәңгәрсу кара күлмәген, якалары шактый ялтырар га өлгергән пннжәген киде, брезент плащы белән беретын кулына алды, чыгу уңаена балчык каткан ку китекләрен эләктерде Бераздан ул шәһәрчектән читтә, пакьлекнең үзенә төренгәндәй ак төн кочагына сыенган кара урманга карап тора иде Карашын өскәрәк күчергән иде. имәнең,китте эрбет агачларының калын ботакларын ут алгандай тоелды ПфьГкк.Гсыенып, аз гына черем итәргә дә өлгермәгән кояш ябалдашларны алтынсу нурга манган Сунарчин. таты да канатланып, кичә Клнменков курсәтк ж тараф ка трасса ятына китеп барды Торба әрдәнәләрен. бульдоэерлар айкап ташлаган торф өемнәрен урап атлый торгач. \рман бчена \к килеп чыкты, табигатьнең шушы серле мәһабәт бөеклеге каршын та туктап калды Җилләр тә изрәп йоклаган бу гаҗәеп иртәдә ai ачлар гына түгел, дөнья у зе оеп калган төсле Шулай да эчтә ылыслар ............................................................................................................................... . кыштырдый, кемдер пышылдап сөйләшә, шыпыртлап көлә сыман һәрхәлдә, нәрсәдер күңелгә шик сала иде Кошларны.. гннаһсыд авачары Рнднаннын шнвһасен юкка чы.арлы. ул урман кырыена чк кнден б.и.ы һан .............................. ..................... .„.аа ...кшеренуче Лр’утыртып калдырган баг..................... ran бч., гы 1нм..к ....................... кайдадыр якында гына' Рн.нан сакланып кына дагын вер ...................... ..лыч нс.мы һа» сндс.дер ен де.дм.к кена вулып торган урчан >чын шайлан > глы Днк аегы йомшак Себер чрчаннарына ч.с вулганч.. сыгылып гнрба.нн гора мул вулып .............................................. ...................— маса >пам пмы сыман түшалган н.де һава гйдереен ы.ы. б. м.. тчн^телган. ч.н-р ка б. . ... М тулы Исертердәй булып, каяндыр сазанак үләне исе килә. Тын алуы иркен, рәхәт иде. Кинәт нидер шатырдады, дөпелдәгәндәй булды, Ризван, шикләнеп, артына борылып карады. Урман юлыннан аңа таба арт аякларына баскан ниндидер карачкы килә иде Аю! Шомлы уй, ток суккандай, бөтен гәүдәсен тетрәтеп узды. Исенә килергә өлгермәде, сукмак буйлап томырылып килгән җан иясен күреп алды. — Буран!—дип кычкырып җибәргәнен сизми дә калды Ризван. Эт килеп тә җитте, Сунарчинның күкрәгенә сикереп, җиңелчә чинарга, сырпаланырга тотынды Гүя ул үзен ташлап китүчегә үпкәсен белдерә иде Бераздан Сәетнафа да аларга якынлашты — Син нәрсә, Ризван абый, дөньядан туйдың мәллә?! — диде ул, сулышына кабып. Шуның белән Сәетнафаның сүзе бетте дә. Бергә-бергә күңелле булып китте Шактый юл алгач, зур гына ачыклыкка килеп чыктылар Басу дияр идең — сөрелмәгән, урман аланы дияр идең — артык зур. Билдән юешләнеп күпме үткәннәрдер, аяк астында су чылтырдый башлады, уйдык-уйдык булып җикән камышлар очрады Менә алар инде тоташ стена булып баскан Җикәннәрне кулы белән аралап, Ризван тагы берничә адым ясады, аннан сихерләнгәндәй туктап калды Алда — күз күреме җиргә җәелгән, көзгедәй яп-якты су өслеге назланып, иренеп кенә изрәп ята иде. Аякларының ләмгә бата башлавын тоеп, Сунарчнн янәшәдәге түмгәккә таба кузгалды Кинәт, сулы табага куырган борчак сиптеләрмени, күл өсте кайнап хәрәкәткә килде — моңа хәтле оеп, йокымсырап торган кыр үрдәкләре «ду» килеп камышлыкка ташланды Табигатьнең мондый иркен, хөр чагын байтактан күргәне юк иде, арык йөзенә елмаю чыкты, камышлар арасыннан сикерә-сикерә үрдәкләр качкан якка чабып баручы Буранга карап, көлеп үк җибәрде. Трассадан читкә тайпылуга инде шик калмады Тикшеренүчеләр күрәләтә күлгә барып кермәгәннәрдер ич- йә уңга, йә сулга алган булырга тиешләр Ризван бая үрдәкләр качкан уң якка карады — су өслеге шактый еракка сузылып, моннан зәңгәрләнеп күренгән урман арасына кереп югала иде Сулга борылды Монда яр якын, өстәвенә. Себер як табигате өчен шактый биек Яр кырыеннан ук өсте агачлар белән капланган калкулык башланып китә «Әлбәттә, шуннан, түбәдән узганнар».— дигән уй үтте башыннан. . Күл буйлап бераз баргач, аяк асты ныгыды, калкулыкка күтәрелә башладылар Биек булмаган кышлакка менүгә, Ризван туктады, балаларча кычкырып җибәрде: — Күр әле, Сәетнафа! Чыннан да, алларында гаҗәеп манзара иде Бөтен түбә, сайлап утыртылгандай, таң кебек якты"каеннар белән капланган иде Араларында ичмасам ялгыш кына да башка агач юк. Каенлыктан гаҗәеп бер яктылык бөркелә, күңелгә күптән таныш әчкелтем ис килә Әйтерсең, кемдер, юлчыларга бүләк итеп, туган якның бер почмагын монда күчереп куйган! Шәһәрчек өчен моннан да кулай урынны көндез шәм яндырып эзләсәң дә тапмассың»,— дип уйлап куйды Ризван Каенлык зур түгел, агачлар сирәк, аралары чиста, куаклар, чыбык-чабык өемнәре юк Урта бер җирендә иркен генә алан да күренә Шунда таба атладылар. Ләкин ачыклыкка чыгып җитмәделәр, андагы сәер бер корылманы һәм аның янындагы җан ияләрен күреп, туктап калдылар. Корылма дигәне башы урыс капканыкы сыман итеп ябылган ике баганадан гына гыйбарәт бер нәрсә иде Җирдән ярты метр чамасы биеклектә булыр, баганаларны тоташтырып, әллә такта, әллә утлык куелган. Шуның тирәсендә башына колакчынын төшереп йөнтәс бүрек кигән бер агай урала, аңа тагылып диярлек сыермы, бозаумы бутала иде Бераз карап торгач кына Ризван әлеге нәрсәнең мөгезе юклыкка игътибар итте, башы да ничектер озынчарак, юка Поши позавы ич бу! 84 Моны нәрсәгә юрарга белми беравык тордылар да аланга чыктылар Әлеге кеше, шактый олы яшьтә булуына карамастан, ten кебек таза, кин жилкәле иде Өстендә -нән жинсез туны күренә Аның Азия халыкларына хас кы дуслар-* дип дәвам итә Әбүбәкер. Аның русчасы да әйбәт яңгырын икән /Китәр инде, җитәр! Кү тләрне ачарга, тирә-юньгә, бигрәк тә калада яши торган туганнарыбызга карарга вакыт .Анда завод - фабрикаларда. рудникларда эшләүче урысы һәм татары, башкорты һәм украины бер булып, ярлы халыкны изеп яшәүче байгураларга. завод хуҗаларына, патша этләренә каршы кү г .р« I > үзләренә азатлык iay-лый Ә без монда Хисаметдин мулла белән отец Герасим сүзенә карап. берберебезнен кг.................................................. .... коябыз бер дә юкка дошманлашабыз Жнтәр' < еэгә дә. безгә дә коралны чын дошманга, патша җәлладларына каршы күтәрергә вакыт БУ вакыГКнТГрТтр- .я тятвр-н.р Да аны урап алып, ичл.н күңел белән тыңлыйлар Ара тирә арадан сабырсызланып кычкырынулар ише А ведь верно говорит И впрямь, чего нам делить, зачем драться? - Молодец. Абубакнр' Ул сөйләп бетерүгә геркем уртасына, яралы ун аягын сөйрәп, солдат Иван Коростылев килеп керә — Туганнар!—дип кычкыра Коростылев авылдашларына. Шинеленең изүен ычкындырып җибәрә, апрель кояшында күкрәгендәге Георгий тәреләре җемелдәп куя — Әбүбәкер дөрес әйтте, чын хакыйкатьне әйтте Безгә бер-беребезнең канын кою турында түгел, үзара дуслыкны ныгыту хакында уйларга кирәк. Ул көнне сугышмый таралалар. Инде бүген ызгыш, низаг булмый калды дигәндә, боз өстеннән менеп килүчеләрне Хисаметдин мулла каршылый — Жәмәгать, ни дип тыңлыйсыз шул имансыз Әбүбәкерне,—дип чыелдый ул, төркем каршына чыгып.— Ул бит динен урысларга саткан, кяфер бит ул! Кит, югал моннан, имансыз!— Мулла саллы гына артыш таягын күтәреп, Әбүбәкер өстенә килә башлый. — Сук, яле сук!— ди Әбүбәкер, тунының изүен ычкындырып — Халыкны җитәрлек алдадың инде син. карт ябалак! Менә тиздән авылга большевиклар килер, шунда барысы өчен дә җавап бирерсең! — Ниткән большевиклар ул тагы? Әй, мөселманнар, аны тыңламагыз, акылына зәгыйфьлек килгән аның!—дип бөтен су буена сөрән сала м ул л а ------------- ----------------- — Боргаланма, эт!— дип аның каршына баса Әбүбәкер — Большевикларны яхшы беләсең син Авылда гәҗит алдыручы син генә. Тик халыктан яшереп ятасың. Мондый хәлне беренче күрә, мондый сүзләрне беренче ишетә Сазанак халкы, һәркем куркуга кала, кичен шыпыртлап кына һәр йортта шул хакта сөйләшәләр. Әбүбәкерләр өендә дә сүз булмый калмый. — Нигә генә алай эшләдең инде,— дип өзгәләнә Әбүбәкернең хатыны Сәгыйдә.— Хисаметдин болай гына калдырмас, приставка җиткерер, төрмәгә утыртыр инде, ходаем — Томана син,— дип кычкыра Әбүбәкер хатынына һәм киндер күлмәген ярып төшерә.— Менә ул төрмә, һәрчак үзем белән... Аның үтә ябык тәнендәге буйга һәм аркылыга сузылган карасу- кызыл бурлак арканы эзләрен шунда беренче кат күрә Ташбулат Бөтен авыл куркышып торса да, Әбүбәкергә ул-бу булмый. Байлар һәм муллалар нишләптер бик юашланып, мескенләнеп калалар Шул көздә Сазанакка патшаның бәреп төшерелүе турында хәбәр килеп ирешә. Әмма ел да үтми, Хисаметдин яклыларның тавышлары бөереннән чыга башлый. Ә инде авылга Колчакның бер адашкан отряды килеп төшкәч, алар ничә ай дәшми торганнарын чыгаралар Әбүбәкер кулга алына, шул ук төндә аның янына Иван Коростылевны да китереп ябалар. Иртәгәсен Яман елга бозы өстенә русларны да. татарларны да — бөтен СазанакБагульникны куып төшерәләр. Иван белән Әбүбәкер дә шунда китерелә. Аллы-артлы ике залп яңгырый Бер-беренә таянып-сые- нып торган ике ир боз өстенә авып төшә. Ике кан бергә кушылып, бозны эретә һәм, халыкның чын дошманнары кемнәр икәнен исбатлап, язга кадәр шунда кала. Утыз беренче елда Сазанакта — «Якты юл», Багульникта «Восход» колхозлары төзелә. Күмәк хуҗалыклар оештырылып, алар аякка басуга, ике колхоз членнары киңәшеп, Яман елга аша күпер салалар Нәкъ Иван белән Әбүбәкер атылган җирдә, гасырлар буе бер дә юкка ике халык каны коелган урында калкып чыга күпер! Ләкин кечкенә генә агач күпер озын гомерле булмый Яман елга аны икенче язда ук ташкыны белән алып китә. Ж.әен анда тагын күпер корыла, әмма холыксыз елганың ташуы монысын да ялмап кына ала. Шуннан инде бу хәл ел да кабатлана: җәй саен яңа күпер салына, яз җиткән саен ул юкка чыга. Тик ике колхоз берләшеп, тәмам ныгып алгач кына, елгага зуррак агач күпер салына һәм ул байтак еллар халыкка бик шәп хезмәт итә. Ләкин узган елның мул сулы ташуы монысын да урталай өзеп ташлый. 10 ;т,^»п\^ аД а г.Ка К "' те" кеР г ’“ дэ - авьл "нде иртанге ыгы зыгьиан Р п ’ УР рән-сәрән мәктәпкә баручы балалар гына күренгәли иде Ләкин аларга игътибар итмәде Ризван анын бетен дикъкате колхозчы хуҗалыкларында Авылга кереп, биш-алты йорт турын үтүгә, үзенчә нәтиҗә ясап куйды әйе. борынгы авыл булырга охшаган Өй ләрнен күбесе, татарларга хас булганча, алты почмаклы итеп, эчкәрәк тартып салынган Тәрәзәләре урамга карый, каршыларында янбакча Тәрәзә кашагалары, кәрнизләр бу якка гына хас бизәкләр белән сырлан ган. күбесе буяулы Кыекларда исә такта белән дранча хакимлек итә Каралып, ярылып беткән калын-калын нарат бүрәнәләр бу өйләриен инде бик күпне күрүләре, ихтимал. Әбүбәкер улеменен шаһитлары да булуны сөйлиләр Дөрес, арада яңалары заманча алты почмакка ян-яктан терәп салынган кухнялылары да байтак Аларынын башында калай да шифер Искесе, янасы булмасын, өйләр барысы ла имән яисә карагай бүкәннәр өстендә утыра Анысына гаҗәпләнмәде Ризван, бу якларда таш кытлыгы икәнен, хәтта мунча ташы урынына да тимер томыр куллануларын белә иде Шунысы күңеленә хуш килде авылда йорт-җир нык. хуҗаларча салынган, койма киртәләр төзек, абзар-кура көлеп тора Күбесендә урыс капка, шулай да арада заманча, машина трактор кереп йөрерлек итеп эшләнгәннәре дә куп Үзе йорт-җир белән яшәүче буларак. Ризван барын ку pen. барын хәтерләп барды Алай да бер нәрсәне абайламый килгән икән Тәрәзә капкачлары ачык зәңгәргә буялган бер йорт янына җиткәч, туктап ук калды, хуҗаның җиләк җимеш бакчасына тезеп куелган егерме-утыз баш умартаны күреп хәйран калды Әмма бу Сазанак өчен гадәти ку ре иеш икән Башка бакчаларда да шулай ук ишле умарталар күргәч, һа ман да егетләрчә җитез атлаган Ташбулаттан сорамый түзмәде — Сездә әллә барысы да умартачы инде1 — Урманта торган, бал кортларын та асырыйпыс. дип җавап кайтарды тегесе. Авыл уртасына якынлаштылар Урамның сул ягында йортлар бе теп, тигез булып бәпкә уләне үскән бушлык башланды Шунда, ялгызы сураеп, ташландык иске мәчет утыра Анын инде тәрәзәләре ватылып, башындагы калайлары кубып беткән, картайган манарасы исә нинди дер бер могҗиза белән генә исән калган иле Шул турыга җиткәч, Ташбулат карт юлдан читкә тайпылды Анын артыннан борылуга. Ризван каршындагы бушлыкның авыл уртасына ук килеп кергән Яман елга яры икәнен төшенеп алды Сөзәк кенә яр башы на килеп баскач, Ташбулат карт туктады, үлеләр зиярәт итәргә килгән кешедән, тынып калды Дәшми тынмый шактый торгач кына Әткәм пелән Иванны әнәу пывойта аттылар инде, дип куйды Әйтерсең мәетләр шунда ята Ризван алга омтылып алды, ләкин елга өстендә тырпаен торган берничә агач субайдан башка нәрсәне күрмәде «Күпернең урынын дөрес сайламаганнар икән шул. дип уйлап алды, әнә тегендә өскәрәк салырга иде» Аннан ку зе аръякка мондагылар кебек үк сураеп торган таза стеналы йортларга төште Анда өйләрнең күбесе кәрнизсез, башлары дүрт яклап та кыеклап ябыл ган иде Сирәк мирәк булса да татарча итеп кәрнизләп эшләнгәннәре дә күрен.» Шунысы гаҗәп, тәрәзә кашагаларындагы бизәкләр икс авыл да да бер үк алым белән эшләнгәннәр Багульникнын урта бер җирендә, бу яктагы мәчет кебек үк. ташландык агач чиркәү моңаеп утыра Урам буйлап күп тә бармадылар. Ташбулат карт яңача ясалган зәңгәр буяулы капкаларның берсенә борылды Киң иркен ишегалдына килеп керделәр Ин түрдә юан гына мәһабәт нарат үсеп утыра анын күләгәсендә чин кызыл төстәге «Москвич» машинасы ( УЛ якта махсус проект белән салынган берничә бүлмәле агач йирт аның почмагымнан өч дюймлы торбаларны ялгап ясалган озын антенна күтәрелгән. Каршы якта, бизәкләп бизәкләп эшләнгән рәшәткә артында, жиләк-жимеш бакчасы жәелеп киткән, ул якта бал кортларының дәррәү безелдәгәннәре ишетелә. Ә абзар-кура кайдадыр бакча артында иде - Менә гуй кайтып та еттек,— дип сөйләнә-сөйләнә Ташбулат карт капчыгын болдырга ташлады һәм шунда каплап куелган чиләкне алып бакчага таба китеп барды Ризванның хәле кыстатып, ялындырып торудан узган иде. күн итекләрен салып, тирләүдән юешләнгән чолгауларын итекләре өстенә жәеп куйды да аягына ишек төбендәге тирән калошларны элеп, хужа артыннан атлады. Ул бакчага кергәндә, Ташбулат карт коедан су алып маташа иде. — Бирегез әле, үзем,— дип Ризван кое бавына үрелде. Карт гүя аның сүзен ишетмәде дә, картларга хас булмаган житез- лек белән су тулы чиләкне күтәрде, җилтерәтеп рәшәткәгә эленгән юынгыч янына китеп барды. — Пер бидрә су күтәрмәеммә әллә,— дип сөйләнде ул үзалдына Салкын су рәхәт, арыганны, йокы килүне юкка чыгарды Бөтен тәнендә гажәеп бер жиңеллек тоеп, Ризван ишегалдына чыкты Өйдә кеше бары сизелми, шулай да ишек бикләнмәгән иде. - Пылар пөтенесе китеп калганнар икән,— дип сөйләнә-сөйләнә, Ташбулат карт ишекне ачты, кунакны эчкә уздырды. Өендә ул тагын да яшәреп киткәндәй булды. Ризванны ай-ваена карамый зур якка алып керде, болай да йомшак утыргычка жәймә салып, кунакны урталыктагы өстәл артына утыртты, үзе кухня белән ике арада чабулап йөри башлады — Килен пешереп китте гуй,— дип сөйләнә-сөйләнә, иң элек яшел эмаль тышлы миски белән итле токмач күтәреп керде, аннан тегермән ташы кадәр бодай күмәче, кашыклар китереп куйды. Инде үзе дә утыра дип торганда, тагы да дәртләнеп чоланга чыгып китте. Шуннан тотынды ташырга. Зур гына фарфор савыт белән кәрәзле бал китереп утыртты, маен, эремчеген, бавырсагын алып керде, шикәр-конфет ише тәмтом ташыды. Алары гына җитмәс дип уйладымы, хәлвә, берничә төрле варенье өстәде. Инде өстәлдә урын да калмады Ләкин Ташбулат әле чоланга чыгып, әле кар базына төшеп, сөтен-катыгын, каймагын ташый да ташый Аның шулай, озак еллар күрмәгән туганын каршылагандай, йөгергәләвен карап утырган Ризванны кинәт йокы басты Тынгысыз төн һәм жәяү үтелгән чакрымнар сиздерә иде. Репродуктордан агылган жиңелчә музыканы тыңлый-тыңлый, оеп киткәнен сизмәгән дә — Оһо. кунак бар икән, дигән тавышка сискәнеп, уянып китте Ризван һәм. үзенең йомшаклыгыннан кызарып, тавыш иясен карады Өстәл янында урта буйлы, таза гәүдәле, бераз гына корсагы беленә башлаган шактый яшь чырайлы ир-ат басып тора иде — Гафу итегез, арылган, дип сөйләнде Ризван, күрешергә кулын сузып. Торып басты һәм әлеге кешенең чиста итеп кырынган йөзенә, болыт булып торган көрән чәченә күз төшереп алды. Егет нәрсәсе бе- ләндер Ташбулат картны хәтерләтә иде Алар танышырга өлгермәделәр, жыйнак кына ак самавыр күтәреп, бүлмәгә Ташбулат килеп керде Әлеге кеше самавырны карт кулыннан алды да җилтерәтеп өстәлгә куйды. — Әй. әти, үземә әйтсәң соң инде,—дип Ташбулатны битәрләп алды.--- --- --- — — Син мине цуттан цыгарырга ашыкма гуй, Зиннур улым,— дип гөрләде Ташбулат һәм ул, ипләп-җайлап кына, тәлинкәләргә токмач бүлә башлады. — Мин ашаган-эчкән, әти,—диде Зиннур, өстәл янына урнашып.— Шулай да кунак булгач, табынга утырмый ярамас Карале, әти, шунда буфетта теге нәрсә дә бар иде бугай — Тагы лерәй эшең килеп цыктымы?— дип сорады Ташбулат Әи. әти. һаман да шул төзү материаллары артыннан йөр\ ннде Үзең беләсең, мал-туар ишәйгәннән-ишәя. урын җитешми Шул ферма ны көзгә кадәр җиткерәсе иде Агачтан салмагыз, диләр дә бит Кая соң әле аның ташы, кирпече? Агачы җитешми әле монда Тагы теләнергә барам Ата белән улның үзара сүзенә әллә ни әһәмият бирми aiuav белән булышып утырган Ризван председательнең бу сүзеннән сәерсенеп калды Агач җитми диме? Кызык. Себердә агач кытлыгы булсын, имеш Күне лендәген кычкырып әйткәнне сизми дә калЯЗ -------------------------------------------------------- — Алтын чыккан җирендә кыйммәт икән — Себердә дә исәпсез байлык юк шул.— дип уфтанып куйды Знн нур - Бирсеннәр иде әле тагын ун-унбиш гектар урман Ул чагында без кышны бер кайгысыз каршылар идек Ярый, сандугачмы җыр белән сый ламыйлар Тотыгыз әле ' ка үрелеп Тик Зиннур дәшмәде, кысыграк кузләрен кунакка төбәп анын а,,ГгР сүзен көтте Председательнең хәйләле күзләрендә «Беләбез без бушлай нын нәрсә икәнен. бер бүрәнә алырга олгермассен. итен балын сорап тенкәг.1 тиярсез, фатир .таулап баш катырырсыз,, дигәнне укырга мамкин иде Сунарчин исә. сүзен оныткандай тәмләп чәй башлады Зиннур сүзен дә. зшен дә ярты юлда калдыра торганнардан түгел Ризванны ашыктырырга тотынды — «Тик» дигәне нәрсә ннде? л, ■. — Агачны үзегезгә кисеп алырга туры килә,- диде Суиарчии буш чынаягын Ташбулатка сузып - Шарты шул эшне тиз тотарга, иртәгәдән кисә башларга кирәк «Әһә. аңлашыла. днп уйлап алды Зиннур, күчәрен очкын, аклы рып - үз кирәгенә йирисен икән әле син туганкай Бодай булгач, ки бәккә алданырга ярамый, боларда машина ягы да иркендер әле» Ташбулат чстәлгә ярты шешә коньяк китереп куйды /•ьгяткпкЛ>и^гЛак МаГЫЗ тагы'~диде яшь хуҗа Ризванга, кендез ,ш сәгатьләрендә бу нәрсәне каба торган гадәтем юк Колхоз прет.сда теленә килешми Җитмәсә районга китеп барышым Сунарчин кайтарып дәшмәде Ачыгуы /киткән иде. токмачка ябы рылды — Җитте. рәхмәт Без дә эш кешеләре бит.— Ризван эчемлекне читкәрәк алып куйды, башында исә һаман да шул агач турындагы уйлар бөтерелә 2 Әмма тегеләрнең аңарда эшләре юк кайсы п ■н и*»• ( кайсы тәне буйлап сөлге йөгертә. кайсы чәчен тарап маташа Бер Ла ния генә, авызына җыелган суны еш-еш йотып, аңа текәлгән, печәнлектә булачак хәлләрнең куеруыннан эреп киткән иде - Икенче көнне. дип д.шам итте Кавкл. аМИ ПОШ зәләрдә утлар сүнгәч, шикләнә-шөбһәләнә генә Сәлнмәкәем янына киттем. Печәнлеккә менә торган баскыч янына җитсәм йнр..ц м тирес ЯМ сына төшеп китте дип торам, баскыч төбендә һәркайсы көймә кадәр ике галош тора Уф. монда икән, җанкисәгем1 Дөм караңгы печәнлеккә менүгә, кулым паласка төртелде, шикләнүләрем тәмам юкка чыкты Менә ич аяклары алтынымның Бармакларын тотып карадым. балты рыиа күчтем Уянмый, бәгырь, көн буе эшләп арган курәсгн К\ i ырым белән һаман өскә таба үрмәлим, инде күкрәге тирәсен . ;. ш җмпсм тик бер дә кулга ятышлы йомшак әйбер туры килми, бары да каты-коты Тагы да өскәрәк үрелгән идем учыма бер көлм < UH.I.I килеп КВрМӘ сейме! Ул да түгел, сакал иясе йөрәк яргыч аваз белән акырып җи бәрде: Ка ка-каравыл! Үтерәләр! Төзүчеләр шәһәрчекне тутырып көлеп җибәрделәр Ну. шыңкытасыц да инде. Кавказ дус Өрдерә, кибәге күзгә керә — Яле, я. сөйләп бетерсен кеше Кавказ инде хикәятенең ахырына җитәр! < аш да, тыңлап бетерми торып, китмиячәкләр Ул кесәсеннән , up ланып беткән сигарет пачкасын чыгарды, тәмәке кабое.' ■■ п төтен йоткач та байтак тын торды әле. — Әллә үзем сикергәнмен, әллә яшен сугып өлгер ъ. ти .inn китте Кавказ, гавышын әкрынайты) 1..ШК.ШМ. н Карт исә. борып кушан пап «Ра ратбой, үтерәләр!» дип сщын сала бу Дәшәм I" - I.ip ,ii,iH. тукта, IHM кызын янына rwi ул туктау, аның саен ярсып кычкыра, сакау тәре Бера идан басылды бу. Тик ул чакта тирә күрше җыелып өлгергән иде — Соң, кабыргаңны санадылармы? - Санавын санамадылар Алай да буровойдан китәргә туры кил де — көлеп теңкәгә тиделәр Менә шулай да була. Дәниякәй. кызлар куены Дания ерылып киткән авызын көчкә генә жыеп алдм уешш чынын кушып әйтеп салды Юктан куркасың. Кавказ Тагын чыркылдашып алдылар Юк ин н җитәр! Сезж - днядия. Кавказ буй буй ак таша башлаган чәчләрен юынгыч аегына тыкты Бу кешеләр инде ү з гомерләрендә күпме ген., дә нинди генә юллар үтмәгән' Шулай да һәр инә өчен Нн генә 1НМӘ һәр трасси күкелдә ян»_о< китап, башланмаган тормыш Шушы тантаналы минутларның ләззәтен турыдан туры трл. • .1 • ' шәһәрчектә калучылар да тоя Аш төннән торып, пилмән ясаганнар мае ымы ,• Зур гаиләдәй дәррәү ашарга утырдылар мәзәк өстәл янында да басылып тормады. Андый чакта шаярырга сәбәбе дә чыгып тора бит аның. Әнә, үрдәктәй чайкалып, ашханәгә Дания килеп керде, пилмән салып куелган тәлинкәне алды да, күзләре белән урын эзләп, урталыкта басып калды Аннан өстәл якындагыларны этә- төртә, Сәетнафа кырыена кереп утырды — Йәле, хет син ир бул, Сәетнафа, иңнәрне иңгә куеп, парлап кына ашыйк бер. Тегесе шөпшә тешләгәндәй сикереп торды, пылаулы тәлинкәсен эләктерде дә, үләттән качкандай, ашханәнең ары башына китеп барды. — һайт, Дания тота бит!— дип кычкырып калды кемдер. Сәетнафаны шулай ирештерүләре беренче тапкыр түгел Комендант нишләптер хатын-кыздан уттан курыккандай курка, алар белән ялгыз калмау яисә яннарына утырмау өчен теләсә нинди җәберне, көлкене күтәрергә әзер. Бераздан игътибар Кавказга күчте. — Россиядә син булмаган төбәк калдымы әле, Кавказ?— дип сорап куйды Гөлзәминә. Сүз башларга җай гына булсын инде Кавказга, элеп алып та китте: — һай, туган, безнең ил зур, бик зур бит ул. Абзаң аяк басмаган урыннары да бар әле аның. Пример, Сочины күргән юк минем, бер генә курортка барганымны да хәтерләмим. — Ә ял йортына?— дип төрттереп куйды Шәхсәнәм. — Анысында булмадым дисәм, гөнаһка батуым бар. «Васильево»- да өч төн кундым бер. — Анда бит унике көн ял итәләр,— дип утка ялкын өстәп куйды Сыртлан. — Түзәрсең анда унике көн,— дип сөйләнде Кавказ, икенче порция пылау белән булашып.— Өч көнендә дә эшсезлектән үлә яздым. Тегендә барам — таяк белән шар төртәләр, монда киләм — ятьмә аша туп ыргыталар Берәүләр тик йөри, икенчеләре кеше хатыннары артыннан чаба... — Ә син нишләдең?— дип сөйләүчене кыздырып җибәрде Толик. — Ул яктан махы бирмәдем бирүен, икенче көнне үк тоттым бер нечкәбилне. Казанныкы булып чыкты, хәерсез. Якын җир бит, ире килгән. Урманнан чыгуыбыз булды, ире сугып екты тегене. — Ну-у-у? Шуннан?—диеште төзүчеләр. — Иртән иртүк җыендым да тайдым мин моннан Казанга киттем, оргсинтез төзелешенә Вәт анда булды хәлләр Өченче хатыныма шунда... Моңа кадәр сүзгә кушылмый гына ашап утырган Шаяз, өстәлне дөбердәтеп, урыныннан кузгалды: — Әйдәгез! Кавказның әкияте бетмәс аның. \ 12 Әрҗәсе брезент белән томаланган машинага менеп утыргач, сабырланып тынып калдылар Кабинаны Гөлзәминә белән Шәхсәнәмгә биреп, Сунарчин үзе өскә, эшчеләр янына урнашкан иде Аңардан тартынулары микәнни? Юктыр. Бер чыр-чу килә башласалар, яннарында Ризван түгел, министр үзе басып торса да, уенкөлкене ташламаячаклар. Болай үзләре басылып калганнардыр. Ни әйтсәң дә, гомер күрмәгән-ишетмә- гән җиргә аяк басулары бит Чыннан да, төзүчеләрнең трассаны үз күзләре белән күргәннәре юк әле. Торба салгычларны, машина-җиһазларны илткәндә тимер юл буендагы шосседан йөрделәр Трасса хакында бар белгәннәре — участокның аргы башы гына. Кыенлыкларны күз алдына да китермиләр. Ярый, вакыты җитми торып белмәүләре яхшы, күңелләрен төшермәсен- леп. ®үХренРйомдЫ >К С '’ ИрЧ " Н - “ ашина 6a^ a " ~йга 1йяы™^'об,, ” еВ>!“Ы еР™Р1ы« «™>. Даррэү «иеп мивәләреннән айнып китте Ризван һәм сораулы карашын егетләргә тиваде^ Наргә дан көләләр батар шул хәтле? Әй. Кавказ теленә салынадыр ла Юк. бригадага яка килгән Дамяриы и^ещтеру.таре икән Тегесе трассага .к күлмәк киеп, муенына галстук тагып Тыккан — — Син, Дамир, кояштан саклана торган ефәк зонтнк та аласын калган.-дип егеткә ябырылуында Кавказ Аннан да главные зш ләпә кияргә иде, траншея буенда күренгәннәргә эшләпә болгап кына барасын. Дамирнын кызларныкыдай ак йөзе алсуланып янып чыккан, пыяла мамык кебек аксыл чәче, һәр бөртеге үзенә бер якка карап тырпайган ак кашларына кадәр ояла сыман Егетләрдән бигрәк янәшәсендә утырган Таңчулпаннан уңайсызланып, күзләрен әрҗә идәнендәге ярыкка төбәгән дә акланырга .маташа — Кешенең һәр җире матур булырга тиеш, дигән Чехов йөзе дә. киеме дә, ;и, уцлацы да — —■—■ — Чәче, чәче, дигән ул. дип сүзгә кушылды Сыртлан, нң мөһиме чәч кешедә Чәч матурны тагын да гүзәл нтә. шөкәтсезне тагын да ямьсезли^ Г— -------------------- -- ---------------------- — Ул” яктан сынатмый безнең Дамир, дип элеп алып китте Кан каз,— Әнә бит, чәч кенәме. прәме арыслан ялы. калак сөягенә төшеп тора Дамир түгел. Дамирә Тагы гөр итеп көлешеп алдылар Бу инде трассачыларның егетне шушы минуттан башлап «Дамирә» дип йөртәчәкләрен раслау иде Бер Таңчулпан кызганып барды Дамирны Трассачыларны белә ул: бер кабып алдылармы, чәйнәп өзми туктамыйлар Пә елап, йә үзең үк сүзне уенга борып котылсаң гына Дамир исә ул хәтлесен белми әле. кыз аңа ярдәмгә ашыкты сүзне икенчегә борырга булды - Кавказ абый, синең чын исемең ничек? Паспортыңда да шулаймы* I — һе. исемнең юрие дә була микәнни? — Кушаматтыр, бәлки? Юк. законные шулай Кавказ — Кит инде, шундый исем буламы? Мулла кушамы инде шундый пүчтәк атны?! - Мулла кушмаса, әтән кушкан — Сөйлә, ә. Кавказ абый? - Сөйләсәң, озак инде ул, дип. гадәтенчә, бераз ялындыру чама сын сиздереп куйды Кавказ — Әйдә яр. юл ерак бит. диеште трассачылар Кавказ, барының да дикъкате үзендә икәнне тоеп, тынып калды, күкрәкләрен, янбызларын каккалап, тартырга эзләгән булды, аннан янәшәсендәге Толнкнын тышкы түш кесәсеннән күренеп торган фильтрлы сигаретын тартып чыгарды - Беләсез бит инде, утыз беренче елда районнар оештырыла, дип тәмләп кенә башлап җибәрде ул сүзен Явымга таем ди гаид әй район үзәген безнең авылдан өч чакрымдагы Юк ? ■ ■ кчнтар I аион оеша, төрле төрле оешмалар барлыкка килә Тикаларда •. •; ч • кеше .i.ipv 1ә кирәк бит әле. аларын ia Казаннан гөя ки мәссси Шуннан тотыналар авыллардагы яп сызу белгән активистларны минем кебек Телга бетк арие лынры Минем л..и, 6.4 ай внк актин вуанаса м. тешен калганнардан түгел икон Жигм-н.'. дүрг биш ,-л иадракада ккы ган. аннан ликбезда. «нт каласын., бары., ике айлык .ур. га ветеран кайткан Авылдагы на.1 туарнын .ыргы кортла.... к..йр-x асларына карболка свртеп йари. кыскасы, ат духтыры Аны да чакыртып алалар район уэәгенә ветпунктка дезинфектор кирәк ик.»н Р Кинәт мнижнанык сул яктагы тагарначе „нидндер чокырга туры килде, уң якта утыручылар, чырыйлап, каршылары итәгенә капланды Сүз киселде. Кавказ тынып калды, төзүчеләрнең тынычлануын, кыста ганын көтте Ләкин аны ашыктыручы күренми иде. Көтеп-көтеп тә йөдәтүче булмагач, бүленгән хикәятен дәвам итте: - Район үзәге әнә шундый төрле-төрле халык белән тула бервакыт Кичәге крәстияннар культурный интеллигентка әйләнде бит инде Тик бу культурныйлыкны башкаларга ничек күрсәтергә? Баш вата торгач.’ әмәле табыла бит моның. Әүвәл, иң культурный кеше буларак, район газетасы редакторы күрсәтә кемлеген — яңа туган улына «Авангард» дип исем куша. Атна да үтми, милиция начальнигынын малаен «Наган» дип атавы мәгълүм була Шуннан башлана бу кизү, авылда бала тудымы, Эдуард та Альберт, Урал да Памир Аннан дөньяга бер-бер артлы Спартаклар. Икарлар килә Бераздан, бик популяр исемнәр кушылып беткәч, Альянус, Академия, Гатуф, Рафинад ишеләре хутка китә. Минем әтәй, культурный кешеләрнең берсе буларак, бу хәлгә бик көнләшеп йөри Барысын шаккатырырлык бер исем кушар иде, бала тумаган. нишләптер инәй ашыкмый икән — нәкъ тугыз ай корсагында йөрткән мине Бик аптырагач, культура кертүне үзеннән башларга була бу Хыялетдиннең «этдин»ен алып ата да «Хыял» булып кына йөри башлый. Тик һаман да эчен бер нәрсә тырнап тора икән, телдән әйтү белән генә түгел, кәгазьләрдә һаман «Хыялетдин» бит Шуннан документларын алыштырырга була. Бер уңайдан фамилиясен дә культурныйлаштырып куя — Виноградов Әмма моңа берәү дә шаккатмый Нигә дисәң, анын кебекләр күп була Юкәледә: кайсы фамилиясен «Чапаев» дип үзгәртә, кайсы исемен «Завгар» дип төзәттерә Әтәйнең тагы эче поша башлый. Шулчак акырып, елап, разбой салып мин дөньяга килгәнмен Малай булгач, түбәсе күккә тигән әтәйнең Чөнки шул көннәрдә генә кызыл почмактагы радиодан бик матур бер сүз ишетеп кайткан була — Кавказ Мондый исем әле берәүдә дә булмый Юкәледә, бары миңа насыйп икән... Моңа хәтле менә ерылам, менә көләм дип, мимылдап торган иреннәр, кинәт ж.әелеп, кайсы хахылдый, кайсы хихылдый башлады. Юлдашлары көлеп аргач кына. Кавказ сүзенә йомгак ясап куйды: — Дөрес, миннән соң да Юкәледә унлап малайга «Кавказ» дип кушканнар кушуын Ну ләкин беренчелек минем әтәйдә калган тәки. Менә шул. Юкка исегез китә, мин үскәндә бер безнең урамда гына да дистәдән артык «Марсельеза», биш-алты «Академия», берничә «Институт», тагы әллә кемнәр бар иде Машина тагын бер бик каты чайкап алды, шосседан төшеп, сулга, тәгәрмәч эзләре белән яргаланган чирәмлеккә борылды. Трассага якынлашуларын сизеп, тынып калдылар 13 Шаяз Рамаев бригаданың тезгенен кулларында нык тота, берәүгә дә чыгымчыларга юл калдырмый Шунысы кызык, Сунарчин шунда булуга карамастан, һәркем киңәш сорап Шаязга килә, кечкенә генә куанычын да, шик-шөбһәсен дә аның белән уртаклаша Рамаевнын абруе каты куллы булуында гына түгел иде бугай Хикмәт — анын, бригадирлыкка ташлама көтми генә, йөкне башкалар белән бергә төпкә жигелеп тартуында булса кирәк Бригадир бүген дә үз урынында иде Вахта машинасыннан төшеп, тигез рәткә тезелгән торба салгычлар янына килүгә, ул инициативаны кулына алды Ризван ана комачауламады Киресенчә, үзен иркенрәк тотсын дип, читкәрәк китеп басты һәм әле генә килгән юлларын күзәтә башлады. Көткәне — кайнар битум төягән машиналар күренми иде әле. Шаяз нидәндер курыккан сыман, чалт аяз кук йазенә. кояш җылысы астында изрәп яткан урман әрәмәләргә, бихисап чәчәкләр исенә чхмган болынга карап алды ' -----------------------> — Андый сүзне ничек телең барып әйтәсең. Ризван абый» Шушындый көнне әрәм итәләр димени» Өлкә газетасына күз салгансыңдыр күршеләр чакрымнар саныйлар анда Мәскәудән килгән Цветков колон насы атнага биш чакрым үткән, ди әнә Ә без»' Бәкернең торба салгычын да «җигик» мәллә дим? — Син. Шаяз. әллә шаярасың, әллә ялгызың ике агрегатта эшләргә уйлыйсыңмы? — Шәхсәнәм апаны утыртабыз Тракторчы бит ул — Моннан утыз ел элек кәҗә тракторында эшләгән хатын белән ишәрСең ишәк чумарын Тагын да аламарак хәлгә калуыбыз бар — Калмабыз! Өченче көн Бәкер машинасын ул алып килде бит Сыртлан абый өйрәткәләп тә маташты үзен Дүртәү эшләр идек анысы торба салгычны монда калдырып китеп булмый бит инде Аннан безгә запас машинист турында да уйларга кирәк. Ризван абый Ни әйтсәң дә Себер бит — Ай. Шаяз. бер дә күңел тартмаган эш кузгатасың әле син Ризван тынып калды, беретын салып, учы белән тәмам сирәкләнеп калган баш түбәсен сөртеп алды Ярый, сынап карыйк, тик, зинһар, ку з уныннан җибәрмә инде син аны Кешеләр бөтен күңелләрен биреп, янып көеп эшләгәндә, алар янында буталып йөрергә, күп белгән булып, алар үхтәре аңлап торган нәрсәләр хакында акыл сатарга яратмый иле Ризван «Урал» машинасы яныма барып аның кан.нын.1 сня I ң- 1< аптырап кәтды БүГСМГӘ М ипләре күп иде күбен сварщиклар янына1 '■ ларны эзләп табарга, җир казучыларны күрергә ташлап калдырылган сазлыкларда чокыр казу һәм торбаларны ялгау турын тә сөйләшергә иде исәбе Кая инде, колонна беренче адымнарын ясарга торганда «ЯЧек I.ип.I.in китәсең in Ь.шн.пы адым ныклы ышанычлы икән, эш майлагандай барачак, бригада бернинди кыенлык каршында да туктап калмас Инде кузгалып киткәндә ук аяклар бутала, көй бозыла Ашыгып үзенә таба килүче Шаязны күргәч башыннан битхм хәсрәте кнтте, күңелен шом биләп алды Ни булган» БригадирныТ^ леп җитүен дә көтми, аңа каршы кузгалды ЭбЫЙ ‘" Ч3 W агрега, бела» - чыларның әче теленнән куркып, көннәр б\< тәш*............................................................«рн ара килеп чыктымы, берәр аулак почмакка посып, кхгн з ра. нидер саный, яза, сыза Бервакыт у '» йоклагач әлеге кенәгәсен алып актаралар һәм шаккат алар бите саен тиеннәр, сумнар Бер урында ул алгаи 4ку' икенче җирдә контора тарафыннан т«р тс > ы ■ к . взнослары суммасы, кемнең дә булса туган көненә чыгымнар, хәтта әнисенең җеназасы өстендә таратылган хәер акча< етбай тр Аз гына хәтле тиене тиенгә теркәлгән. Берничә бит өч процентлы дәүләт заемына багышланган. Аннан да ары квартира, газ. су һәм электр энергиясе өчен түләнгән акчалар Шуларны санап кына юанса ярар иде дә бит, юк. башкаларга тынгы бирми. Сүз башладымы, акчасы юклыктан, хезмәт хакы азлыктан, товар бәяләренең кыйммәтлегеннән зарланырга тотына. Аннары, арзаны була торып та. кыйммәтле күлмәк алган хатынын сүгеп ташлый, ыштан ертып кайткан улын атналар буе каргап йөри, һич тә булмаса, син берни уйламаганда: «Безнең министр күпме ала икән?»— дип баш катыра. Эшчеләрне шулай җәфаласа. Ризванның җанын башкача кыйный Мәүлетбай. Кичен, шәһәрчеккә кайту белән, ул конторкага килеп керә, һәм Сунарчиннан нарядларны күрсәтүне таләп итә башлый. Наряд турында булмаса, спецовка сорап йөдәтә. Ризван эш киемнәре алу тәртибен аңлата-аңлата да арды. Мәүлетбайга аны сөйләп торасы да юк югын Әмма тегесе кайчан һәм ничек өстәмә киемнәр алу юлларын белә. Берәр алама сырма табып, шуны айлар буе күтәреп йөри, акт яздырып, гамәлдән чыгармый торып туктамый Чөнки эшкә булмасын, рәешкә булмасын. кибеттән кием алып кию гадәте юк аның. Кавказга да таянып бетә алмый Ризван Ул жилкуарның теләсә кайчан бригаданы ташлап китүе бар. Аның илгизәрлеген белгәнгә, бервакыт үзеннән дә сорады: — Сер булмаса. әйт әле. Кавказ, нәрсә куып йөртә сине болай ил буйлап? Кавказ көрсенеп, беравык дәшми торды. — Үзем дә белмим.— дип куйды аннары,— бер урында озаграк эшли башласам, пошынудан эчем күбә минем. Яңа җиргә күчсәм, кызык булып китә, башка табигать, башка кешеләр. — Башка хатын.— дип өстәде шуңа Шаяз. — Яңасын яңа. тик алар тормыйлар минем белән. Миңа ияреп, ике-өч тапкыр күченеп карыйлар да. зимагур дип. кул селтиләр. Әмма аңардан да бигрәк Дамирдан шикләнә Сунарчин Дөрес, ул әле аны юньләп белми. Карап торуга әйбәт кенә, таза, төскә-биткә дә килмәгән жире юк. Ләкин артык купшы, көяз. Дамирның менә шул ягы шөбһәләндерә дә колонна начальнигын. Җитмәсә, егет бик мәгълүматде, кирәксә-кирәкмәсә дә үзенең гыйлемлеген, күп белгәнлеген күрсәтеп алырга ярата. Мондыйлар, гадәттә, я ялкау, я җәнҗалчы — һәрхәлдә, бригадада төпләнеп кала торганнардан түгелләр Кинәт болынның сихри тынлыгын куәтле мотор тавышы ярып керде, һавага кайнар гудрон исе таралды Төзүчеләр телендә «Луноход» дип йөртелә торган битум ташу машинасы, аңа хас булмаган җитезлек белән. изоляцияләү машинасы янына килеп туктады. Шуны гына көткәннәр икән, аллы-артлы пускачлар пытырдый башлады, авыр ухылдап дизельләр кабынды. Дистәгә якын машинаның берьюлы үкерүенә күнекмәгән кошлар, янәшәдәге әрәмәлекне ташлап, каядыр очып киттеләр. Тик ялгыз шөлди генә, үз сазлыгын ташлап китә алмыйча тирәкләр өстендә әйләнә иде. Бригада тормышында сирәк була торган тануаналы вакыйга — яңа трассада беренче адым ясау минуты җитте. Инде изоляцияләү машинасы сыек битум белән тутырылды, инде моторлар ярсып эшли, инде машинистлар бар да урыннарында. Ләкин никтер кузгалмыйлар. Сунарчинның фатихасын, хәерле юл теләвен көтәләр бугай Ризван ашкына-җилкенә колонна алдына килде, корыч гәүдәләренә коточкыч зур көч туплаган машиналарга, аларны тезгенләгән хуҗаларга карап бер мизгел генә торды да. кулын селтәп. Шәхсәнәм утырган торба салгыч янына китеп барды. Юк, бу кечкенә хатынның тау кадәр машинаны идарә итүенә ышанып бетми иде ул. Шәхсәнәм белән янәшә утыруга, алдагы агрегатка — Шаязга кул болгады: — Кузгал! Колоннаның беренче ыргымыннан кәефе крарелен китте Ризванның, хатта йезенә елмаю чыкты Шушы бәхетле «иңел рәхәтеннән айный алмыйча им метр ара узганын сизми лә каллы Беразлан исенә килен, башына уй төште. Дөресен әйткәндә, монда инде ана эш юк иде Шчлай да агрегатта Шәхсәнәмнең ялгызын калдырасы килмәде Үзенен һаман да Шәхсәнәм кырыенда бер эшсез утырып баруын күңеленнән шулай акласа да, вакыты бушка узуга эче поша башлады Ул. урыныннан кузгалып. җиргә сикерде, һәр агрегатны йотардай булып карый-карын. колоннаны яныннан үткәрде дә төбендә биләүле торба яткан траншеяга төште Беравык торба өслегенә карап торды, күзләренә генә ышанмыйча, чорналган тасманы капшапкапшап карады Маташкан саен, йөзе бозылды, күзләре кысылды — эшнең сыйфатыннан канәгать түгел иде ул Тасма нишләптер тигез ятмый, өслек җыерчыкланып-дүдкынланып тора. Ул колонна алдына басып кулын күтәрде моторлар гөрелтесе сүрелеп, дөнья тынып калгандай булды Шаяз машинасыннан төшеп җиткән иде инде. — Ни бар, Ризван абый? — Чорнау ошамый миңа,—диде Сунарчин, колонна ахырына таба атлап. Терсәкләреннән мазутка, гудронга батып, җыйнаулап маташсалар да. эш сузылды, машина, киресенчә, көйсезләнгәннән көйсезләнде Алар шулай дөньяларын онытып маташкан арада, төш ауды, һаваны салкын тартты Инде ашыйсылары килеп бетте, инде Дамирнын чал «арыслан туры килә икән, икеләтә түләргә диелгән Ризван, аның сүзләрен ишетмәгәнгә салышып, дәшмәде Башкалар да. Мәүлетбай белән бәхәсләшәселәре килмичә, тынып калдылар Бер Шаяз гына иреннәрен чәйнәп чәйнәп торды да — Менә нәрсә, Мәүлетбай, эшлисең килмәсә. кит син диде - Җиткәндер инде снна безнең мины тәлдрга. Гош. чәчрәп аягына басты һаман Оер балык башы туйдырды бнт инде Гарык Ват ахмаклар, дип куйды Мәүлетбай. тыныч кына,- мнн бнт сезнең интересны яклап сүз кузгаттым Әйттем и« кайттым Синен кайгыртуын ач тиенга да кирәкмн безгә. Шаяз урының нан кузгалды Ризван абый, колоннадан чыгарып атам мнн анын агреялы» карага манчылды, инде кояш та каядыр казах далалары өстенә күчеп, ничектер төссезләнде, кечерәеп калгандай булды, саран җылыта башлады Кичке дүртләрдә генә агрегатның җаен таптылар Барысы да җиңел сулап куйды, телләре ачылды, бөтенесе берьюлы сөйли сөйли, якындагы тирәк төбенә атладылар Алай да ашаганда бер беренә сүз катучы булмады, авызлар чәпелдәде дә борыннар мышкылдап торды — Менә хәзер ашханәгә кадәр түзәргә дә була, дип куйды Мәүлетбай, ашап туйгач, һәм ялгызы бер читтә черкиләр белән сугышып утыр ган шоферга борылды Әйдә, туган, арбаңны бор. кайтабыз* — Ничек инде «кайтабыз»3 диде Шаяз коры гына Кавказ исә сүзне уен-көлке белән бетермәкче булды — Шәһәрчектә дә Хупҗамалың мунча ягып көтми лә Мәүлетбай бу сүзне башларга күптән әзерләнгән буган, куеныннан җәһәт кенә «Профсоюз хезмәткәре белешмәсе» тартып чыгарды - Менә монда, туганкаем, совет эшчесе көнгә җиде сәгатьтән артык эшләргә тиеш түгел, диелгән Ул кулындагы белешмәне Канюкның борыны төбендә уйнатып алды — Инде алай бодай артыгын эшләргә "’“шаяз ЯРСУЫН тыя алмый ашкынып, агрегатлар янына китеп барды шаяз ярсуым I я.пь.,аП чи^детбай. белешмәсен куенына Башкалар аның артыннан кузгалдылар wy. а__м11йдм яшереп, баскай урынында бераз таптанды да тегеләр - Мин бит болей гына, шаярып кына,- дип мыгырданды ул үзал дына һәм барысыннан элек торба салгычына менеп утырды. Янә дәррәү моторлар үкерде, янә тирә-юнь куәтле гөрелтедән калтырангандай булды, тирәкләренә әйләнеп кайткан кошлар кабат канәгатьсезләнеп һавага күтәрелде. Кояш офыктагы чыршы-сөңгеләрнең үткер очларына төшеп төртелгәч кенә тукталдылар Ризван янына кулына пикет казыгы тоткан Таңчулпан килде. — Дүрт йөз метр. Ризван абый. Коры, тигез җир өчен аз. бик аз иде бу. Мондый темп белән барганда. бригаданың хурлыкка каласы көн кебек ачык. . 14 Колоннаның исә яңа начальникта да. алда торган сазлыкларда да гаме юк. ул ашыкмый-кабаланмый гына, бер җай белән алга бара да бара. Шулай ук бик көчәнми генә торба салгычлар гүли, чистарту машинасы чиный, изоляцияләү агрегаты тырылдый. Менә куәтле машиналар гаскәре туктап калды — бераз гына артта калып траншея буйлап килгән бульдозерны көтәләр. Тегесе колонна белән тигезләнүгә, чанадан Гөлзәминә белән Дания сикереп төштеләр дә. кулларына пыяла- мамык төргәкләре тотып, изоляцияләү машинасына таба атладылар. Урта яшьләрдәге бу ике хатынны якынайткан уртак сыйфат — икесенең дә эшкә комагай^ физик яктан таза, чыдам булуларыдыр, мөгаен Шулай да алар бербереннән ала карга белән тутый кош кебек аерылалар иде Гөлзәминә табигате белән басынкы, сабыр, күндәм Төскә-биткә дә күркәм генә болан да битум кисәге сыман кара күзләре озын керфекләре күләгәләүдән тагы да кара, зур булып тоела Килешле генә туры борын, өлгереп җиткән әнис алма төсле җиңелчә кызарган бит. иягенә якынрак урында — елмайган саен беленеп-беленеп киткән нәни чокыр һәм ниндидер бер самими сөйкемлелек аны кызлардай яшь күрсәтә. Тик тыгыз кара чәченә үткер күзгә генә күренерлек булып йогып калган еллар тузаны — зәгыйфь кенә аксыллык аның инде дөньяның ачысын-төчесен татыганын сөйләп тора. Озак еллар буе авыр эштә, һәрвакыт кола-яланда. кояш, җил-яңгыр астында йөрүенә карамастан, гәүдәсе җыйнак, зифа, хәтта күкрәкләре дә кыз-кыркынныкы сыман тыйнак кына калыккан. Гөлзәминәнең бөтен килеш-килбәтеннән, үзен-үзе тотышыннан нәзәкатьлел£К. нәфислек, мөлаемлык бөркелә. Моңа аның үтә җыйнакЛпөхтә булуы ярЛПМ"итә’ бугай Бизәнү-ясану өчен бернинди шартлары килмәгән кыр уртасында, эш арасында, тузан-сөрем эчендә дә ничектер чиста йөрү, эщ киемнәрен пөхтә итеп кию җаен таба ул. Тавышы ягымлы, сүзе төпле булса да. Гөлзәминә артыгын сөйләмәс, тупас уен-көлкегә кушылып китмәс, тора салып теләсә кайсы ир-аттан үзенә кул салдырмас Бригада- дагылар аңа аерым бер ихтирам белән карыйлар иде. Дания исә бик җыйнаклардан түгел. Гәүдәсе авыр эштәге ирләрнекедәй таза, мускуллары тыгыз, нык Мул күкрәге аның әзмәверлеген куәтли генә. Атлап йөрүе дә. хәрәкәтләре дә. эшләве дә ирләрчә Даниянең. Кулындагы пыяла-мамык төргәкләрен дә. зур чүкечне дә, ломны да уйнатып кына йөртә. Әйтәсен күп вакыт тупас итеп, аты-юлы белән әйтә Ә эштә анын ачуы килмәгән, кәефе кырылмаган чак сирәк була Әнә хәзер дә Толикка теленә килгәнне кычкырды: — Тотсаң юньләп тот.— дип җикеренде ул. машинистка пыяла- мамык төргәген сузып.— хатыныңны сыпыргалаган кебек маташма Башка вакыттагы кебек, Даниянең тупас шаяруын күтәреп алучы булмады Кәтүкләргә яңа төргәкләр куюга, колонна кабат алга китте Азактан чанасын сөйрәгән бульдозер кузгалды. Дания өтәләнеп чанага менде, пыяла-мамык төргәкләре өстенә ауды Гөлзәминә исә никтер туктап калды, артына борылып, бүген үзләре узган юлга күз салды. Анда - ерак-еракка сузылган траншея да. аның төбендә биләүләнеп. назланып яткан торба гына Ут i ялганып, изоляцияләнеп беткәндер икенч* очы бё т«» барып төртелгәндер сыман булып тоелды Гөлзәминәгә. Әгәр шушы торбага тимер белән суксаң, тавышы гитара кылы к. б. к i ... суга барып житәр. улларына ишетелер төсле «Их т - -.7 йөгереп кенә кайтасы нде дә балаларның хәлен белеп киләсе ...... .й бөреләнде анын миендә Кунып-ннтеп тормыйча тәр яисә күршеләреннән генә сорашып килсә д. кү-.-л.. ' яталар икән инде, бахырлар* Анын ку» алдына f-. ле. тере, ире Сәйран кебек үк кап кара чәчле киң ► кебек үк кара кучкыл уллары килеп басты Б»р ы ниләр уйлап бетерде Гөлзәминә Менә алар, ясап «с пешерергә иренеп, икесе дә ач йөриләр имеш Жит% куйган күлмәкләрен алып кимичә мәктәпләрен., кат барганнар. Ул гына да түгел. азып*тузып йөргәннәр д; рын иеп. милициядә утыралар, имеш Гөлзәминә ямьсез уйларыннан сискәнеп китте, a теләп, як ягына төкеренеп алды «Кин кит. бул магами* Хәзер инде, шөкер «урлар әниләрен оятка калдк кыен иде менә: Айзаты уникедә. Айгизе ун яшь ике малай әниләрен озатып кала торган нде Гөлз. йотып китә, көйрәп торган күмер өстенә басып кайта бөтенләй башка: зурысы унынчы класста, бәләкәе Гел тукын тору йөрәкләренә җиттеме. үзләре т.»ү әллә инде тормыш йөгенең беразын җилкәләренә сал деме — әйтмәгәне булсын, әлегә инсафлы малайлары аның өстенә берсе спорт мәктәбенә нөрн. икенче.’» ба дә олылардан ким тотмыйлар Тузан инде анысы. Iөлзәмннә ка< мебель-әйберләр өстенә кәгазь юкалыгы утырган бхл.» булуын анысына инде кем сүз әйтсен1 Исәнимин торсыннар лә. азып ту »ып i йөрмәсеннәр Торырлар, боерган булса Квартира әйбәт мичкә я юк. суы өйдә, газы бар һай. алан да яннарында булып, ге тормагач, тыныч яшисен әллә? Акыллы, басынкылар днсән д. чагалар шул әле, ни генә килмәс аларның йөгәнсез башларына' Дуслары, туган-тумачалары еш кына «Ташла торбаннг ларыңны кара, енна Зәйсуда эш беткәнмени соң?» диләр ук сорауны кайчак үзенә-ү »е лә куя Гөлзәминә Аек акылы ■»... шунда: эш җитәрлек, тик бу яшькә җиткәч, ничек инде яна өйрәнәсең Аннан, ничектер, күңелен шушы тр.н- .- би. .• ләп. чистартылып, кат-кат төрелеп граш .........................ia| ■ чакрым торбалармы? Әллә ире Сәйран нстэлси м-' V- барысы бергә тарта торгандыр I ю ммииәиен күш \ ауный иде Шунда кинәт күптән ишетеп т.*, низ» сү I исенә төште «Иске чабатамын ы пары •» әйткән нде СОҢ бу сүзләрне? Юк. х.перлами Гөлзәминә тагын чананы куып житте. аш- мамык өстенә утырды. Дания әллә йоклый, әллә уйланып бара күзләре йомык, зур борыны күккә төбәлгән. Йокласа йокласын, аның белән чыркылдашасы килми әле Гөлзәминәнең. Нишләптер баягы сүз башыннан китми. «Иске чабатаның да пары була». Ә менә аныкы юк. Инде ничә ел ялгызы йолкына, дөнья мәшәкатьләрен ялгызы ярып бара «Ялгыз яшәмәссең бит, иске чабатаның да пары була». Туктатукта, моны бит күптән, бик күптән, кан-яшьле авыр елларда әнисе әйткән иде. И әни, әни. мәрхүмкәем минем, булган парлар да юкка чыга икән ич бу мәшәкатьле дөньяда Уйлары Гөлзәминәне ерак-ерак көннәргә алып киттеләр... ..Үз гомерендә беренче тапкыр гашыйк булды Гөлзәминә. Сәйранның да аңа булган мәхәббәте саф иде. керсез иде. Туй ясамыйча, шау-шу кубармыйча гына бергә яши башладылар. Нур өстенә нур дигәндәй, идарә авыл өе кебек аерым йорттан квартира бирде. Тавык-чебеш үрчетеп җибәрделәр, кәҗә сатып алдылар, ишегалдын гөлгә күмделәр. Шул тулып ташыган бәхетенә үзе күз тидерде Гөлзәминә. Беркөнне кич Сәйраны аны иркәләп-назлап утырды да. хатынының шактый зураеп килгән корсагына ишарәләп: — Әллә трассаны ташлыйсыңмы. Гөлзәминә?!— дип куйды. Ул исә иренең сүзен үзенчә аңлады. «Мине өйгә, шул сыңар мөгезле кәҗәгә бәйләп куймакчы бугай».— дип шикләнде яшь хатын, үпкәсен Сәйранга белдерде — Туачак бәбиебез өчен куркам мин,— диде Сәйран. Ире бу хакта башка сүз кузгатмады. Әмма ул хаклы, мең хаклы булган икән Бала туып, бу якты дөньяга күзләрен ачып кына карады, менә мин дә тудым, дип аваз бирде дә үлеп тә китте. — Балагызга карында чагында ук салкын тигән.— диде бәбине караган врач — Тирләп эшлисез, аннан салкын су эчәсез, шулаймы?! Гөлзәминә дәшмәде. Врач, көзгегә карагандай, белеп сөйли иде. Докторның соңгы сүзе кискен, мәрхәмәтсез булды: — Бәби үстерәсегез килсә, бу эшегезне ташлагыз! Янып торган яшь хатынның бала табасы, аларны карап үстерәсе килә иде. билгеле. Күңеле трассада калса да, дүрт ел өйдә утырды. Чәчәкләр үстерде, кәҗә сауды, һәм шул арада иренә тупырдап торган ике малай бүләк итте. Дөньялар тәмам иминләнеп, кешеләр айга менү, айда йөрү турында хыяллана башлаган вакыт иде бу Малайларның олысына — Айзат, кечесенә — Айгиз куштылар. Гөлзәминә бала табып, аларны тәпиләренә бастырып маташкан арада, трассада эшләр нык җиңеләйгән иде инде. Сәйран машинасына утырып, җыйнаулап сахрага чыккач, төзүчеләрнең эшен күреп, шаккатып кайтты ул. Күр инде, бөтенләй оҗмахка кергәннәр ич болар! Торбаны машина чистарта, машина төрә, алар ук күтәреп траншеягә сала. Эш түгел, уен ич бу хәзер Өстәвенә, хан сарае кебек вагоннарда яшиләр. Трассада эшләргә дә. тупырдап торган бала табарга да була хәзер. Башкача бәби китермәде китерүен Гөлзәминә, әмма трассада эшләүнең үкенечен калдырмады. Эшләү генә түгел, бөтен гаиләләре белән шунда яшәделәр, күчмә халыклар кебек йорт-җирләре. бала-чагалары белән күчеп йөрделәр Татарстан белән Башкортстанда алар аяк басмаган төбәк бар микән? Калмады Уралы, Урта Азия. Пенза. Рязань яклары, калмады казах далалары. Фатир алып Зәйсуда төпләнгәч тә шул трассада кунып-төнеп ятуларыннан туктамадылар. Сүз дә юк. эшләре тынгысыз, мәшәкатьле иде. Шулай да бәхетле иде Гөлзәминә. Гашыйкларга куышта да оҗмах дигәндәй, бер-берен сөеп, санлап яшәгәч, күчмә вагонда торганда да кыенлык тоймадылар, ызгыш-талашны белмәделәр — Гөлзәминә дим. Гөлзәминә!— Аны Дания селкеткәли иде — Бу трассадан да ирсез кайтсам, исемем Дания булмасын! Инде берсе- 106 карап таңны аттырды. Чүлдәге мәхшәр иртәнге якта гына тынды Сәгать уннарда шоферлар да кайтып төштеләр. Әмма алар арасында Сәйран юк иде Аның кайда лыгын сорагач, юлдашлары Гөлзәминәдән күзләрен яшерделәр Сәйран колоннадан аерылып калган икән Кичкә таба аның машинасын алып кайттылар Кабинада буш термостан башка нәрсә табы Сәйранны ике тәүлек рәттән эзләделәр Өченче көнне генә юлдан читтә, ком астында калган торба эченнән табып алдылар аның гәүдә сен Колоннадан аерылып калгач, юлны югалткан эзгә тишү нияте белән кабинасыннан чыккан һәм машинасыннан да япан бугай • айран Торба эченә кереп, дәһшәтле төнне уздырмакчы булган, мәрхүмкәй — Гөлзәминә дим. әллә йоклый инде чукыш ан' Даниянең шөкәтсез таныш белән кычкыруы бүгенге көненә кайтарды Гөлзәминәне. Кәтүкләр бушап калган, колонна тукталган иле N л. кулына беренче эләккән пыяла-мамык төргәген алып, җиргә сикерде, изоляцияләү машинасына таба ашыкты КабаI ку ч алып, яна ын истәлекләрдән арына алмады бүген Гөлзәминә Күптә». сдндыгын ,|йклч ташлаганы юк иде анын Траншея иске күн итекләр тәмам иләсләндерде бит кешене < *йра>< , ” >инаи бирле, тормышның бөтен ямен трассадан тына табарга > ” .,чы. ти.ич н.> күшән иде бит нн те ул .• Аналарын бөтенләй ташламаслар аиысы ташлавын. ш\ ’ "' ларына, үз мәшәкатьләрен.» ябыша төшәрләр зен.» ,14'' ' •’ 4 • каз сыман япа-ялгыз калырсың Юк. ир булгаиы өчен о ■ , ә тан көндә иптәшкә булса да кемдер кирәк барыбер тартмачыклардан торган шәһәрчек «Рязань егетләре» гип .к фәндияр үзалдына һәм алга таба очкан саен кучеиә барган карады Алда, торба өемнәре янында, тагы бер шәһәрчекне шәй.' -ч алды «Болары Мәскәү монтажчылары бугай* Механикалаштырылган колонналар, гизек дүртпочмак булып утыр ган күчмә шәһәрчекләр өстеннән очканда. Аитов үзалдына аларнын ип м нәрен атый барды Саратов. Омск. Ташкент. Төмән Әйе. бишьел хыкнмн иң зур төзелешләреннән саналган Идел Обь нефть үткәргечен салуга бөтен ил күтәрелде Ә бит уйлап баксаң, сөйләп кеше ышанмаслык эшләр ■■•ра .. ч.< ЮанЛыгы метр ярымга якын торбаны ике мен чакрымнан аррак арага сузасы бар Дөньяда тине булмаган бу континентара н«-ф»ь »| геме Обь буеның мәшһүр промыселларыннан башламы: • лар аша. Тубыл шәһәремә килә, шуннан кнсәк кенә ■•ы.и* - - м.энгә таба борыла һәм Курган. Чнләбе. С всрд-пти * •>» • *' сузыла Аннары, үзенең корыч гәүдәсен Урал сырты аша ташлап ... кортстаига, ниһаять. Татарстанга килеп җитә Безнең дә бар иде көчсез чаклар хәерче вакытлар һзимнгъ КН1.1П1.1К укыган юлларны хәтерли рдә генә М< ■ шу ................................................................ Ма здңиа я»"»- киртә юанлыгы нефть үткәргеченең ничә ел сж. ’ • рүе кыен түгел Кем белә, бәлки хәл башкарачак та торгандыр. Тик шунысы хак: революциягә кадәрге Россиядә нибары мең километр чамасы торба юллары бар иде. Вертолет ерак араларга очу өчен җайланмаган. Свердловскида туктап, аңа ягулык салдылар, үзләре тамак ялгап алдылар. Шулай байтак юангач кына һавага күтәрелделәр. Бераздан таулар башланды. Аста — Уралның берсеннән-берсе мәгърур өч сырты, алар арасындагы кылганлы үзәннәр, кара урманнар каплаган кыя-таулар, дәһшәтле тарлавыклар. сикереп-ярсып аккан елгалар. Җентекләп карамаса да. белеп тора Әсфәндияр: монда, кайчандыр патша ялчылары йөрәгенә шом салып Салават батыр һәм аның сугышчан дуслары йөргән җирләрдә, трасса әлегә тын. Көч җитмәүдән генә түгел, хәзер, Себердә елгалар ачык чакта, булган бөтен торба шунда озатыла. Җәен, баржалар ярдәмендә, иң сазлы һәм аулак урыннарга да кирәк кадәр йөкне ташып калдырырга мөмкин. Елгаларда боз каттымы, бетте диген, бөтен нәрсәне самолетвертолетлар белән генә китерергә кала Уралда исә тимер юллары җитәрлек, йөкләрне елның теләсә кайсы фасылында ташырга була. Бераздан еракта якты тасма булып Агыйдел күренде. Әсфәндиярның йөрәге тагы ярсый-алгысый башлады. Алда — Уфа Анда аны тын, басынкы. ире өчен җанын ярып бирергә дә әзер Сөембикәсе көтә 16 Аитовның конторкага кереп тормыйча, турыдан-туры Агыйдел буендагы дюкер янына китүе участок начальнигы Тифунляны бераз шиккә салган бугай, аның болай да кызыл бите янып чыккан, ул бер йөгереп, бер атлап, идарә начальнигына каршы бара иде. Килә-килешкә хәрбиләрчә кисеп сәлам бирде, кунакның кулын кысты. Аның дала җиле дә, җәй кояшы да каралта алмаган кызыл йөзендә бераз гына һавалану чалымнары, хуплау, мактау көтү сизелеп тора Моңа хакы бар иде Тифунляның. Трассадагы иң четерекле эшләрне башкаруга карамастан, аның участогы хезмәтне әйбәт оештыруы, тәртибе белән аерылып тора, үзенә тапшырылган бурычны һәрчак төгәл һәм сыйфатлы итеп үтәп чыга Эшләре үзенчәлекле һәм бик югары сыйфат таләп иткәнгә бугай, монда сварщикларның -да, механизаторларның да, водолазларның һәм башка эшчеләрнең дә иң осталары тупланган. Ахры шуңа, үзләрен башкалардан өстенрәк хис итәләр, сөйләшүләрендә үк горурлык сизелеп тора. Тифунляда исә участокның шушы бөтен сыйфатлары бергә тупланган сыман Аның шул гадәтен белгәнгә, участок эшеннән канәгатьсезлек сиздерәсе килмәде Аитовның, тик нишләптер теленә мактау сүзләре дә килмәде. — Агыйдел буйлары ошап китте бугай сезгә, Ким Васильевич,— диде ул, сүзне гөнаһсызрак итеп башларга тырышып Әмма Тифунля аның тел төбен шунда ук аңлап алды, бите тагы да ныграк янып чыкты, беравык дәшми торды — Бөтен эш график буенча бара, Әсфәндияр Газарович,— дип аклангандай әйтеп куйды аннары. — Бәхәсләшмим, сез сынатмассыз анысы,- Аитов участок начальнигын култыклап алды. Акрын гына дюкер буйлап атладылар. Шулай да эшләрне ашыктыра төшәсе иде, Ким Васильевич — Әсфәндияр Газарович! — Тифунля туктап калды, йөзендә әлеге дә баягы тәкәбберлеген саклаган хәлдә сүзен дәвам итте - Безнең эшнең үзенчәлеген беләсез бит. Дюкер елга төбенә бер салып, бер алып маташа торган нәрсә түгел, ул анда мәңгелеккә ята Тизлек түгел, сыйфат бездә беренче планда. Аннан елганы штурмлау көне югарыда раслан- 110 ган бит Аны мин генә үзгәртә алмыйм - Анысы шулай, Тик алда Обь барын онытырга ярамый Бәлки эшчеләрнең беразын анда күчеоеогә тшм « р оәлки. дер ә?! ■'учсртргә, дюкер әзерли башларга мөмкин — Ул хакта уйлап карарга ярый — Менә шул турыда сөйләшергә дип килдем дә инде мин Киңәшмә ниятләгәннән шактый сузылды Анын каравы эшчеләр бнк мөһим тәкъдимнәр белән чыктылар Шунысы кызык, парный да к? весен Активны борчыган нәрсә - Обьны кичү борчый икән Дюкериы Агыйдел төбенә салганчы ук бригадалариын яртысын Обь ярына куче- рергә1 Күпчелекнең фикере әнә шундый иде Эш кешеләренең хуҗаларча. һәм дәүләт масштабы биеклегеннән торып фикер йөртүләреннән әсәрләнгән Әсфәндияр өенә шалтыратырга да оныткан иде Машинага утыргач, исенә төште төшүен, шулай ла кире конторкага керәсе итмәде Әллә соң өйгә сугылып та тормаскамы^ Сөембикәгә аны-моны сиздерми генә кире китәргәдер. бәлки’ Тулыр тулмас бер төн икеңне дә үртәү генә Юк инде. Агыйдел буена килеп, янына кермичә, хәлен белмичә китсәң, аяз көнне яшен сугар Трасса дип. эш дип, сөекле хатыныңнан ваз кичеп булмый ич инде Болай да үз гомерендә ир назы күрмәде, анын киң җилкәсенә ышыкланмады Сөембикә. ирле тол булып, зарланмый-сукранмый гына ялгызы тартты гаилә йөген Чыннан да, без, ирләр, гаҗәеп эгоистлар Үзебезнең мәнсезлскне. мәгънәсезлекне эшкә, вакыт җитмәүгә сылтап, гомерләрен гаиләгә, аның иминлегенә багышлаган сылуларның сулуына күз йомабыз Ул гына да түгел, аларның гомер буе безнең өчен янып көеп йөрүләрен шулай тиеш дип кабул итәбез Ә алар алар исә шуның өчен берни таләп итмичә, ир дип, семья дип, тормышыбыз башкаларныкыннан кнм булмасын дип, нинди генә кыенлыклар күрмиләр дә. нинди генә йөк тартмыйлар Кимен дә ике-өч кешегә тормыш бүләк нтү өстенә. шул нарасыйларны карап үстерәләр, гаиләнең бөтен мәшәкатен җилкәләрендә сөйрәп баралар һаман да ир көйләп, аның җырын җырлап яшиләр Үзләре сүнә баруга карамастан, гел безнең өчен өзгәләнәләр Моның чыннан да шулай икәнен Әсфәндиярдан сорасыннар әнә Сугыштан ул әзмәвердәй гәүдәсенә дүрт җөй өстәп кайтып төште Хәер, болай дип әйтү бик үк дөрес булмас иде. станциядән кабык чанада толыпка төреп алып кайттылар аны. өйгә носилкада кертеп сал дылар Үз йомышына чыгарлыгы да юк нде Әсфәндиярның дошман пулясы умыртка сөяген зарарлады Зур-зур госпитальләрнең дә ярдәме тимәгәч, караңгы бер авыл больницасында ятуның файдасы була әллә? Сөембикә үзе медсестра бу лып эшли торган больницага бер салдылар, бер барып алдылар, тагы салдылар Алай да булмагач, халык арасында таралган им томнарны сынап карамакчы булды хатыны Кичен мунча ягып, төн уртасында ирен күтәреп бара, аны тозлы чүбеккә, кызыл балчыкка, ат тизәгенә урап, парда тота. Янә җилкәсендә алып кайта, тан атканчы әллә нннди үлән төнәтмәләре әзерләп эчерә, төнозын тәненә массаж ясый торган иде Җитмәсә, боларның барын да төнлә, кеше аягы тынгач ниләргә туры килә Тирә-күршеләр сизсә «Үзе медик, үзе карчыклар име белән дәвалый», - дип сүз таратулары бар Сүзе бер хәл. эштә күзне ачыр маслар, больницадан ук куарлар Халык медицинасы шарлатанлык. Дип санала иде ул елларда _ Ничек итсә итте, тәки Әсфәндиярны аякка бастырды би, Бастырды гына тугел. трассада эшләрлек итеп савыктырды Шуннан инде «еич юньлән кайтып кермәде Аитов Әйе. Снембикәсен-йда тотып нык ялгыш ты ул Ял иттерә, бурычын кайтара, янәсе Бактан, «атыны аяшын тыкмый тына батек тормышны снйр бе-риинди Дап.вжа.р тына балаларны үстергән икән Шул игелекләрен нн белән кайтарырсш Да, ничек бәхилләтерсең аны? Ill Таныш йорт янына килеп туктауга, һич көтелмәгән җитезлек белән машинадан төште, шоферы белән саубуллашып та тормастан, подъездга ыргылды, малайлар өлгерлеге белән текә баскычтан өскә атылды. Каба- лана-каушый ясалма күн белән тышланган ишекне ачты да, күн итеген дә салып тормастан. залга ыргылды. — Сөембикә?! Йомшак диванда йон оекбаш бәйләп утырган Сөембикә, эшеннән туктап, өнсез калды Әсфәндияр аның сары суккан йөзенә, куркынган күзләренә беравык карап торды да, хатыны алдына чүгәләп, аның башын кочагына алды. — Тагы чирлисеңме, алтыным? Сөембикә ипләп кенә иренең кочагыннан арынды, бәйләвен бер читкә куйды. — Үтте инде. Чишен. — Балалар ни хәлдә, балалар?—дип каударланды Әсфәндияр, хатыны янына утырып. ' ——.. — Әнис студентлар отряды белән колхозга эшкә китте,— диде Сөембикә, зәгыйфь тавыш белән.— Фәнисе.. Шул башсыз аяктан екты да инде мине. Иптәшләре белән бәхәсләшеп, Агыйдел күпереннән суга сикергән. Әсфәндияр, өстенә салкын су койгандай, сикереп торды, зур булып ачылган күзләрен хатынына төбәде. — Исән ул. Утыр! — Сөембикә, күзләрен йомып тынып калды. — Бәлки, миңа барып кайтыргадыр,— Әсфәндияр урыныннан купты.— сиңа да дарулар кирәк. — Соң инде, бүгенгә йөрмә. Барыбер янына кертмәсләр. Әсфәндияр сәгатенә карап алды. Дөрес әйтәсең, алтын Ярый, иртәгә барып кайтырмын. Иртәгә дә. берсекөнгә дә. Сөембикә, күзен тутырып, иренә карады. — Ничек инде берсекөнгә дә, ди? — Җитте Берничә көн ял итәм, Сөембикә. Сезне бу хәлегездә ташлап китә алмыйм. Хатыны торып ук басты, хәлсез куллары белән иренең беләгенә тотынды, күзләренә текәлде. - Ни сөйлисең син, Әсфәндияр?! Үтенәм, ир булып кал Эшеңдә элкен-салкын йөрмә! - Болан булмый бит инде, Сөембикә. Мин болай да бурычлы, бик зур бурычлы синең алда. — Юк. юк,— дип Аитовның кулына ябышты Сөембикә.— Булдыра алсаң, иртән больницага барып кил дә трассага кит Синең эшең кешеләргә кирәк, Әсфәндияр! 17 ъ 1 Нурлы бала арбасын ишек төбендәге эскәмия янына чыгарып куйды да, томырылып, тагын баскычтан өскә менеп китте. Әгәр дә ул бу минутта үзенә читтән күз сала алса, буй-сынының шактый суырылып, ыспайланып китүен абайламый калмас иде. Хәер, гәүдәсенең ничектер җиңеләеп калуын тоя ул тоюын. Әмма моны бала үстерү дәрте белән барлыкка килгән бер җиңеләю дип кабул итә, үзенең шактый яшәреп, матурланып китүен белми иде әле. Кыз-кыркын җитезлеге белән өйләренә килеп керде, зур-зур тимер уенчыклар белән мавыгып диванда яткан Бөдрәне күтәреп алды. — Киттек, кызым! Нәниен кочагына кысып, түбәнгә төшеп китте. «Нигә чакыртыр икән? — дип уйлады ул үзенең башлыгы Святослав турында, баланы арбага сала-сала,- Чакыртмыйча сон, үзен этанлап чергәч ни Тагы бе рәр сызым күчермәсе эшләргәдер инде> Өйлә яшь бала булгач, злеккеча ялгызлыктан интекмим мәшәкатькә, чүпрәкчапракка батып, кинәнеп яшәрмен, дип уйлаган иде Ялгыш ты. Шаяз китүгә, нидэ тагы ямь калмады Бүлмәләр *.имеше жыеп алынган бакча сыман монсуланды Элеккечә үк һәр почмакка сагыш. • мои, зч пошу оялады Шулардай котылу уе белән беркннне сабыйны - арбасына иткырлы да урамга чыгып китте Тик болай бер максатсыз бу : талып йөрүнең дә кызыгын тапмады, үзе эшли торган заводка таба бо- < рылды Святослав аны шатланып каршылады Гадәтенчә, тартынып кына ; исәнлек-саулык сорашты, кызчыкны кулына алып, аны утын агачы йөрт J кәндәй итеп ипсез генә тотты да бүлмәне әйләнеп килде Бөдрә ятсынып. » авызын очлайта-очлайта еларга җыенгач, баланы әнисенә бирде, өстәле ♦ артына утырды — Менә шулай. Нурлы, начальник та. эшне башкаручы да үзем ж хәзер,— дип сораганны да көтмичә мондагы хәлләрне сөйләп китте = Ә яңалыклар шактый икән Фәнни-тикшерен\ институты галимнәре. Шаяз белән Сыртлан тәкъдиме нигезендә, яңа машина эшләгәннәр Ба- " рып чыкса торбаны чистартуны ла. изоляцияләүне ДӘ ш\шы бер комбайн башкарачак икән Инде соавторга әйләнеп калган авторлар монда яшә- * тәнлектән, сызымнарын алып Зәйсуга килеп төшкәннәр Әмма эш бары 4 шында байтак кына нәрсәләрне үзгәртеп ясарга туры килгән Ыгы »ыгы арасында аннан-моннан гына әзерләнгән сызымнарны чистага төшерергә кирәк. Менә шуңа ялгызы баш күтәрми эшләп ята икән Святослав Шушы оялчан егетне кызганып куйды Нурлы Эзенең киенеп ясанып тик йөрүе җинаять булып тоелды ана авызыннан сүзе чыгып киткәнне тоймый да калды — Соң. берәр гадирәген бир миңа, нидә эшләрмен Шул сөйләшүдән соң һәр көнне сызымнар белән утыра башлады Нурлы Болан вакыт уздырырга дин кенә тотынган эше шактый мавык тыргыч булып чыкты Ни генә димә. Шаяз тәкъдимен тормышка ашыру да катнаша бит Беренче көнне, коляска белән өстәл арасында йөге- рэ-йөгерә, сызымын көчкә сызып бетерде Иртәгәсен Бөдрәне I ыйлми нур әбисенә илтеп куйды да көнозын маташты Аннан конструкторлык бюросына ук барып утырды Соңгы көннәрдә сызымнар тәмамланып. Святослав вак-төяк эшләр генә җнбәргаләп тора иде Б\ген үзе чакырткан менә. Ни булды икән тагы? Святославны ул завод ишегалдындагы бушлыкта, әле узган атнада гына кәгазь битләрендә сызым рәвешендә йөргән комбайнның машинага әверелгән адашы янында, майга сөремгә батып беткән бер тнркем ии женерлар арасында эзләп тапты Бюро начальнигы үзе дә мазутка о\я ЛЫП беткән шулай ia күзләре шатлыклы ялтырый Нурлымы кургоч. көлеп үк җибәрде - Күрдеңме безнең машинаны?! шде у - горурлык гатьләнү белән Чын чынлап комбайн бит \зе \ра. \зе суга днгәндәи. чистарта да. чорный да - , Яка машинадан бер якты пыма мамык ведан Л”" гаи Нез метр чамасы вуынны шунда гына күреп алды Нурлы, шунда гына Святослав сүзләренең чынлыгына ышанды Чин сине эш бетән чакырдым би Н колясканы контора ягына таба *тсп Киңәш бир * Яна комбайн соавторлар ягъии Шаяз бриг л . • • тиеш Тагы берничә көннән машинаны себертә •тергә 5елән бергә институт аакнл.к.ре Да бара ......... ................ “У’’" " “"’.п.к"^ » 6,-ч .п ........... ., Ы булса кашашыр... гиеш Макан... баш ... .......К > " плднлаштырылган иде имымтл Контора янына «иткәч. Святослав чәчәк түтәле якында ды. Нурлыга шундагы эскәмиядән урын тәкъдим итте, янәшәгә үзе дә утырды. — Ләкин безнең ниятләр чәлпәрәмә килде,— дип дәвам итте ул. кулъяулыгы белән битендәге мазут тапларын сөрткәләп.— Баш механикны кичә кич больницага алып киттеләр. Аппендицит Үземә исә ашыгыч эш бирделәр: көзге салкыннарга кадәр битум ташу машиналарының тәгәрмәчләрен чылбырга алыштырырга, цистерналарын җылытырга. Шул Себердә эшләү өчен инде... — Туктале, боларны ни дип миңа сөйлисең соң? — дип бүлдерде аны Нурлы.— Мин конструктор түгел, барыбер ярдәм итә алмам. Әллә Себергә барырга димлисеңме? — Ялдагы кешегә кушарга хакым юк анысы. Ә менә киңәш сорый алам Нишләргә соң? Эше дә катлаулы түгел югыйсә. Яңа машинаның эш параметрларын язып барырга кирәк. Шул гына. — Озаккамы? — Атна-ун көн чамасы торырга туры килер. — Үзем барсам әллә? — Ә бу? — дип. Святослав коляскага таба ымлады. — Балага урын бар анысы. Святослав Нурлының кулыннан тотып алды. — Ай. рәхмәт сиңа, Нурлы! .— Тукта, барам дип кисеп әйтмәдем ич әле. Уйларга, Гыйлминур апа белән сөйләшергә кирәк. Себер хакында сүз чыкканнан бирле эчендә ниндидер бер хис — пошынумы, сагышмы барлыкка килеп, аның һаман да үсүен тоеп торды Нурлы һәм менә хәзер, шушы мизгелдә, аның нәрсә икәнен аермачык сизеп алды. Күр инде. Шаязны бик сагынган икән ич ул! Әллә соң шуны чамалап, юри аны җибәрмәкчеме Святослав? Ничек кенә булмасын, моннан файдаланып калырга кирәк... 18 Иртәнге ак буак, изрәп йоклаган кешеләрне сак кына уятырга теләгәндәй, күчмә йорт стеналарына сарылып-сырпаланып йөрде, инде яфраклары тәмам ныгып, ябалдашлары куерырга өлгергән каен-шәмнәр арасында уралды да, аларны дымыктырып. күл өстенә чигенде, чыршыларның үткер очларына менеп кунаклаган кояштан оялып, тарала башлады. Томан күтәрелүен генә көткән кебек, аланга поши бозавы килеп чыкты, гадәттәге урынга—тозлык улагына куелган ипи сыныкларын чәйнәп йоткач, ашыкмый-пошмый гына шәһәрчек ишегалдына кереп китте. Ул. эшлекле бер кыяфәт белән, ишегалдын урап чыкты. Сәетнафа яши торган вагон янына туктап, тыңлагандай итте Гаҗәп хәл: аны сыйлаучы үзе түгел, йөнтәс эте дә күренми иде Ә бит. кояшка караганда, бу шау-шулы бәндәләргә кузгалырга вакыт, бик вакыт иде югыйсә. Чыннан да. бик сәер тынлык иде бу шәһәрчектә. Көн саен иртән мондагы ыгызыгының шаһиты булып торган каеннар да гаҗәпкә калдылар. Ни булган бу тынгысыз бәндәләргә? Башта алар, әйдә йокласыннар инде дигәндәй, үзләре дә яшел чукларын салындырып, оеп кына утырдылар, бераздан инде, ай-һай. гамьсезләр болар, дип. башларын чайкый башладылар. Аннан инде, эшкә соңга калалар бит дип. борчылырга. яшел шәлләренең чуклары белән тәгәрмәчләр өстендәге йортларның стеналарына, тәрәзә пыялаларына шап-шоп суккаларга тотындылар Әмма шәһәрчек уянмады, хәтта һәрвакыт бөтен кешедән иртә торып баса торган Ризван да урынында ауный иде әле. Дөрес, ул инде күптән йокламый, каеннар шаулавын, аларның ботак очлары белән тәрәзәгә сугып-сугып алуларын тыңлап ята. «Көннәр бозылырга, күрәсең»,—дип уйлап алды ул, җилнең агачлар очын ботарлавына карап Хәер, якында- 114 гы ике көндә яуды ни дә. яумады ни Егетләр барыбер ялда Аязда ял итү ниятләнмәгән иде дә бит Нишлисен. нужа калач ашата дигәндәй теләсәң-теләмәсәң дә күләгәдә назланып ятарга т\ры килә Кичә төштән сон колонна, әлеге ахмыек үскан сатлыкка җитеп туктап калды Аны үтәрлек вакытлары бар иде югыйсә Әмма алла нн торба ялганмаган, ни траншея әзер түгел, аннан да битәр баткакка түшәүлек салынмаган Узган ике атнада Сүнарчин агым начальнигына көн саен диярлек шуны тукып торды Казанбаен исә барлык по.трач, лениеләргә баш булып алгач та. әллә үҗәтлектән, алла виде алдан ук максат итеп куйганча, баштагы айларда чакрымнар аязны күздә тотып. Һаман үзенекен итә килде кертеп исәпләсәң, егетләрнең инде егерме көннән бирле ял нтк-шнәре юк. Алар шактый арыдылар, талчыктылар Бер ике көн эчендә үзләрен тәртипкә китерсеннәр, хәл /кыйсыннар Икенче яктан исә трассаның ai на уртасында тынып калуы Казанбаевны сагайтырга, сагайтырга гына түгел, тиз арада түшәүлек салдырып, торбаны ялгарга, траншея казырга мәжбүр итәргә тиеш иде Ризван ялгышмады, кичә кич шәһәрчеккә Казанбаев килеп чыкты Акын сөмсере коелган, йөзе кара янып чыккан трассада булуы, тынып калган аГрепГЛҺрны күрүе сизелеп тора Ул. конторка ишеген ачуга. Су нарчинга ябырылды — Колонна нишләп сазлыкның аръягында? Бүген I куярлык вакыт бар иде ич. диде ул керә керешкә Дөбердәтеп урын дыкны тартып алды. Ризван каршына утырды Сунарчнн исә дәшми тор ды. аның тынычланганын көтте Әмма Казанбаен тәкатьсез иде < нн нервыга тими генә эшләргә уйлыйсыңмы, юкмы. ( НПТупппП’ Бригада ип фронты булганчы урынында • Рюмй ИТӘРЛӘР МӘСЬӘЛӘНе а>ыпаа> Агач бар. трасса тулы Кеше.ырне гена .аштыр р ' ■ J Казанбаев гагын чыгырыннан чыга башлады, кабат >н a калде, лыркылдап урынлыкка утырды «пи,, . А. ы. ............ .... ү в., „..чат........ ... булгач ое ...... ... < чин Хазерга исә агы.................ни ххжа һ..м сазлыкка чыбык чабых Бугазга-бугаз килеп ызгышырга маһир булмаса да. моңа кадәр үз сүзен аяк астында калдырганы бик сирәк иде әле Сунарчнннын Ул табигате белән сабыр, басынкы кеше боерганына еш кына хәй, ирешә торган иде Идарәдә аның турында «Аны әле бер генә чегәннең дә алдаганы юк», дип сөйлиләр Башлыкларны «ярар» белән юмалап, гадәттә, эшне үзенчә башкарып чыга торган иде Бу юлы исә «ярар» белән генә котылып калырмын димә Я а к мыеклы саллыкны ташлап китәргә, я мәсьәләне Аитов каршына куеп. имнекен итәргә Өченче ют юк бугай. Шул хакта озак баш ватты Ризван һәм ниһаять, башка ют тапмагандай булды — бригадага ял игълан итте Беренче карашка мондый карар бик табигый иде Әзерлек эшләрен тыныч кына Казанбаев. урындыгын этеп, аягына басты, өстәл аша Ризван өсте нә иелде Күзләре акаеп чыккан иде — Нәрсә?’ Син енн бунтовать нтмәкче буласыңмы' Ьу кыла кышыңнан нәрсә исе килгәнне беләсеңме син*' Саботажник' Бик яхшы беләм. диде Ризван баягыча басынкы u. тоту, элемтәне җайга салу, мунчаны рәтлән эшләтү, тагын тагын әллә нәрсәләр йокләтелгән Кызыл почмакта телевизор сүнсә д.> мичләр начар җылытылса да. душ эшләмәсә дә. янгыр үтеп, урын җирне юеш ләтсә дә. тнзүчеләр туп туры бригадир янына киләләр Тап. тңзәт. колонна алга кузгалыр Юк фанфараларның тантаналы тавышы ишеп-.мә н моторлар бердәм гүләждә чистарту машинасының тимерчыбыктан нсал.ан шет калары торбага ышкылып нлэмсет чинады һәм куәтле машиналар алга ашкынды Агрегатлар салмак кына унга сулга тирбәлә Тигез баралар, изоляцияләү машинасы торбаны пнхтә һәм шома биләүли Ииде күп тә калмады, тагы берничә метр һәм коры җир Р Кутәру механизмы белән җиһатландырылган агрегатларны трасса да «трубач, дип йөртәләр Чыннан да. алар, укларын ю.ары күтәргән хәлдә бер сафка тезелгәч, марш уйнап җибәрер.ә торган оркестрант ларны хәтерләтәләр Менә хәзер оркестрның куәтле авазы яңгырар да Торба салгыч яр буена түшәлгән агачлар өстенә менде бугай, торбаның бөтен авырлыгы үз машинасына гына төшүен тоеп. Шаяз сискәнеп китте Тик чарасын күрергә өлгермәде, кирәгеннән артыграк тартылган корыч аркан, кинәт өзелеп, аңа таба ыргылды! Ул, сукканда тидерми калдырмагаем дигәндәй боргаланып, нәкъ Шаяз өстенә омтыла Бригадирның аркасында салкын кырмыскалар йөгереште, кулы үзеннән-үзе рычагка үрелде Аны кичекмәстән тартырга, укны кисәк кенә җиргә ташларга кирәк иде. Болай иткәндә, трос укка уралып җиргә төшәчәк һәм Шаяз бәладән котылып калачак. Ул үз уеннан үзе куркып китте Нигә дисәң, Шаяз укны ташлауга, торбаның бөтен авырлыгы янәшәдәге машиналарга гына төшә һәм аларны мәтәлдерәчәк иде. Аркан баш өстеннән генә еландай сызгырып узды, алтмыш тонналы агрегат чайкалып куйды Бер уңга, бер сулга чалшайды. Хәзер авачак Кичекмәстән сикерергә кирәк иде Тик кайсы якка? Уңгамы, сулгамы, алгамы, арткамы? Кая таба мәтәлә бит әле? Төрле хәлләр булып тора трассада, шуңа да торба салгычларга кабина куймыйлар Әйе. теге чакны Галиаскәр укны ташлады, үзе имгәнүдән дә, авудан да котылып калды. Аның куркаклыгы аркасында башкалар мәтәлде. Дөрес, аны битәрләүче булмады Куркаклык хакында сөйләмиләр, шулай ук беркайчан онытмыйлар да Галиаскәр гарьлегеннән башка колоннага күчте Әмма төзүчеләрнең кинаяле карашын күтәрә алмады трассадан ук китеп барды Шулай, монда үзеңне генә кайгыртмыйлар Иң элек башкалар хакында уйларга, аннан соң гына үзең турында хафаланырга кирәк. Трассаның язылмаган законы шундый. Калганы яшен тизлегендә булып узды Күз ачып йомган арада машина ауган, Шаяз үзе берничә метр читтә, лычпырдап торган мәте остендә ята иде Егетләр, агрегатларын туктатып, колонна алдына йөгерделәр, Шаязны күтәреп аягына бастырдылар — Ярар Мин үзем,— дип мыгырданды бригадир. Нәкъ шул мизгелдә сазлык кырыена «Урал» килеп туктады. Ризван кабинаны ачып, түшәүлек өстенә сикерде. — Нәрсә бу? Ничек болай килеп чыкты?—дип ябырылды Сунар- чин Аның үзенең дә йөзе агарынган иде. Резин итегенең башы белән корыч арканның өзелгән урынында каты мыек кебек тырпаешкан тимерчыбыкларга баскалап карады, аннан тагын кычкырынырга тотынды — Мондый аркан белән эшләргә ярыймыни?! Бригадир башың белән ни карыйсың?! Бригадир күзсез, мин сукыр икән, черт побери! Барысы да тынып калдылар Ни дисең инде монда? Юк. акыра-җикерә белми иде Сунарчин, үзе хаксыз булганда бигрәк тә. Минут үтүгә суынды, һәрвакыттагы басынкы кешегә әйләнеп калды. — Нәрсә, егетләр, саз суырганчы машинаны күтәрергә кирәктер бит?! Шаяз алга карап алды — коры җиргә, ныклы балчыкка чыгып җитәргә ун метр чамасы ара калган «Караңгы төшкәнче узасы иде бит, - дигән уй үтте башыннан.— колоннаны төнгә саз өстендә калдырмассың ич Түшәүлек иңә, тирә-юньдә агач та калмады». — Гаеп миндә,— диде ул. бу хәлдән тизрәк котылу өчен — Син молодец! — Бэкер аны мактап алды — Егет икәнсең,— монысын Сыртлан әйтеп куйды «Нигә мактыйлар? — дип өзгәләнде Шаяз — Тиргәргә кирәк. Ризван абый хаклы, яңа тросны кызганмаска иде» Ничава, бригадир, андый хәлләр булгалый ул.— ниһаять, Кавказ телгә килде.— шөкер, диген, хатының янына исән-имин кайтасың. Зәйсуга кайтырга иртәрәк шул әле. Ә менә бәла аяк астында гына. Торба салгычны күтәреп куярга да колоннаны сазлыктан чыгарып калдырырга кирәк. Ә кешеләр арган, булып узган хәл. нервлар киеренкелеге аларны бөтенләй изеп ташлаган иде Шулай да эшкә тотынгач, арганлыклары онытылды Торба сал гычны «аягына» бастырып куйдылар да тагын алга таба кузгалдылар 22 Ятагында кемдер берәүнең башыннан ук бөркәнеп ЯТУЫН ҺӘМ гамьсез генә йоклавын күргәч. Шаязның жене кузгалды Кайсы исәре ауный монда? Шул гына житмәгән иде? Ул ачу белән теге бә>Гтэнгч-- аягына ябышты Ялан кырда яисә биредәге кебек аулак урман аланында бар дөнья дан аерылып яшәгән шәһәрчек шундый инде ул бер бер нәрсә «шылт» иттеме, тиздән ул хакта ишетмәгән кеше калмый Нурлының һәм аның белән бер үк вакытта таныш булмаган тагын ике кешенең килеп төшүе барына да таралган иде инде Алай дә ниндидер институт вәкилләренең буталып йөрүләренә исләре китмәде. Ә менә . кендекләре береккән каладан тере кеше килүе мондагылар өчен бер бәйрәм' Эштән кайтып төшүгә, күбесе Нурлыны күрү нияте белән пытылдап йөрн башлады Әмма бер берен күрергә зар инти зар бчлнн беткән ир белән хатын янына каПЫ-ТТ кына барЯп керери у Га кыймый иде Гөлзәминәнең генә сабырлыгы житмн. һаман Шаяз ишн торган вагон тирәсендә урала Ашыгып юынгычка таба баручы бри гадирны күреп алуга, Гөлзәминә ишеккә ыргылды Минекеләрне күргәнең бармы Нурлы? диде ул кер , кереш к . terra күрешү йоласын ь ........................................ Иөр.ие аның шашып тибә, күзлә рендл куркыну иле Мени »л.ер Нурлы улл.ры .ккынм коточкыч веР хәбәр әйтер дә. йөрәге өзелеп идәнгә Ул кунакның сүзен авызыннан гартын — Исән-сау гынамы I өлзәмннә? сузды — Ару гына эшләп ятасынмы* — Нидер булган, дигән шомлы уй Гмэәмннәне. югыйеЛ П УММ. Т»рЫ '"PJ> ,J туры мин бирер С1ГЫШ.1Ы лнлнын күлләренә НЛ,Р' 6jP cn ЧМ1 ‘ Т>' - — Ж,үләр! Акылыннан яздың мәллә? Шаяз колакларына ышанырга да, ышанмаска да белмичә, ак х жәймә ябынып яткан хатынының ак кулбашларына карап торды, тыр * пайган кашларын сыпыргалап. телсез калды. Син?.. Син нишләп йөрисең монда? — диде ниһаять, тотлыгып — ? Бала кайда? Кыз нишли? Әллә Тагын нидер әйтмәкче иде, теле әйләнмәде, урыныннан торырга ' маташкан хатынына карап катып калды Гомергә котың булмады.— дип зарланды Нурлы Күтәрелеп = аягына басты, урындык артына ташлаган халатын алып киде Бор- f чылма, кызның урыны әйбәт аның — Гыйлмииур әбисендә Бик яхшы < итеп ашый, эчә Үсеп китте, күз генә тия күрмәсен — Соң нишләп аны ташлап йөрисең? — Кунакка килдем менә Юксына иде хатынын Шаяз. Соңгы көннәрдә янына кайтып килү хакында да еш уйлана башлаган иде Бүген менә һич көтмәгәндә очра шудан дөньясы шатлык белән тулды Шулай да күңелендәген хатынына сиздерәсе итмәде — һы, эшен беткән икән,—дип кенә куйды — Эш бетми шул, Шаяз. эш. - дип зарланган булды Нурлы, монда килүем дә шул эш аркасында Бар. юын ичмасам, таба сөрт кече кебек торма каршымда Хатыны килүдән очынган Шаяз шуннан соң гына майлы кисм нәрен салып атты, спортчылар чалбары киеп алды да, кслына сөлге сабын тотып, ишегалдына чыгып китте төшәр, тәгәрәп китәр төсле алырлык булып аңа текәлде Нурлы күрешергә дип кулын яшен ташыдай яндырып УЗДЫ — Сузма, әйт: исән-саулармы бәгырь кисәкләрем? — И-и-и. Гөлзәминә, булса да булыр икән балаларын! Кызлар кебек инсафлылар Узган-барганда туктап исәнләшми калмыйлар, — Соң. соң. күргәлисеңме үзләрен? — дип ялварды Гөлзәминә, бераз тынычланып. — Күрмәгән кая . Монда китәсе булгач, беркөнне кич яннарына үзем кереп чыктым Өйләрен гөл иттереп җыйганнар. Айзаты аш пешерә. Айгизе оекбашын чайкап маташа И-и, онытып торам икән, күчтәнәчләре бар бит әле Нурлы вагон почмагында яткан чемоданын ачты, аннан бавырсак тулы полиэтилен капчык чыгарды Гөлзәминә төенчекне алып күкрәгенә кысты, тып-тып итеп ике бөртек яшь үтәкүренмәле янчыкка тамды: «Сабыйларым минем!» Чәчен-башын туздырып Шаяз килеп керде, бүлмәнең астын-өскә китереп чиста киемнәрен эзли башлады. Рәешкә дигән, моңа кадәр кирәге чыкмаган күлмәк тә. чалбар белән пинжәк тә кайсы кая аунап яталар иде Күз төпләренә яшь аралаш шатлык кунган Гөлзәминә исә шыпырт кына чыгып та китте Сагынышканнардыр. гөрләшсеннәр әйдә. Әмма аларга гөрләшү насыйп булмаган икән Гөлзәминә китүгә ишектә Таңчулпан күренде Килеп тә керде, яшь болан кебек атылып, апасының муенына асылынды — Кит, ләтчә, кытыклыйсың бит. дип куйды Нурлы, назлап кына Бераздан Сыртлан беләу Шәхсәнәм керделәр. Озаклап, тәмле итеп күрештеләр, тәфсилләп исәнлек-саулык сораштылар. Аннан соң гына сүз Гыйлминур әбигә. Зәйсу' хәлләренә күчте Бераздан инде вагонга дистәгә якын төзүче кереп тулган иде. Дания исә хәл белергә ашыкмады. Тутырган тавыктай шул кысыр хатынны яратмый иде ул. Өрлектәй ирне авызына каратып, гомерен заяга уздырып тора бит әле шул. Даниягә эләксәме андый ир! Өч бүлмәсенең өчесен тутырыр иде бала белән — Менә бит. ирләре янына ятмыйча бер генә ай да чыдый алмыйлар.— дип сөйләнде Дания, токмач кабарганны көтеп ашханә ишеге төбендә таптанучыларга — Тол хатыннарның гайбәтен сатарга дисәң, аларга куш Торып карасыннар ие. безнең сыман еллар буе ир назы күрмичә Менә шунда сөйләшер ием мин алар белән Шулчак ашханәдән Клавдия түтинең ягымлы тавышы яңгырады: — Әй. хезмәт халкы, ашарга! Шау-гөр итеп ашханәгә җыелдылар. Көндәгечә уен-көлке, мәзәк башланды Бүген ул куерак та түгел иде микән әле? Нигә дисәң. Шаязның. кичке ашка килмичә, хатыны куенында назланып ятуы көн дә бер балык башын чәйнәүчеләргә әйбәт азык иде. Башта, һәрвакыт- тагыча, һәркайсы күчәр башын Сәетнафа арбасына орындырырга маташты — Сиңа эш артты бит әле. комендант, бригадир сараена сак куярга туры килер бүген Ашауларыннан туктап, бер гаңгылдашып алдылар Сәетнафа шуннан файдаланып, тәлинкәсен күтәреп тышка чыгып китте. Эчтә исә мәзәккә генә сыеп бетми торган сүзләр дәвам итте. Күршедә генә кияү егете белән кәләш ятканда синең дә йокың йокы булмас бүген. Бәкер — Анысы да монысы. Кавказ төшләнер инде, саташып бетәр. Шүтке мени, өчдүрт хатынның берсе дә килмәсен әле яныңа! Ә алимент акчасын ай саен сыпырып торалар Кавказ кызарынды-бүртенде. ләкин башка чакны теленә үзләре килеп торган җдр сүзләрне таба алмады Аның өчен Дания җавап биреп өлгерде. • — Хафаланмагыз, саташмас! Нурлы кебек кенә асыл затлар үзе- бездә дә бетмәгән Ие бит, Кавказ?! - Шулай диген. Дания Без үзебез дә төшеп калганнардан түгел' Күчмә шәһәрчекнең бертөслерәк тормышына килеп кергән шушы кечкенә генә яңалык барын да үзгәртеп җибәргән, дәртләндергән канатландырган иде Ашавын онытып, үз вагонында утырган Сүнарчин ны гына шатландырмаган бу вакыйга Дөресрәге, көтмәгәндә килеп төшкән институт вәкилләре эчен пошырды аның Яңа машина сынап карамакчылар, имеш Тапканнар бит урынын, тапканнар бит вакытын 23 Кичәге күңел күтәренкелегенең шаукымы иртән дә басылмаган иде 1 әле Төзүчеләр эшкә китәр алдышЪгн тг-көлке. төртмә сүзгә тагын = ирек бирделәр -- -------- — Сиңа, бригадир, трассага чыкмаганда да ярый иде инде Бары - бер эшеңнең рәте-чираты булмас. — Әйтмә дә, гөнаһлы кешегә ничу — Ну. малай, үзең дә тартылып киттең бит. әй. Бер төндә авы - зык гына утырып калган Шаяз башта бу мәгънәсез сүзләрне ишетмәгәндәй барды Баш * калар сыман юкка тел кашырга кәефе юк иде аның Нурлы килү < уңае белән күңелен биләгән шатлык бүген иртән ниндидер канәгать сезлек белән алышынды Төзүчеләр белән бергә машинага утырган институт вәкилләрен күргәч исә ^өмсере тәмам коелды Шуңа да авызларын ерып һаман юк-барны лыгырдап барган Кавказ белән Бәкер ягына ачулы караш ташлады — ,Ж,итте сезгә! Ничек телегез армый юк-барны сөйләп Тегеләр дә, тирәнгәрәк кереп китүләрен аңлап, телләрен тешләделәр Яна агрегатка күңелләре тартмаса да, дәррәү эшкә тотындылар Хәтта институт вәкилләре үзләре дә, җиңнәрен сызганып, төзүчеләр белән бергә мәж килә иде Бигрәк тә аларның өлкәне, пеләш баш лысы бөтен күңелен биреп тырышып йөри Икенчесе пыяла чәшке хәтле зур һәм калын күзлек кигәне («Фара» дигән кушамат алып өлгергән!) төскә-биткә чибәр, яшь күренә, тазалыгы исәнлеге ташып чыккан Шулай да эш дигәндә дөрләп китми, бигрәк тә кара эштән чиркана, башкалар җан талашып тир түккәндә читтәрәк торырга ярата Кояш күтәрелеп җиткәндә яна комбайн, чут төймәсе кебек, торбага кидереп куелган иде инде. Шикләнүләре юкка икән Кузгалып китүгә, машина әйбәт кенә эшли башлады Аның торба өслеген чистартуы хәзергә әллә ни мактар лык түгел түгелеп, уралган кәгазь белән пыяла мамык та элеккечә шома, тигез ятмый Андамыни соң хикмәт ип мөһиме комбайн эшли, димәк, максатка ярашлы! Пөзләренә шатлык билгесе чыгарма».алар да. эшчеләрнең күбесе шулайрак уйлый иде бу минутта Комбайнның кеч кенә басмасына менеп баскан Толик кына, дулкынлануын яшерә алмый, ыгы-зыгы килә Башта ул басмасында биеп алды аннан елгыр тиен сыман, агрегатның әле бер. әле икенче ягына чыкты. инсЛЯут вәкн ленә баш бармагын күрсәтте Дөрес, ул яңа машинага әле яралгы чагында — сызымда хәлендә үк кул селтәгән иде Исең кнткән икән, ике агрегатны бер иткәннәр, имеш Ә эш шартларында нәрсә генә үзгәрә соң? Юк бит. юк Ана машинистка һаман да шушы күпер чектә басып торырга, ут борчасы булып, комбайнның әле бер, әле икенче ягына чыгарга, элекке сыман эледәй әле егылып төшәргә кала Шулай да ул бу нәрсәнең эшләп китүеннән канәгать иде Ниһаять, быел аңа да күптәнге уен тормышка ашыру — техникумга керү өчен имтиханнарга бару җае чыкты бит Югыйсә елның елында «Тагы бераз түз инде, Толик?! — дип теңкәсенә тияләр. Уйларыннан аны колоннаның кисәк кенә туктап калуы аерды. Машина белән мавыгып, яннарына Сунарчин килеп туктавын сизмәгәннәр дә. Моторлар гөрелтесе юашланып калуга, барысы да комбайн янына җыелдылар Сунарчин машинаны катнаштырган җиреннән туктап, кулларын каккалап алды, үзалдына сөйләнгәндәй әйтеп куйды: — Чыннан да, тумаган тай.— Бераз тын торды да, вәкилләргә таба борылып сүзен дәвам итте: — Болай булмый, егетләр. Чистартылмаган торбаны битум белән чорнауда ни мәгънә? Җитмәсә, уравының да рәте-башы юк Көйләрлек булса, көйләргә кирәк. Трассачылар, суд хөкемен тыңлаганнан соң таралган халык сыман, акрынакрын агрегат яныннан читләштеләр Комбайн янында авторлар белән соавторлар һәм агым начальнигы гына басып калды Алар берберен бүлә-бүлә тамаклары карлыкканчы бәхәсләштеләр, машинаның әллә кай җирләрен актардылар, узелларын сүтеп җыйдылар Ниһаять, аны эшләтеп карадылар. Тагын туктаттылар, тагын җибәрделәр. . Инде кояш төшлеккә җитте, инде машина якындагылар баштанаяк майга батып бетте Әмма эшләренең нәтиҗәсе күренмәде. Агрегат торбаны һаман да өстән-өстән генә чистарта, изоляцияләве дә шулай ук аннан-моннан гына Пеләш башлы вәкил, комбайнга карап-карап торды да, күкрәгеннән соңгы сүзен сыгып чыгарды: — Кайбер узелларны үзгәртеп ясарга кала, Ризван Актуганович. Агым начальнигы дәшмәде, «Фара» исә чыелдап кычкырып җибәрде: — Шушында, кыр шартларындамы? — Аз-маз үзгәртү өчен Зәйсуга кайтырга оят,—диде иптәше.— Шулай да кыру станогы, сварка һәм алачыктан башка ерып чыгып булмас. Нишлибез, Ризван Актуганович? Сунарчин дәшмәде, үпкәләгән баладай турсаеп, читкә борылды. — Сүтегез! — диде бераздан, берәүгә дә төбәп әйтми генә. Вату — төзәтү түгел, чирек сәгать дигәндә, агрегатның чатын чатка аерып ташладылар, торба өстендә аның кысасы гына сураеп калды. - Утырыгыз! — диде Ризван конструкторларга, үзгәртеп ясыйсы узелларны машинага төягәч, аннан, Шаязга борылды: — Вакыт барында машиналарны карап, майлыйсы булыр Без Сазанакка киттек, Зиннур ярдәменнән ташламас. Трасса буйлап китеп барган «Урал»га карап, тын калдылар. Барысының да сөмсере коелган, әйтерсең, әле генә якын бер кешеләрен күмеп кайтТгзИнар да. авыр югалтудан өнсез калганнар. Авыр тынлыкны Анатолий бозды: — Әйттем бит пүчтәк дип. — Иписез калабыз, егетләр, болай булса,— дип сүзгә кушылды Мәүлетбай елак тавыш белән—Үләксәләрен институтларында сынасыннар әнә. Ничу кешене ач калдырып йөрергә — Эшли идек бит әле, ярый иде,—дип куйды Гөлзәминә тыныч кына. — Сөйләмә дә,—дип күтәреп алды Дания,—кулдан урасак та. ике-өч йөз метр үткән булыр идек инде. Йөриләр шунда эч пошырып. — Йә. ни дип сытылдыгыз әле. Сөртегез күз яшьләрегезне,— дип җикерде Кавказ, елмаюлы йөзендә җитдилек сакларга тырышып.— Кайсыгыз соң срогыннан элек туган? Машина да шулай Вакыты җитми, чәчәк атмый бакчадагы гөлләр дә Ах, янды, кычкырып янды көн! Шул рәвешле беравык өзгәләнеп торды да, кискен бер карарга килде бригадир, — Алып атыгыз бу нәмәрсәне! — дип кычкырды ул, зарланышып торган трассачыларга. Үзе ачуыннан бүртенеп, беренче башлап торба өстендә сураеп торган агрегат кысасына таба атлады. Башка чакны изоляция машинасын һәм чистарту агрегатын тор бага кидерү байтак вакытны ала иде Бу юлы алла артык ярсып ашладелар. алла мавыгып китеп күпме маташканнарын скзмаделар һархалда. эш сагате тамамлаиуга. колонна тулы хазерлекта иде ннде Тамак ялгап вакыт үткәрәсе итмәделәр, исәпләре— буген югалт катптын яртысын булса да кайтарып алу иде Иләмсез машиналар кәр наны ухылдап-гүләп. чинапчыелдап алга кузгалды Кояш баеп. Иртеш буе киңлекләренә ак төн иңгәч кенә торба салгычын туктатты Шаяз. Машинасын сүндерергә өлгермәде, арттан Мәүлетбайның тузанга буталып ютәлли-ютәлли кычкырганы ишетелде — Нигә туктадың, бригадир?' Ках-ках Куала давай' Аңа Кавказның карлыккан тавышы кушылды — Перекур юк, җәмәгать, крах, норманы үтәмичә туктамыйбыз' Төн уртасы җитсә дә Шәһәрчек кырыендагы чирәмлектә тын гына утырган яшел вертолетны күргәч, Ризванның эченә пошаман төште Башлыклар'. Антов мы, әллә партком секретаремы’ Теге чакны, нефть үткәргечен төзүче барлык эшчеләргә, инженер-техник работникларга мөрәҗәгать белән чыкканнан бирле, участокта тынгылык бетте Җитәкчеләрнең әле берсе, әле икенчесе килеп чыга, әрсез корреспондентлар теңкәгә тия. башка агымнардан тәҗрибә уртаклашырга килеп йөдәтәләр Болары нишләп йөри икән тагын? Кем генә булмасын, сиңа файдага йөрмиләр инде Эш калдыручылар Конторка түрендә утыручы Аитовны күргәч, фикере үзгәрде Сунарчннның Каралып, кырысланып киткән йөзенә елмаю чыкты Тик тәрәзә буендагы могтәбәр кыяфәтле кешеләргә күзе төшкәч, тагын чырае сыгылды Шулай да аны моны сиздермәде, гөрләтеп сәлам бирде — Менә агым начальнигы үзе. дип куйды Антов, юлдашларына карамый гына һәм йөнтәс iyp ку 1ын Ризванга сузды II ■ күперен кичүчеләр а>ып Килдем менә Кабул ит Аның тел төбеннән берни аңламаса да. Сунарчнн шикләнеп шөбһәләнеп калды Янә эксперимент алайса? Ниндие генә әле! Сынау узганнан соң, гомерең буе миңа рәхмәт укыячаксың һәй. экспериментлар болай да бөердәге таш кебек утыралар минем - Ризван, үпкәле малайдай, аскы иренен салындырды I арык мин алардан! Менә нәрсә. Ризван Актугановнч. дип. идарә начальнигы рус чага күчте. институт вәкилләрен мин сине яратканга яисә яратма ганга алып килмәдем Хикмәт шунда, сезнең участок иң катлаулылар дан: алда берничә чакрымга сузылган Елан сазлыгы Эксперимент өчен трассаның нәкъ менә шундый урыны кирәк т,» Барып чыксамы' Беләсеңме ни була, барып чыкса? Нефть һәм газ үткәргечләре салуда тулы бер революция' Юк. дөресен сөйләми иде Антов Сазлыклар өчен генә түгел, нәкъ мен,» Ризванны якын иткәнгә алып килде ул монда институт вәкил ләрен Югыйсә. Себер хәтле Себердә азмы сазлык баткак' Дөресен әйт кәндә. кайсы гына технологик агымга барып төшмә, булачак сынау лар өчен полигон әзер Әйе. нәрсәсендер ярага ул шушы басынкы кешенең Сабырлыгынмы? Күпме йөк салсаң да. бер җайга гына тарткан алаша сыман күндәмлегенме, әллә начальство күрсәтмәләренә «ярар» ДИП тә. һаман үз җаена эшләп, әйбәт кенә җитәкчелек итүенме’ Бу юлы да алда торган гаҗәеп сынауның монда узуын ул теләде, тех- совет утырышында ихтыярын башкаларга ул такты Дөрес, участок үзәктән дә, һәртөрле фәнни тикшеренү институтларыннан да еракта. юлы дисәң юлы, зур шәһәрләрдәге башка уңайлыклары юк. Аның каравы, биредә үз эшләренә башы-аяклары белән бирелгән осталар, энтузиастлар бар. Менә шулар тәэмин итәчәк тә инде экспериментның уңышын! Идарә башлыгының күтәренке рух белән дәртләнеп сөйләве Сунар- чинга да тәэсир итми калмады. Ул, хәтер калуларын онытып, Аитов- ның дулкынланудан бераз кызарып киткән йөзенә текәлде: — Нәрсә соң ул шул хәтле революция ясарлык? — Торбаларны йөздереп салу. Нечкәлекләрен әнә белгеч иптәшләр сөйләрләр. Кунакларның берсе — кылган чәчлесе, чандыры, группаның җитәкчесе булса кирәк, аяк очындагы бозау чаклы портфелен күтәреп алды, аны ачып, бер төргәк кәгазь тартып чыгарды да аларны өстәлгә чәчеп ташлады. — Кыскача гына аңлатканда, менә болай,— дип башлады ул, килешкилбәтенә ябышмаган калын тавыш белән. Җыйнаулап кәгазьләр өстенә иелделәр Әлеге сызым-проектның кайчандыр Зәйсу янындагы Урсал сазлыгында үзе торбалар салган тәҗрибә һәм кайчандыр институтка үзе язган хат нигезендә эшләүләрен дә. ул хатның күптән чүплеккә ташланып, анда язылган фикернең аерым галимнәр башына күчүен дә белми иде әле Ризван. 24 Кичләр сизелеп сүрелде, ак төннәр каядыр Обьның түбән агымына — тайгага чигенеп, эңгер-меңгердән соң ук Иртеш буена караңгылык иңә башлады Җәй буе бер кат ак җәймә генә бөркәнеп йоклаган төзүчеләр мамык юрганнарын эзләп алдылар, иртә-кич сырма киючеләр күренгәли. Төннәр салкын һәм коры иде. Соңгы бер-ике көндә тагын да җиләсләтеп җибәрде: Салым сазлыкларыннан салкынча җил исте, шул яктан ямьсез булып аксыл-сары болытлар күтәрелде — мәһабәт Боз океанының сулышы сизелә иде. Шулай да җәй үз куәтендә әле. Агачларның яфраклары кара-кучкылланып, купшыланып, яшәреп утыра, ә тирә-юньдә, колхозчыларның кулы җитми калган җирләрдә, кеше күмәрлек булып, каерылып сусыл үлән үскән. Тик барыбер көз үзенең еракта түгеллеген сиздерә. Моңа кадәр талгын гына искән төньяк җиле кинәт көчәеп, болытларның зурларын, караракларын алып килде, яшькелт-зәңгәр күк гөмбәзен яссылатып томалап куйды. Көчәйгәннән-көчәя барган җил тавышына сискәнеп, алдында өстәл тутырып яткан нарядларын бер читкә этеп куйды Сунарчин, тәрәзәне ачып, тышка үрелде, йөзенә китереп бәргән җилнең чиркандыруына игътибар бирмичә, күккә төбәлде. Их-ма, көннәрнең бозылуы микәнни? Әх, көтмәде бит, тагын көтмәде бераз. Янә атна чамасы гына сабыр итсә дә, колонна баткак урман арасыннан чыгып, инде бодае җыеп алынган иркен басуга килеп керәчәк иде. Нишлисең, вакыт сине көтми шул. Башта вак-төяк баткаклар, аларга вакытында түшәүлек салынмавы кулнЫтотты; Елан сазлыгы, аны моңа кадәр күренмәгән ысул белән үтү айдан артык вакытны алды. Теге яңа комбайн ике-өч көнне йотты Анысы ярый инде, чистарту агрегаты машинистына хаҗәт калмады Югыйсә имтиханнар бирергә дип китеп барган Дамирны кем белән алыштырыр идең? Болай исә барына да бер Анатолий өлгерә. Шулай уйланып, Ризван вагонның тимер баскычына чыгып басты, һәм авыр тимер стена булып төшкән караңгылыкка килеп бәрелгәндәй, туктап калды, башында һәрчак прожектор янып торган багана ягына ихтыярсыздан карап алды. Әмма анда да шушындый ук дәһшәтле караңгылык иде лампочкасы янып чыккан, күрәсең Җитмәсә КҮЧМӘ йортларда да утлар сүнеп беткан Шәһәрчек ншегатд* дом каравы Һәм шомлы иде Йөрәген шөбһәле күңелсезлек биләп алды Агач башларында җил ыжылдый, тайга, үзенең яшел толымнарын ботар дауларына ачуы килеп, ыңгыраша, ухылдап-ухылдап куя. ярсып шаулый Әллә саташып, әллә язмышыннан зарланып, камышлар арасында тәкәрлек кычкырып алды — тагын да күңелсез, шыксыз булып китте Кинәт якында гына эт уларга тотынды Ризванның кәефе тәмам кырыл ды. боегып кына вагонга узды, чишенеп утын сүндерде, караватына ауды — Кем ул? Ни йомыш? Кайтарып җавап бирүче булмагач, үрелеп ут яндырды, эчке күлмәк ыштаннан килеш, чакырылмаган кунак каршында басып калды. Өстен дәге сырмасы пычранып, чыланып беткән, чәчләре тузгыган бәндәне башта танымый торды Күзе яктыга күнгәч кенә, аның Клименков бригадасындагы Шадра икәнен белеп алды — Ни йомыш? — дип кабатлады ул. тегенең исемен һәм атасының исемен хәтеренә китерергә тырышып Тик исенә төшерә алмады, брига дада аны бар да «Шадра» дип кенә йөртәләр иде — Килдек әле. начальник, диде теге, баскан урынында чайкалып Ишек катында, ул баскан урында кап-кара күлдәвек хасил булган иде — Күрәм Тик ни өчен җиде төн уртасында’ — Хатын үлгән, начальник Кайтырга кирәк Төмәнгә илттереп куй һич югы Тубылга «Нүжәли хатыны булды икән моның’ — дип уйланды Ризван. адәм рәтләп иректә яшәгәне дә юк бугай лабаса» — Поездлар йөреп тора бит,— диде ул. Шадрадан котылырга җае табылуга шатланып Клименковка әйт утыртып җибәрсен — Юк инде, начальник, ике-өч тәүлеккә бер узган поездны көтәр әмәлем калмады Машина бир син миңа' — Машиналар юк Төн уртасында бигрәк тә — Табарсың' диде Шадра, тавышын күтәрә төшеп Ризван аның янавына игътибар итмәде, мөмкин кадәр тыныч булырга тырышып әйтте — Менә нәрсә, сез хәзер кызыл почмакка барып, иркенләп ял ите гез Ишеге ачык, раскладушкалар һәм урын җир шунда Иртән иртүк Тубылга илтеп куярлар — Йокы — башлыклар эше. үзең йокла Ә безгә китәргә кирәк, начальник Әйдә, җик атыңны' - Шадра, идәнгә җәелгән линолеумда пычрак эз калдырып, өстәл янына үтте, лыркылдап урындыкка утырды Без көтәбез, начальник! Калгып китәргә өлгермәде, ишегалдында ярсып-ярсып эт өрергә тотынды, ул да түгел, ачыргаланып чинын-чиный. каядыр читкә китеп барды Якында гына аяк тавышлары дөпелдәгәндәй булды Әллә соң әлеге авазлар колагына гына ишетеләме? Юк. кемдер йөрн. әнә бас кычка ук килеп менде Тавышсыз гына ишекне ачып, бүлмәгә үк килеп керде. Сәлам бирмәде, ут яндырмады Ишек яңагына сөялгән үсмернең җебеп төшкән чандыр гәүдәсен Ризван шунда гына күреп алды Егетнең башы салынган авызыннан селәгәе агып төшкән иде «Малайны эчергән», дигән уй утте Сунар чинның башыннан Тукта, монысы кем соң әле тагын’ Монда күп тән түгел генә килеп, монтажчылар янына стропальщик булып урнаш кан Альберт түгелме соң’ Шул Ай. начар кулга эләккән егет Ничек ычкындырдың соң син аны. Давыд Захарыч?! Шадраның исә үз туксаны туксан иде — Бер сүзне күпме сөйләргә була, начальник?! — Мин әйттем барыгыз йоклагыз! Иртәгә Ә малайны синең белән җибәрмим мин — Ризванның тавышында кырыслык, катылык чалынып китте.— Ягез. мин көтәм! z Шадра тешләрен шыгырдатып куйды, зур йөнтәс йодрыгы белән өстәлгә китереп сукты. — У-у-у, падла! Начальник булган, имеш Минем кебек үк зыка бит син. сволота А-ну, уят шоферыңны! — Мин аңларлык итеп әйттем бугай' төнлә бернинди дә машина булмаячак. — Ах. шулаймы? .— Шадра чайкала-чайкала аягына басты, Ризванга таба ыргылды Аның уң кулында күгәрми торган корычтан ясалган хәнҗәр ялтырап китте — Табарсың! Таптырырбыз!! Сунарчин, үзе дә сизмәстән, янындагы урындыкны эләктереп алды. Кавказ дөпелдәп идәнгә төшүеннән уянып китте һу-у у, нинди генә яман төшләр керми адәм башына, ниләр белән генә саташмый кеше! Тукта, һәр саташуның реаль чыганагы булырга тиеш бит. Әһә, каты дөпелдәп тәрәз капкачы ябылган икән Ул эченнән генә сүгенеп алды да кабат урынына менеп ятты Тик эреп йоклап китә алмады, теге хәерсез тәрәзә капкачы бер ачылып, бер ябылып эчен пошырды, пыялага энә коелгандай итеп сибәләүче вак яңгыр йөрәгенә шом салды. Әллә соң капкачны ябып керергәме? Шулай итсә, берьюлы ике куян ата инде атуын дөпелдәүдән дә, пыялага яңгыр сибәләүдән дә котыла Шулай да иренүе җиңде, юрганын башыннан ук томалады Шулчак вагон кырыенда ук ачыргаланып эт чинап җибәрде, колакка ниндидер тавышлар килгән төсле тоелды Чыкты да төнге шәһәрчеккә колак салды Тын, бар да искечә. Бары тик салкын җил шашына, күчмә йортларның калай түбәләрендә тамчылар биешә. Ашыкмый гына вагон артына чыкты, тәрәзәне ябып, капкачын кадактагы тимерчыбык белән тарттырып куйды Шулчак конторканың начальник яши торган ягында ут кабынганга игътибар итте, колагына ниндидер тавышлар чалынгандай булды. Теләр-теләмәс кенә ишегалды уртасына узды, туктап тыңлады Чыннан да, вагонда кемнәрдер сөйләшә иде. «Башлык янына кем килмәс тә кем китмәс»,—дип уйлады Кавказ һәм торагына таба атлады Шул мәлдә колагына «У-у-у, падла»,— дип сүгенүләре килеп ишетелде Тукта, ниндидер хәвеф бар монда! Ул, янә борылып, конторкага таба китте Эчтә тавышлар көчәйгәч, алга ыргылды, ике сикерүдә вагонның тимер баскычына барып менде. Ул килеп кергәндә, башын-чәчен туздырган карачкы, баш өстендә пычак тотып, урталыкта басып тора, ә Сунарчин урындык аякларын штык итеп, үзен яклый-яклый, стенага барып терәлгән иде. — Тукта! Нишлисең? — ул Шадраның кулыннан тотмакчы булып аңа ташланды Тегесе һич көтмәгәндә җитез булып чыкты, кисәк борылып, пычагы белән кизәнде. Кавказның уң кулбашын утлы кисәү яндырып алгандай булды, беләге буйлап кайнар кан китте Яктырып килгәндә шәһәрчек корт иледәй кайный иде инде. Төзү челәрнең төрле яңалыкларга, мәзәк яисә аяныч хәлләргә ярлы тормышы бүген берсеннәнберсе хәйран вакыйгалар белән тулы Ыгы-зыгының ур тасында Кавказ иде, әлбәттә Аның уң кулы ак бүз белән әйбәтләп урап, элмәкләп муенына асылган, авызында папиросның затлыгы Үзенең шактый бай хыялына һәм фантазиясенә төреп, төнге' вакыйганы инде дүртенче кат сөйләве... Аны тыклап бетермәделәр, каяндыр вагоннар арасыннан үлгән и күтәреп Сәетнафа килеп чыкты Баштанаяк канга втя.тып беткән үзе еламый гына Хатынкызлар әллә этне, әллә Сәетнафаны жәлләп «Әбәү жаным. харап иткәннәре, - диешеп, болай да күне.тсез ншегат- дын кызганыч авазлар белән тутырдылар Сәетнафа. кулына кнрәк алып, этнең гәүдәсен җирләргә киткәч кенә еламсыраган тавышлар басылды. * тезүчеләр иркенләп тын алды Ләкин бу иртәнең хәерсез яңалыклары болар белән генә бетмәгән i икән Бераздан капкадан колхозның җиңел машинасы килеп керде, төр- кем янына килеп туктады Аннан Зиннур белән участок милиционеры X килеп чыкты. Төнлә белән Сазанакның кибетен басканнар икән Эзләр ; шәһәрчеккә китергән, имеш Хәзинәдә булганнан нибары аракы белән 5 тәмәке гснә~ югалуы бу эштә эчкечеләр кулы уйнавын әйтеп тора, ди z — Алайса, бар да аңлашылды диде кунакларны каршы алырга ♦ чыккан Ризван — Җинаятьчеләр минем бүлмәдә әнә Милиционер торакка кереп китте, куллары сөлге белән бәйләнгән ? Шадраны алып чыкты Аның юлдашын исә берничек тә уята алмадылар = Светлана китереп биргән нашатырь спиртының да файдасы тимәде - - егет үлгән кебек йоклый иде Шадраны машинага утыртып, милиционер белән Зиннур китеп бар- х гач та халык ишегалдыннан таралмады Барысының да чырайлары « сытык, зиһеннәре таркау иде Клава түтинең кат-кат ашка дәшүенә дә колак салучы юк. боегып, оеп калганнар Светлана ишегалдына чыгып Кавказга бәйләнә башлады — Авыру Виноградов, палатага кереп ятыгыз' — Менәтерәк. нишләп мин авыру булыйм, ди Яралы диген Барыбер авыру. Әйдәгез, ятыгыз — Юк инде, һәр тырналган өчен крах булып караватта ауный башласаң, кая китә ул? Сөйләмә дә. кермим — Керерсең! Бригадир! Мин авыру Виноградовны эштән читләште рәм. аңа покой кирәк - Я инде. Света, акыллым. бәйләнмә, тырналды гына ич - Авыр-у язмышы өчен мин җавап бирәм. иптәш Виноградов - Ярый. ярый, бетте Алайса мин Светлана үзебезнең вагонда гына ятарм.ын Бик сагынсаң, пунктына үзем килеп китәрмен Тагың бераз тарткалашкач. Кавказ файдасына килештеләр Ләкин төзүчеләр трассага китәргә җыенганда тагын тавыш купты Светлана гудронатор кабинасына кереп поскан Кавказны ку pen алган иде — Монысы ни тагын' Ризван Актуганович' дип кычкырды Света конторкадан чыгып килүче Сунарчннга Бу Виноградовыгыз өстеннән докладной язачакмын мин. һич кенә дә тәртипкә буйсынмый Ыгы-зыгы басылып, инде кузгалабыз гына дигәнл». тагын бер мәрә- кә килеп чыкты Дания чирләп киткән, имеш Светлана һич авырсын м.ый гына ул яши торган вагонга йөгерде Тшучеләр трассага чыгып китүгә шәһәрчек тынып калды Кдвквз ис,» вагон баскычында монаеп утырды-утырды ia кереп ятагына ауды Кулбашы шактый ук сызлауга карамастан, төнге төше башыннан китми иде.. _ Дыңгырдап ишек ачылды, бүлмәгә Дания килеп керде йөзендә елмаю. иреннәре дымлы иде анын II и. җаным, бик СЫЗЛЫЙМЫ ку 1ЫН суны йотып. Карават янына батыр гына узды, урындык алып. Кавказ кырыена ук утырды - Каяле. рәтләп бәйләмәгәндер дә әле чикерткә Кавказ дәшмәде, хатынның очкын чәчеп торган дәртле күзләренә карап-карап торды да. кисәк кузгалып, сул кулы белән анын «уеныннан кысып алды . дигән булШ Дания, үзе тыгыз күкрәкләре белән Кавказнын кочагына капланды - Тилекәй. ншегекне бикләр идең ичмасам 25 Теге чактагы салкын яңгырдан соң табигать ничектер сүрәнәеп, боегыбрак калды. Инде кая карама, көз галәмәтен сизәргә була: аяк астындагы үләннәр тамырда килеш кибә, корый башлады, хәтта ямь- яшел күрән кылычларының да очлары, утта көйдереп алгандай, көрәнләнде. Әледән-әле явып торган яңгырлар җирне. агачларны, хәтта һава ны дымыктырып шөкәтсезлек арттырды Болытлар көн саен килеп өсти торгач, ешлыклардагы дымык жирләр генә түгел, басу юллары да үтеп йөргесез пычракка әйләнде Төзүчеләр инде трассага агач ташый торган тракторларда гына баралар. Трассаның үзәгендә дә хәлләр мөшкел иде. Траншея су белән тулды, аның якяклары ишелеп, түшәүлек өстендә эшләүләр хәвефкә әйләнде, һич көтелмәгән туксан тугыз мәшәкать килеп туды, кышкы чордагы кебек хәтта мичне худка жибәрергә туры килде — киптерми, җылытмый гына тимергә битум ябышмый иде. Трассада уен-көлке онытылды, кешеләр тешләкләнде, егетләрнең сакал-мыек баскан йөзләре сулып, күзләре эчкә батты. Шулай да эш тукталмады, аз гына яңгыр сүрелүгә, колонна гайрәтле үкереп алга кузгала Бата-чума ярты сәгать эшләргә өлгермиләр, тагын яңгыр килеп баса, янә будкага кереп бөялергә, көн буе ягудан өсте бурлат булып чыккан тимер мич янында киемнәрне киптерергә, боегуны белмәүче бердәнбер кеше — Кавказның чираттагы хикәятен тыңларга кала. Болыт ертыклары арасында кояш күренүгә, төзүчеләр кабат машиналарына ташланалар. Шулай изалана торгач, баткаклы урман да артта калды, инде саламы җыелып, туңга сөрелгән басу буйлап та шактый юл үттеләр Бүген колонна Яман елгага килеп төртелде. Аны гадәттәгечә генә үтеп булмый. Торба салгычларны «туарырга», елганың теге ягына чык кач янә «җигәргә». ә торбаның ике яр арасында асылынып калган өлешен кулдан биләүләргә кала Табигать исә. әйтерсең, аларның шушы Яман елгага җитүләрен генә көткән, бүген тагын күк йөзен болыт тартты. яңгыр утырып, үзенә бер күңелсез көй белән яварга тотынды. Тукта басылмасмы, тукта ачылып китмәсме дип. будкада утырдылар-утырды- лар да. эш сәгате тәмамланганчы ук. тракторга төялеп кайтырга чыктылар. Җылы өйдә, өсләренә коры киемнәр киеп алгач, кәефләре ярыйсы гына үзгәрде. Алай да шәһәрчектә җәйге матур көннәрдәге җанлылык: чыркылдау, ыгызыгы, көлешү ишетелми иде Көзге чебешләр сыман ашханәдә тамакларын сүлпән генә туйдырып кайттылар да һәркайсы җаны теләгән шөгыленә ябышты. Бөркетовл&р-ттграгында. кич җиттеме, җәен-кышын бер үк күренеш: Шәхсәнәм тегү машинасы янына утыра, ситсылар белән әвәрә килә башлый. Сыртлан, караватына ятып, чираттагы китапның вакыйгалары, андагы язмышлар эчендә эри Алай да кич саен булып ала торган сүзләрен онытмыйлар. Шәхсәнәм. энә-җепләре белән мавыгып утыра-утыра да. тәмам ялыккач, эшеннән туктап, әллә инде мең дә беренче кат: — Сиңа әйтәм. шушы трассаны гына бетерик тә ташлыйк инде бу чегән тормышын,— дип куя. — Ярый, ташларбыз.— ди Сыртлан, китабыннан аерылмый гына. Шуннан да күңеле була Шәхсәнәмнең. капка төбенә туе төшкән кыз сыман, ярсып-ярсып машинасын әйләндерергә тотына Кавказ нишләптер кич саен баянын кычкырткаларга тотынды Шуны шыгыртбыгырт китереп бераз юана да, кеше аягы тынуга, Дания янына кереп югала. Хәер, бер-беренә булган мөнәсәбәтләрен, араларындагы якынлыкны трассачылардан яшерми дә алар. Рәсми рәвештә бергә яши башлау өчен туй буласын көтәләр Туйны исә эттем-төрттем генә үткәрергә түгел исәпләре. «Эшне бетереп. Зәйсуга кайткач, бөтен Татарстанга яңгырарлык итеп ясыйбыз аны»,—дип мактана Дания. Шаяэ. кәефе ярыйсы булганда, кызыл почмакка барып телевизор каршына утыра Тапшырулар тәртибен белешеп, анын белән кызыксы ныл тормый ни күрсәтсәләр, шуны йотлыгып, ихлас күңелдән карый һәрхәлдә. «Вакыт» программасын, илебездәге яңалыкларны донья хәлдә рен ишетми торып, урыныннан кузгалмый Инде эшеннән арыбрак кайтса. кәефе кырылганрак чак булса, ятагына авып, транзисторлы радиоалгычын кабызып лсибәрә Аны боргалый-боргалый эфирдан таныш та- вышны - Казан дикторы тавышын эзли, инде татарча концертка да тап булса, дөньясын оныта иде Бүген дә ул, ашханәдән кайтуга, радиоалгычын тотып караватына ятты, маташа торгач «Маяк»ны тотты Анда төрле милләт җырларыннан төзелгән концерт бара иде. Тик бүген аңа гадәтенчә хозурланып тыңларга туры килмәде, бүлмәгә атылып Светлана керде — Шаяз Рамаевич, сезгә хат,— диде ул. һәм ятып торган ялгыз ир-ат янында терәлеп торасы килмәде бугай, бригадирның кулына почмаклары яньчелеп беткән конверт тоттырды да чыгып китте Җәмәгать эше тәртибендә хат ташучы вазифасын да үти иде Светлана Сәерсенеп кенә конверттагы адреска күз төшерде, һич көтелмәгән бу хат Зәйсудан. Нурлыдан иде. «Вәт. картайганда — тыртайган».- дип куйды Шаяз үзалдына. Чөнки әлегә кадәр алар арасында, гомумән трассачылар арасында хат язышу гадәте юк иде Күпме трассаларда йөреп, үзе язганны да, Нурлыдан хат алганны да хәтерләми Шәһәрчеккә әледән-әле идарәдән килеп-китеп торалар, кирәк кеше йомышын я тел дән әйтеп җибәрә. я язмача шулар аша җиткерә иде. Менә шуңа да хат алуына шатланмады Шаяз. каударланып конвертны ертты ла. эченә бөкләп-бөкләп салган дәфтәр битләрен тартып чыгарды «Шаяз! Теге чакны байлар утырып йөри торган фәйтүн чаклы бәби арбасы күтәреп кайтуыңа бик ачуым килгән ие Аннан соң да. Бөдрә белән урамга чыккан саен, сине тиргәдем, үзең ишетмәсәң дә. сине сүктем Юкка тузынганмын, юкка чәпчегәнмен икән, җаным Бн и нк кирәк булыр ахры ул чыдам, иркен коляска Себер җиренә. Себер һавасына рәхмәт инде Кыскасы, мин буйга узганмын » Менә сиңа мә иске авыздан яңа сүз! Шаяз укуыннан туктап торып аягына басканын сизми дә калды. Тукта, нәрсә яза бу җүләр баш’ Бала дип йөри йөри, акылына җиңеллек килгән мәллә моның’ Хыялын дагын язып ятамы’ Әллә инде ирен шаяртырга, көнләштерергә уйлый мы? Каян килеп буйга узсын ди ул? Булмаган курорты күренмәгән Врачы калмады, профессорга кадәр җитте, әллә ниткән дарулар эчте. Шаязга әйтми генә карчыкларга да күренде бугай Шуннан соң да бала тапмый йөрсен дә мә сиңа, буйга узган, имеш Юк, ниндидер хата бар монда. Тукта, тагын ни яза икән?. «Чын менә. Башта үзем дә ышанмаган идем Булмас, дни врачка да күренми йөрдем Ә ул көннән көн ныграк сиздерә үзен «Мин бар. мине сизәсеңме», дип тибен.» тыпырчына сыман Иң беренче тапкырын да. гаҗәп тә. сәер дә булды. Шаяз Бер сәбәпсез т«н уртасында уянып киттем Тыңлап ятам, шылт иткән тавыш юк Бөдрә тынычсызланмый авырткан чәнечкән җирем дә си »елми Кинәт йөрәгем астымда гына суда йвзеп киткән балыктай, нидер хәрәкәтләнгәндәй булды Шатлыгымнан кычкырып җибәрә яздым Тик шуннан бар да тынды Кабатланмасмы дип. көтеп яттым-яттым да. башкача сизелмәгәч, юрган почмагын тешләп бик озак еладым Ике өч көннән әлеге хәл тагын кабатланды Куаны чымнвн көләргә дә. еларга да белми байтак йөргәч ү зебезнен акушерка янына бардым Себер җирен.» рәхмәт инде анын бүләге б\ Шаж Ә Бндрә шундый үсте, кайткач танымассың да әле Ул инде бмпн двньяны бетереп үрмәли Шундый ташбаш теге енн алып кайткан уенчыкларны ватып, тимер таны итеп И1 ктйды Инде ике тәрнлкәне Дүрт чәшкене бәреп твшерде Курчаклар алып биргән ндем. һич ипләп тотмый, чәчләреннән сөйри. Җыйган урын тормый, бөтен өйнең астын- өскә китереп бетерә. Шундый кызык. Кайт, бергәләп тагын да күңеллерәк булыр» Укып бетергәч, Шаяз бер мәл авызын җыеп алалмый торды, кинәт кенә Нурлысы бик якын булып китте аңа. Курчакларын чәчләреннән сөйрәп, бөтен өйне бетереп үрмәләгән кызы күз алдына килеп басты, кайтасы килеп, йөрәге сулкылдап куйды. Аннан кисәк кенә Бөдрә дә, өе дә онытылды, миенә хатынының башта язган сүзләре хуҗа булды. Чырае сытылды, үпкәләгән баланыкыдай, ирене салынды. «Менә сиңа номер!»— дип уфтанды ул, һаман да хатыны турында уйлап. Нәрсә була инде бу? Чынлап та авырлымы, әллә шаярта гынамы? Туктале, озак еллар ир белән торып та бала китермәгән хатынның тугыз-ун елдан соң авырга калу очраклары бар микән5 Әллә соң Светланадан сораргамы? Кит, тиле, хәбәре иртәгә үк бөтен бригадага таралып, күзеңне ачырмас- лар. Болай да ишетәселәре бар әле бу башкайларның! Ул, майкасы өстеннән генә сырма киеп, аягына җәйге ботинкаларын элде дә Анатолийларга китте. Яшьләр, кызларын йоклатып, икесе өстәлнең ике башында китап укып утыралар иде. — Аз гына консультация кирәк иде. Светлана,— дип башлады ул сүзен — Бер китап укып ятам Тугыз ел ир белән яшәп тә бала тапмаган бер хатын кисәк кенә авырга кала... — Нигә? Андый хәлләр була,— диде Светлана, табын әзерли башлап.— хәтта өметсез дип саналган хатыннарның бала табу очраклары да билгеле медицинада Әйдә, утырышыгыз әле. Өметсез дип саналганнар да тапкан диме? Шаязның күңеле күтәрелде, ирен читенә елмаю чыкты. Өс-башын алыштырып, телевизор карарга барыйм булмаса дип, өенә керсә, анда аны Сунарчин көтеп утыра иде. — Эшләр шәп түгел бит, бригадир,— дип каршылады аны агым начальнигы, гадәтенчә йомшак эндәшеп — Нишлибез? — Нишлибез дип. Шулай җәфаланабыз инде. Беренчесе дә, соңгысы да түгел лә. Гел коеп тормас әле, туктар. — Яңгырны әйтмим лә мин — Ризван кесәсеннән бер төргәк кәгазь чыгарды.— Иртәгә теге Шадра белән Альбертка суд — барыбызны да диярлек чакыралар менә. Дөрес, безнең үтенеч буенча Сазанакка килеп, авыл клубында ясаячаклар. Барырга якын да анысы. Барыбер көн узачак бит. — Нихәл итмәк кирәк. Бармый ярамый. Бригадага ял игълан итәрбез. — Анысы ярый. Тик мин икенче нәрсә уйлап торам әле. Суд барган арада күпернең өрлекләрен куйсак, ә? — Белмим шул. Кешеләр бик талчыкты Артык бөгеп, сындырып җибәрмәгәек. — Анысы да бар... Беравык сүзсез утырдылар. Шаяз каш астыннан гына Ризванның тартылып, каралып киткән йөзенә, уйчан күзләренә карап алды. Бу тыныч һәм юаш кешенең фаҗигасен белә иде ул. «Акланырга йөриме, әллә йөрәге шундый кылбырдыкмы?»— дигән уй үтте аның башыннан. «Хәер, ничек кенә булса да, барыбер түгелмени? Кеше изге эш хакында борчыла икән, аны битәрләргә түгел, кулыңнан килгәнчә ярдәм итәргә кирәк». — Алай да егетләр белән сөйләшеп карыйм әле мин . Иртән шәһәрчек уянганда да яңгыр ява иде әле. Бераздан Сунарчин янына Шаяз килеп керде. Аның тупас брезент плащы чыланырга өлгергән, идәнгә тияр-тимәс торган чабуларыннан тамчы тама иде. — Нәрсә, кузгалабызмы, Ризван абый?! Егетләр каршы түгел алай,