ЯЗМЫШТАН КӨЧЛЕРӘК

VIII.

Беренче балет — соңгы җыр ңгыр болытлары куера-куера да. тәмам тулышкач, күкләр күкрәтеп үз авырлыгыннан бушана башлый Бу көннәрдә Фәритнең дә күңеле табигатьнең әнә шундыйрак чагын хәтерләтә. Халәте яшенле болытларга тиң: көтмәгәнуйламаган җирдән кинәт кенә моң арты моң актарыла, уйфикерләре тыгызланып килә. Куллар клавишка үрелә, куллар кәгазь-каләм сорый Бушанырга — «Шүрәле» моңнарын тизрәк кәгазьгә төшерә барырга кирәк! Балетның инде азагы тәмамланып килә. Фәритнең соңгы ноктаны куярга рухи тупланган чагы. Балет әзер диярлек, тик менә махсус театрдан башка яши һәм сулый көттерми Татарстан АССР Халык Комиссарлары октябрендә «Мәскәү дәүләт консерваториясе кар чыгара. Шулай итеп, оештыру эшләре яна рәсми куәт ала. театр Казан туфрагында ныклап тамыр җибәрә, тернәк.I.MH II КИТӘ Директор Зыя Бер милеев имзасы белән беренче боерыклар күренә башлый. Театрның баш балетмейстеры итеп Казан һәм Мәскәү хореография училищеларында укып чыккан, профессиональ әзерлеге югары булган Гай Таһи- ров билгеләнә. Әдәби бүлекне исә биредә дә Муса Җәлил җитәкли. Уен эшмени сиңа: тулы бер коллективны туплау, репертуар сайлау, либреттолар тәрҗемәләү кебек никадәрле иҗади мәсьәләләрне хәл итәргә. тегү, декорация, монтажлау. костюмнар, парикмахерлык һәм башка ярдәмче цехларын аякка бастырырга кирәк Театрның рәтле-башлы бинасы да юк, ул озак вакытлар шәһәрнең башка культура оешмалары белән өйдәш булып кына яшәячәк әле Оешып яткан театр хәзергә килер көн мәшәкатьләрен кайгырта, көч-дәрман туплый Ахыры Башы 11 нчг санда шындагы Татар опера студиясендә укулар төгәлләнү сәбәпле. Татар дәүләт опера театры дигән исем биреп. 1938 елның 10 октябреннән Казанда татар милли опера театры оештырырга», дигән карарын алыр микән соң ул? Анысы да озак Советы 1938 елның Бу вакытта инде сәнгать фронтының башка өлкәләрендә дә яңарыш, кызыклы үзгәрешләр бара 1939 елның февралендә Татарстан музыка җәмәгатьчелеге РСФСР сәнгать эшләре идарәсенең хатын укын тикшерә Андагы « Казанда Совет Композиторлар союзы төзүне гамәлгә ашырырга», дигән сүзләр аеруча зур җанлану тудыра Шунда ук оештыру ф бюросының составы да сайлана: Н. Жиһанов (председатель!. А Клю- х чарев (секретарь), М. Мозаффаров (бюро члены) Кыскасы, иҗат ни- _ теллигенциясе тормышында яналык арты яңалык үрчеп кенә тора ул = елларда 1939 елнын җәе Казанның В И Качалов исемендәге Зур драма = театры коллективы гастрольләргә чыгып киткән 17 июнь көнне менә z шуның бинасында, ниһаять. Татар опера театры «Качкын» операсы | белән үзенең беренче сезонын ачып җибәрә Ул көннәрдә театр исе- | менә йөзләрчә котлау телеграммалары ява Казан радиосы һәм җирле ф матбугат шул хакта шаулый, театрның киләчәгенә якты ’юл телиләр х Опера театры икән, коллективның көчен һәм мөмкинлекләрен рас- - лау өчен, аның репертуарында балетның күренүе дә мәҗбүри бер нәрсә Z Шул җәһәттән караганда, эш ничегрәк тора сон? Милли балетның беренчесе клавир хәлендә төгәлләнеп кенә килә, кулга кергәч тә әле - икенче көнне генә сәхнәгә сикереп менмәячәк ул Шуңа күрә, компо- = зитор II Гербельнең «Файдасыз саклык» балетын сәхнәләштереп, театр- ; ның балет труппасы беренче чирканчык ала Инде чират «Шүрәле»гә! - Балетмейстер Гай Таһировнын «Шүрәле» балетына кушылып киту тарихы бик тә кызыклы Ул. Әхмәт Фәйзи белән Фәрит Яруллнннын зур әсәргә тотынуларын бөтенләй дә белмичә, шулай ук -Шүрәле» әкияте сюжетыннан файдаланып. 1938 елда балалар өчен бер пәрдәле, ике картиналы балетка либретто яза Татарстан республикасының сәнгать эшләре идарәсе каршындагы комиссия, әсәр белән танышканнан соң, мондый нәтиҗә дә чыгара «Тукайның «Шүрәле» поэмасына нигезләнеп. шул исемдәге балалар балеты язылуны хупларга Аның художество эшләнешен уңышлы дин табарга Татар опера театры дирек цнясеннәи әлеге либреттоны, музыкага салу максаты белән, берәр ком позиторга тапшыруны сорарга». Эшне кузгатып җибәрү, тизләтү өчен театр дирекциясе либретто авторы белән килешү дә төзи Озак та үтми. Гай Таһнров исеменә Мәскәүдән көтелмәгән бер хат килеп төшә «Мәскәү. 9 11.39 Хөрмәтле коллегам Гай’ Сезне «Шүрәле» дигән бер пәрдәле балетка либретто язу белән мәшгуль икән дип ишеттем Бу хатны язарга мәҗбүр иткән нәрсә шул булды шагыйрь Әхмәт Фәйзи әлеге темага өч пәрдәле балет өчен менә дигән либретто язды, ә композитор Яруллин беренче пәрдәсен язып бетерен, икенчесен тәмамлап килә Аның музыкасы, биюне һәм яңгырашны күздә тотканда, мактап кына да бетерә торган түгел Балетка хас нечкәлекләрне яхшы белүегез өчен хөрмәт иткәнлектән. Сезне Әхм. Фәйзи белән Яруллин эшләгән һәм гамәлгә ашырып килә торган теманы кабатлаудан коткармакчы булам, янә дә килеп. бу коллектив эшен тәмамлаган дәвердә апа хореографик характеристикалар һәм дә хронометраж мәсьәләләрендә Сезнең ярдәм итүегезне утенмәкче булам Март аенда Казанда беренчеикенче пәрдәләрен күрсәтербез дип өметләним, ә инде шушы елның май июль айларында тәмам эшләп бегерү күздә тотыла. .Читинский Генрих Ильич Адресым » Гай Таһировны аңларга мөмкин инде күпме көч түккән либреттосын сандык төбенә ансат кына салып куясы килмәгәндер аның Ул. билгеле инде, хезмәттәшләре исеменә баштарак тәнкыйть сүзләре ташлый бергә-бергә эшләү мөмкинлеген кире кага Ләкин, чагыштырып карасаң Лнтинскийлар ягындагы дәлилләр'шактый саллы һәм киң колачлы күренә: балет - өч пәрдәле, биш күренешле, прологлы зур спектакль. уннарча бит партитура! а салынган тулы бер хезмәт, аның музыкасы гына да ике сәгатьтән артыкка сузылачак икән Хатлар аша күпмедер бәхәсләшеп-тарткалашып алганнан соң. Таһиров. хореография өлешен үз өстенә алу шарты белән, бергәләшеп эшләргә ризалык бирә Шулай итеп. Яруллин Казанга кайткач, «Шүрәле» балеты үзенең яңа дәверенә килеп керә. Татар халкы тарихында кайчан да булса балет язып карау омтылышы булмадымы икән соң5 Балет сәнгате русның үзенә дә XVIII гасырның икенче яртысында гына килеп керә Шулай да., сәнгать сәхифәсе битләрендә «Сөембикә» исемле балетный язмышы теркәлеп калган. Ниндирәк әсәр соң ул. аның татар халкына кагылышы бармы? 1828 елда Петербургта Александр театрының яңа бинасы төзелә башлый. Аның рәсми ачылуын «Сөембикә» балеты белән билгеләп узарга карар итәләр. Спектакльне әзерләү эше француз балетмейстеры Дид- лога тапшырыла. Әйтергә кирәк. А С. Пушкин үзенең язмаларында берничә тапкыр аның исемен телгә ала Даны Европага таралган Дидло беренчеләрдән булып балетка халык биюләрен кертә, спектакльләрендә түбән катлам вәкилләре дә катнашуны алга сөрә «Сөембикә»нең либреттосын — граф И Кутайсов. музыкасын танылган рус композиторы К Кавос яза Программалар басыла, туларның фәкать бер данәсе безнең көннәргә кадәр килеп җиткән дә инде Шунар га карап, балетның дүрт акттан торганлыгын беләбез. Дидло «Сөем- бикә»не эшләү вакытында Кавостан спектакльнең музыкаль тукымасына татар халык көйләрен кертүне дә таләп итә Балетның кыскача эчтәлек болайрак Казан ханлыгы җимерелү алдында тора Сәет мулланың дин исеменнән сөйләп куркытуы нәтиҗәсендә Сөембикә патшалык таҗын сала һәм. кара шәлгә уранын. Сафагәрәй каберенә киңәшкә килә, иренең күләгәсеннән Казанның киләчәге нинди булачагын сорый Йомгаклау өлешендә тагын Казанны саклаучы гаскәрләр күренә Сугыш фонында Сөембикәнең күңел драмасы — бурыч һәм мәхәббәт көрәше тагын да тулырак ачыла Ул Сәеткә һәм аның яраннарына нәфрәт йөзеннән сарайны ташлап китә, ләкин соңгы бәрелештә дошман кулына эләгә. Әсир ителгән Сөембикәне князь Курбский уртага чыгарырга боера, аның ахыргача каршылык күрсәтүен кичерәләр Тарихи дөреслек ягына керешеп тормыйк, һәрхәлдә, спектакль сәхнәдә әнә шулайрак барырга тиеш була Ләкин, горур башын ия белмәгәне өчен, ниндидер бәхәстән соң Дндлоны театрдан куалар Яңа бинаның сезонын «Минин һәм Пожарский» балеты ачып җибәрә Шулай да «Сөембикә* балетына сәхнәгә чыгу насыйп икән, премьера 1832 елның 3 ноябрендә Петербург Зур театры бинасында күрсәтелә Бу очракта безне аеруча кызыксындырган нәрсә — Сөембикәнең кичерешләре. каберлектә әкият персонажлары пайда булу, фантастиканың реаль күренешләр белән үрелеп баруы һәм. ниһаять. Ф Яруллин балетындагы героиняның да Сөембикә исемле булуы. Сорау туа. «Шүрәле» балеты авторлары әлеге спектакльдәге кайбер сызыкларны иҗади фай даланмадылар микән, әллә бу очраклы хәл генәме? Хәзергә кистереп кенә әйтү кыен эш... 1940 елның 2 январе Чатлама суык көн Бу көнне Фәритнең тормышында гаять әһәмиятле вакыйга була: С. Сәйдәшев, Ю Виноградов. Ях. Фәйзиләр белән бергә, аны да бертавыштан Композиторлар союзына кабул итәләр. Ю Иҗатының кыйммәтен истә тотып. Фәриткә Музфондтан 1500 сум күләмендә акчалата ярдәм сорау турында да карар чыгаралар. «Шүрәле» балетының либреттосы һәм музыкасы тулысынча театр карама! ына күчә, аны укып-тынлап өйрәнә тә башлыйлар 1940 елның 30 августында Татарстан өлкә комитетының «Мәскәүдә х Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасы үткәрү турында» махсус карары . басылып чыга. Мәскәүгә! Декадага' Куанычлы бу хәбәр яшь сәнгать көчләре:, тагын да дәртләндереп, х канатландырып җибәрә Ни генә сөйләшер'ә керешсәләр дә. сүзләре = һәрвакыт декадага барып ялгана Иҗат отчеты 1941 елнын август 5 аена билгеләнгән. Хөкүмәт җитәкчеләре, бөтен ил сина карап торачак. - милләтләрнен чәчәк атуына бәя бирәчәк мондый бәйрәмдә Татар- ф стан кунакларына һич тә сынатырга ярамый' Казан, җиң сызганып. х декадага әзерләнә башлый Декадага әзерләнү, һичшиксез, бәйрәм тш> т ала. ләкин бу эш ал да Z гөл генә бара дияргә иртәрәк әле Театрдагы иҗат көчләреннән күбе- - сонең торыр җире юк. эш шартлары уңайсыз урын җитмәгән көннәрдә - репетицияләрне күп вакыт гардероб залында үткәрәләр, тагын шуларга = акча-финанс КЫТЛҺЦЫ, декорация һәм костюм цехларының юклыгы. * кирәкле материалларның җитешмәве һәм эшче куллар азлыгы килеп = өстәлә Барыннан да бигрәк балет труппасы акрынлык бел ит оеша. * хәзергә нибары 24 кеше, булганнарының да әлегә тәҗрибәсе аз Кор ’ дебалет составын кичекмәстән көчәйтәсе, тулыландырасы бар Әйтергә кирәк, әлеге кыенлыклар арасыннан тулай торак мәсьәләсе аеруча тиз хәл ителә Менә үзенең купшылыгы, зурлыгы белән аерылып торган «Совет» кунакханәсе Кайчандыр купен Смоленцев йорты булган бу бинаның парадный ягындагы «1909 1910» дигән саннар анын кайчан салынуы хакында сөйли Диварга батып кергән ярымколонияләр арасында биек иркен тәрәзәләр Бизәкле кәрнизләр гипстан катырып эшләнгән мифологик образлар, шуларнын серле моңсу карашы, очындагы ике зур гөмбәзнең күккә төбәлгән шпильләре болар бар да аңа кабатланмас матурлык өсти Гостиницаның икенче катын тулысы белән диярлек театр коллективына бирәләр Фәрит тә шундагы бүлмәләрнең берсенә урнаша Декада репертуарына кертелгәнлектән. «Шүрәле» балетына нгьти бар аеруча көчәя Бу аңлашыла да. чөнки башкалада беренче татар балетын күрсәтү яна шартларда милли сәнгатьнең үсеп күтәрелеп китүенә көчле бер дәлил булачак Татарстанга Мәскәү һәм Ленинград тан бер төркем сәнгать осталары да чакырыла Шулар арасыннан иң әүвәл ике кешене аерым атап китик Чайковский кыяфәтле чибәр, та лантлы, Ленинградта «Яшь балет» труппасын оештыручыларның берсе П. А. Гусев Ул декаданың баш балетмейстеры итеп билгеләнә Икенчесе Л В Якобсон. Ленинград сәхнәсендә Шостаковичнын «Алтын гасыр» дигән беренче балетын куйган тәҗрибәле балетмейстер Алар Бауман урамындагы «Казан» кунакханәсенә урнаша Әхмәт Фәйзи. «Шүрәле» әкиятен ү зәккә кую белән бергә, либреттоны язганда Тукайның «Буран». «Су анасы». «Бала белән күбәләк» һәм башка әсәрләреннән дә иҗади файдалана Профессиональ күзлектән караганда, бу отышсыз алым: әсәрнең бөтенлегенә зыян килә, җит мәсә сәхнәгә куям дигәндә дә әллә ничаклы кыенлыклар килеп туа чак Либреттоиын беренче вариантында әлегә социаль мотивлар дл йомшаграк чыккан Беренче кат укып тикшергәндә үк шундыйрач фикерләр әйтелгән була Якобсон таләпчән, кайнар, кызып кнтүчәнрәк кеше Килү белән ул иң элек Ә Фәйзи либреттосы белән таныша һәм. хәтер саклап гормастан. аның күп кенә «.тешләрен тәнкыйтьләп ташлый Театр җит »к челеге либретточы Әхмәт Фәйзигә, композитор Фәрит Яруллинга, әсәрне сәхнәгә куярга тиешле Леонид Якобсонга балетны яңадан эшләргә киңәш бирә Балет - тулы бер коллективның хезмәт җимеше, эш процессында башкалар фикеренә колак салмый да мөмкин түгел 1940-41 елларда Фәрит тазарып, тулыланып китә, үзенең чын яшенә караганда шактый өлкәнрәк күренә Физик һәм рухи яктан шулай ти» җитлегүенең сәбәпләре һаман да бер нәрсәгә кайтып кала; чор. заман, социаль үзгәрешләр Жәмгыять шәхесне үстерә икән, шәхес үзе дә ана күңелендәге зурлык белән җавап кайтарырга тиеш Кеше ^ормыш агачының яфрагы, бер-беренә алар яшәү суты, тамыр уртаклыгы белән беркетелгән Бу гигант агачның бер генә яфрагы өзелсә дә дөнья ятим калыр, үзендәге кабатланмас матурлыкны, кыйммәтле бер моңны югалтыр кебек. Фәритнең сакланып калган фотолары күп нәрсә турында уйландыра Аларда билгеле бер чорның мизгелләре, кеше язмышлары теркәлеп калган Менә Ә Фәйзи, Ф Яруллин. Н Жиһанов. Г Лнтинскнй дүртәү бергәләшеп сурәтчә төшкәннәр Күзләр күпне сөйли Барысының да халәте эчке бер мәгънә белән сугарылган Литинскии - уйчан, җитди, эшлекле Жиһанов. баганалы киләчәген төсмерләргә теләгәндәй, үзенең карашын каядыр читкә, еракка төбәгән Әхмәт Фәйзидә гади, ләкин үз сүзен нык яклый белгән кешелекле караш Фәрит Яруллин унчан- моңсу, сораулы күзләр белән объективка түгел, туп-туры безгә, бүгенге көнебезгә текәлеп карый шикелле.. Бу фоторәсем «Шүрәле» балеты язылган көннәрдә төшерелгән 1940 елның көзендә балет труппасы инде 64 кешегә, җиткерелә. Ләкин театр тикле театр өчен бу гына да аз әле Мәскәүнең Үзәк культура һәм ял паркы каршындагы хореографик ансамбль нп сәбәптәндер кинәт кенә үзенең эшчәнлеген туктаткан икән «Бию утравы» дип аталган бу үзешчән ансамбльнең зур бер өлеше Казанга күчеп килә Шу тай итеп. 1941 ел башында театрнын балет труппасы 90 кешелек коллектив булып бер йодрыкка туплана. Бөтен республика декада уе белән янып яши Әйтик, партиянең Татарстан өлкә комитеты, опера театрының ихтыяҗларын канәгатьләндерү йөзеннән, аны түбәндәге материаллар белән гәэмин итәргә карар чыгара 1 Төрле ассортименттагы 25 000 метр мануфактура 2 10 000 дециметр күләмендә күн әйберләре 3 Кирәкле күләмдә такта, фанер һәм агач материаллары, өч тонна кадак һәм тимерчыбык 4 Музпрокат бер ай эчендә опера театрын клавишлы 20 инструмент белән тәэмин итәргә гнеш Декадага әзерлей эшенең барышын партия өлкә комитеты аерым игътибарга ала Республиканың «Рекламбюро» складларына башкаладан йөге-йнге белән кием-салым, бәрхет, ефәк, буяу һәм башка кирәк ярак кайтарыла .Афиша текстын әзерләү һәм бастыру эшләре дә хәрәкәткә килә Клавишлы инструментларның берсе Фәрит Яруллин яшәгән бүлмәгә куела Икенче каттагы тугызынчы бүлмәнең тәрәзә төбенә терсәкләрең белән таянып. Бауман урамындагы ыгы-зыгыны да күзәтә аласың Түшәм стеналары акшарлы, квадрат рәвешле бүлмәнең бер почмагында кара пианино, аркалы урындык Тимер карават янәшәсенә өстәл һәм тумбочка куелган Кечерәк кенә гап-гади бүлмә ишекне эчтән бикләп, кирәк саен үз уйларың, үз дөньяң белән япа- ялгыз калырга мөмкин Ижат кешесе өчен монысы - иң мөһиме, иң кирәклесе. i Әхмәт Фәйзи белән Якобсон, берсен бс-рсе бүлдереп һәм бәхәсләшеп, либреттоның яңа вариантын әзерлиләр. Берсендә — татар халык авыз .-■катын, милли колоритны, әкияти шүрәле образындагы үзенчәлекләрне сиземләү көчле, икенчесендә яцача фикер йөртү, хореографик тәҗрибә 12 ө»тенлеге зур. Беренче карашка, капма-каршы ике полюс очрашгы кебек Ләкин нәкъ менә шушы җирлектә магнит кыры — бер-берсен баетучы иҗади дулкын барлыкка килә Авырып шифаханәгә керү сәбәпле. Ә. Фәйзи либретто текстын ахыргача эшләп бетерә алмый Декада исә ашыктыра, эшне сузарга ярамый Шулай итеп, уртак эшнен дилбегәсе тулыгымча балетмейстер кулына күчә Фәритнең иҗади тормышында чын-чынлап «урак өсте» башлана Игенче яхшы белә: урак өстенең бер генә минутын да әрәм шәрәм итәргә ярамый. Шуның шикелле, декада!а әзерлекнең дә һәр көнен, һәр сәгатен бәрәкәтле һәм нәтиҗәле файдаланып калырга кирәк. Балет ның яңартылган музыкасы хореографик репетицияләр белән параллель эшләнгәнгә күрә. Фәрит һәр конкрет заданнене вакытында өлгертеп барырга тиеш Композиторның талантына, ихтыяр көченә тәгын менә шушы мәҗбүриятлек тә килеп өстәлә Ялкаулыкта йокы симертү, ил һәм халык каршында сынату — егетлек түгел Фәрит алны ялны онытып эшли, пианино алдында сәгатьләр буе утырып, үзенә кирәкле моңнарны эзли Опера һәм балет театрының үз бинасы булмау хәлне шактый кыенлаштыра. Ләкин зарланып торыр чакмы сон якында аларны тур иҗади сынау көтә. Мәскәү көтә' /Кырчымы, музыкантмы, драма артистымы декада дәрте аларның һәркайсын эчтән рухландырып, канатландырып тора. нфа хәрәкәтләр белән вальс бии башлый Биюче кызлар аяк очларына гына басып бөтерел |ән саен. Фәритнең мангаена канат җиле килеп кагыла кебек Якты. дәртле вальс дулкынында Украинадан килгән Галина Сачекның сыгылмалы сыны. уйчан. ягымлы йөзе күренеп-күренеп китә Аны «кызлар- аккошлар» төркеменнән тапмый каламы соң Фәрит! Соңгы вакытларда кичен икесе бергәләп Галактионов урамына кадәр җәяүләп кайта алар Урамда берән-сәрән узган трамвайлар чыжлый, йөк машиналары борылышка кереп югала. Көнозын урам ташларын һәм асфальтны кыздырган кояш, төшлекне әллә кайчан узган да. таш йортлар эргәсенә авышып килә Әле һаман да балет моңнарыннан, уртак тантанадан аерыла алмаган яшьләр үзләре дә сизмәстән Кабан күле ярына килеп чыгалар, кулга-кул тотынышып яр читеннән бара башлыйлар Тонык, салмак, вак дулкыннар өстендә ике шәүлә пәйда була. Менә алар бергә кушылып-кушылып китә, кул хәрәкәтләре дулкын эченә йотыла... Фәрит, шулкадәр соклангыч музыканы ничек иҗат итә алдың син? Фәрит сүз табалмый аптырап кала Ни дияргә? Моның хикмәтен ансат кына аңлатып булса икән, үзендәге уй һәм хисләр давылы ничек актарылганны Галинасы хакына туктаусыз сөйләр дә сөйләр генә иде ул. Тиктормас бер балык, сорау билгеседәй өскә ыргытылып, тылсымлы боҗра ясый Шуны тамаша кылу икесенә дә кызык, күңелле. Мин сиңа. Галина. Тукайның «Су анасы»н укырмын әле... Ә беләсеңме, күл төбендә су кызлары яши дип ишеткәнем бар минем. Әйдә, колак салып карыйк, бәлки, ни сөйләшкәннәрен ишетербез. Кирәкми, син аларны күрсәң, миңа әйләнеп тә карамый башларсың Болай да «Шүрәле» белән җенләнеп беткәнсең инде,— дип шаярта кыз һәм үзенә хас бер иркәлек белән Фәритне тагын да ныграк култыклый Зифа буйлы, чем-кара күзле бу кышын елмайган чакта ап-ак тешләре балкып ала. ике бит уртасында беленер-беленмәс кенә мәхәббәт чокырчыклары барлыкка килә Ул йөзә, талпына, аның йөрешенә дә бию хәрәкәтләре салынган кебек Ниһаять, Фәрит Яруллинның булачак хатыны Галина турында тулырак язар чак җитте Харьков хореография училищесын тәмамлаган Галина Георгиевна Сачек Казанга Днепропетровск музыкаль драма театрыннан җибәрелә. Киевта туган. Нәсел-нәсәп ягыннан әтисе — чех. гражданнар сугышында һәлак була, кыз әнисе тәрбиясендә үсә. Аның биографиясенә кагылышлы саран гына штрихлар әнә шул Фәрит белән Татарстан республикасы төзелүгә 20 ел тулу уңаеннан оешкан бәйрәм демонстрациясендә танышалар Гап-гади танышудан, тормыш-көнкүреш хәлләре, декада. театр һәм музыка сәнгате хакында, берсенең Казан, икенчесенең Киев турында сөйләшүләреннән башланган дуслык тора-бара көчле, тугрылыклы мәхәббәткә әверелә Бергәләп кинога, татар драма театрына йөриләр Музыкага бай киноларны Фәрит аеруча бирелеп карын, урамда гына түгел, хәтта кинога барганда да җай чыккан саен сүз арасына «Шүрәле»сен кыстырып куя. Алар нибары ярты ел чамасы бергә яшәп калалар, утлы-ялкынлы шлагбаум булып, араларына дәһшәтле сугыш килеп керә... Иҗат кешесенә ныклы таяныч, анардагы тетрәнүләрне, көтелмәгән сәерлекләрне аңлаучы дус. сердәш, ир^әш кирәк Сизгер, ихлас күңелле Галина Фәритнең зур омтылышлар белән яшәүче шәхес һәм чын музыкант булуын бик тиз аңлап ала, аңарга ярдәм итә. иҗаты өчен рухи җирлек һәм уңай шартлар тудырыша. Фәритнең фантазияле, тормышта шигъри күңелле булуына тагын бер дәлил - ул үзенең сөйгәненә «Гөлчәчәк» дип эндәшә Икесе бергә булганда дөньялары түгәрәк, кыен чакларда да бер-берсен ярты сүздән аңлыйлар. Мәхәббәт — нмеш-мимешләрдән өстен торган иң көчле канун, тәкъдир, хакыйкать, әхлак сакчысы Аларнын язылышырга һәм бар дөньяны шаулатып мәҗлес ясарга вакытлары да. исәпләре дә юк. Никахлашуның формаль ягын кичектерә килүләренең, төп сәбәбе әнә шул «Эштән бушаган кичләрендә Фәрит бик иркенләп мине «агарту эшежнә тотына иде. дип языр соңыннан Галина Георгиевна Үзе гаҗәп дәрәҗәдә тирәнтен белгән һәм гашыйк булган татар халык сәнгатен. башкорт җырларын сөйләп тә аңлата, үзе эшкәрткән халык * көйләрен уйнап та күрсәтә. Г Камал исемендәге Татар академия ; театрына алып барын, милли драматургия белән таныштыра. Кинога = йөрергә ярата иде шыгрым тулы, бөркү зал аңа бала чагын исенә t төшергән булса кирәк, чөнки ул малай вакытында еш кына әтисе зры- г нына. иске пианиноны дыңгырдатып, тавышсыз фильмнарга тавыш биргән Ярлы крестьян гаиләсеннән чыккан һәм үзлегеннән талантлы музы ? кант булып киткән, милли музыкага нигез салучыларның берсе булган әтисен бик яратып һәм олылап искә төшерә иде Заһидулла абый белән ф гәрчә сирәк аралашсак та. ирем сөйләгәннәрдән чыгып, аны үстерүдә һәм тәрбияләүдә әтисенең нинди урын тотканын, ин әһәмиятлесе. үзе - шикелле үк төпле һәм үзсүзле улына музыкага мөкиббәнлек. чиксез " мәхәббәтен бирә алганлыгын яхшы аңладым». Галина Фәритнең төрле вакытын барлык нервылары белән тоташ- - тан музыкага йотылган, эзләгәнен тапкан мәлдә сабыйларча куанып ; җилкенгән бәхетле чагын, илһам дигән нәзберек нәрсәкәй чыгымчы лап торганда, күңеленең төшенке минутларын да якыннан күргән кеше ■Эше төртелеп калса. Фәрит иреннәрен турсайта, терсәкләренә таянып ике кулын маңгаена куя. Ул ачулы, ярсулы, ләкин күнелендәгенен там чысын да тышка чыгармый, сүзсез утырган хәлдә эчтә килеш яндыра Андый чакларда Галинасы ана үз итеп кенә. «Син нәрсә иренеңне тур сайттың әле?» дип. киеренкелекне йомшартырга тырыша Гагын бераз гына сабырлык, аннары күзгв күренмәс эчке давыл уз урынына кайтып төшәчәк Зур художникларга хас булганча. Фәрит үз-үзенә һәм иҗатына карата һәрвакыт таләпчән. Соңгы пәрдәдәге янгын күренешен кәгазьгә төшергәннән соң да канәгатьсезлек кичерүе мәгълүм «Барып чыкмады бу. монысын чүплеккә ташлап, яңадан язачакмын», дип белдерә ул Янгын күренешен музыка телендә тасвирлау ул чакта, чыннан да. авыр дан бара Шул уңайдан рәссам Э Гельмс театрның стена газетасына дусларча шарж да ясап куя: рояль артына утырган композитор берөзлек сез тәмәке тарта, аның тирә ягын боҗра боҗра куе төтен каплаган Рәсем астына «Төтене күп. ләкин янгыны күренми», дигән төртмәле сүзләр дә язып куелган Композиторны якыннан белүчеләр аның турында «Әйткәнне-киңәшкәнне җене сөймәс, үзен бәйсез тотар иде», дип тә сөйлиләр Без моның шулай икәнлеген Якобсон белән үзара мөнәсәбәтләрдә күргән идек инде Әмма бу сүзләрне берьяклы гына кабул итәргә ярамын Арада башка төрлерәк сөйләүче истәлекләр дә күренә Ирле-хатынлы биючеләр Габдрахман Кумысников белән Нәгыймә Балтачееваны. декада унае белән. Ленинградның С М Киров исемендәге опера һәм балет театрыннан Казанга чакыртып алалар «Шурале» балетында Былтыр һәм Сөембикә партияләрен башкару өчен икесе дә иң кулай кандидатура дип табыла АЯ ар да «Совет» кунакханәсенә урнаша Туклану ресторанда булганга һәм гостиницаның хуҗалары бүлмәдә аш-су пешерергә ярамаганлыгын кисәтеп куйганы, ку иләр өйдә пешкән ашны юксына икән Бервакыт Кумысников кибеттән тавык сатып ала һәм. аулак өй булудан файдаланып, электр плиткәсенә шулпа кайнатыр га куя Озак та үтми, ишек шакыйлар Беткән баш беткән дип ишекне ачса, дежур хатын урынында авызын ерып Фәрит басып тора «һәй шәп булды әле керүен! Хәзер Нәгыймә кайта, бергә бергә ашарбыз» дип шатлана бүлмә хуҗасы Затлы шәраб куелган табында төн \рта I. .к у. ми 17 сына хәтле гәпләшеп утыралар. Габдрахман. саубуллашыр алдыннан, Фәритнең музыканы ничегрәк язганын күрергә теләге барлыгун сиздерергә дә онытмый. н Иртәгесен инде Фәрит бүлмәсендә очраш.' lap композитор ниндидер көйне тудырырга азапланып утыра икән, әле уйный, әле кәгазьгә нота билгеләре төшерә Язганын уйнап карый да нота кәгазен идәнгә ыргыта Янасын ала - берәр сәгатьтән инде идән әнә шулай чүп өеме белән тула. - Фәрит, ичмасам кәгазьне кызганыр идеи, анык ни гаебе бар? — Нәрсә килеп чыкканын күрмисеңмени? Уйнаган чагында бер әйбер, ноталарда бөтенләй икенче. . Вариацияне Фәрит дүрт сәгатьтән язып бетерә Янында иптәш булуга шатланып, аны Кумыснпковка тыңлап карарга тәкъдим итә. — Йә, ничегрәк? — Сюитаң болай килешле генә, биеп булачак моңа Тик менә ул бөтен авыл яраткан, зарыгып көткән Былтырның характерына туры килеп бетми шикелле... — Син соң нәрсә ишетергә теләр идең? — Бу урында жанлырак. экспрессиврак көй кирәктер. Ә синең исә лирикага тартым — Булды, килештек. Монысын икенче бер урынга калдырабыз алайса Кодалар Былтырны киендергән чагында бу музыка матур гына яңгырый ала. Кичен ул Ку мысниковларны үзенә чәйгә чакыра, шунда Былтырның авылга кайту күренешен уйнап га күрсәтә Бу юлы вариация искиткеч оста язылган була һәм ул балет партитурасына шул килеш кереп тә китә. Алдарак Фәритне аз сүзле, басынкы табигатьле дигән идек. Бу җәһәттән аның холкындагы тагын бер сыйфатны күрсәтеп узу урынлы булыр Ул юмор хисеннән дә мәхрүм түгел, кирәк чакта тапкыр сүз әйтеп, иптәшләрен елмаерга да мәҗбүр иткәли Бервакыт репетициядән сон Галинасына: «Минем кубызга биисең әле», — дип әйтүеннән дә җорлык бөркелеп тора. Гадәттә, башын күп вакыт аска иебрәк йөри йөрүен, кәефе күтәренке минутларда башын артка чөя-чня рәхәтләнеп көлә дә белә ул «Фәрит Яруллин болай үзе юморга да бай кеше иде».— дип яза Габдрахман Кумысников. Декорация һәм киемнәрнең бер өлеше әзер булганлыктан, хәзер инде репетицияләр Зур драма театры сәхнәсендә үткәрелә Менә икенче пәрдәнең күренешләрен кабатлыйлар: туйга әзерлек бара, халыкчан, мәзәк урыннар шактый күп Артистлардан Шәмсетдинов белән Карамышева кода-кодагый партиясен бииләр. Бәла аяк астында гына икән кода, ничектер ипсез күтәреп, кодагыйны кулыннан төшереп җибәрмәсенме' Чырае сытылган Карамышева идәннән тормакчы булып азаплана, ләкин юкка — кулы сынган икән аны кичекмәстән врачка алып китәләр. — Кодагые кодагый гына түгел иде. инде кем алыштырыр аны? — дип көенә Фәрит шул чакта Татар халык иҗатында атаклы каһарманнардан булган Шүрәлене гәүдәләндерү исә биюче Барый Әхтәмовка тапшырыла Казанда туган бу егет унбиш яшеннән ломовой извозчик булып эшли, йөге-йөге белән он. ашлык, күмер ташый, сабан туйларында ат атланып ярышка чыга Циркта уйнаучылар шөгыленә кызыгып йөри торгач, татар театрына килә, массовкаларда катнаша башлый Соңыннан П Гусев җитәкчелегендә Мәскәү хореография училищесын тәмамлый. Еллар үткәч. Гусев үзенең шәкертен: «Шүрәле ролендәге Әхтәмов авторлар өчен дә. булачак декада өчен дә искиткеч табыш һәм бәхет иде», дип югары бәяли Төптән таза, көчле, киң җилкәле, ару-талуны белмәс Әхтәмов. чыннан да, соклангыч тырышлык күрсәтә, үзе гәүдәләндерәчәк образның харак- 18 терын ачар өчен көне-төне диярлек сәхнәдә бии. бөтерелә, мәтәлчек ат? Артык күп шөгыльләнүдән хәтта көннәрнең берендә аяксыз кала яза. Геатр дирекциясе, мең сум акча биреп, аны ашыгыч рәвештә дәваланырга Сочига, ял йортына җибәрә Декадада катнашучыларга менә нинди игътибар! Шүрәле образында Б. Әхтәмов урман хуҗасының кыргый ♦ көчен, мәкерле хәрәкәтләрен калку күрсәтергә омтыла. Ә бервакытны шулкадәр кызып нигә ки. беренч*. пәрдәнең азагында Былтыр атлы ргет белән алышканда Кумысниковны чынлап торып буа башлый' Курку- = дан Якобсон репетицияне туктатырга мәҗбүр, ләкин һәр минуты кадерле 5 вакытны бушка уздырырга да теләми: = Исән-сау калган булсагыз, репетицияне дәвам иттерәбез, ди. = Залда утыручылар эчләре катып көлә Фәритнең дә тыелыр чамасы юк. оркестр яңадан уйнарга керешкәнче, ул күңеленә килгән сүзләрне ; әйтеп өлгерә: * - Барый, алла хакына Былтырны кызгана күр Премьера бул- а маса. әйбәг музыка язганымны халык белми калачак «Совет» кунакханәсендә чакта композиторга күршеләре азмы-күпме г комачау иткән шикелле, кайчак төн уртасында пианиносын дыңгырда- S тып, Фәрит үзе дә бүтәннәрнең тынычлыгын алгалый Күршеләр һәм ад- = министрация бәйләнгәндә акланып тору күңелле эш түгел Хәлнең җнт- = дилеген аңлап. Зур драма театры директоры Г Ригорин ана рояле. 3 уңай шартлары булган үз фатирын тәкъдим итә Композитор Жәүдәт 5 Фәйзи истәлегендә түбәндәге юллар бар «Әле дә хәтеремдә, бервакыт шулай Ригорнннаргз килеп керсәк, мондый хәлгә тап булабыз: Фәрит инструмент янында утыра, башын та күтәрмичә яза да яза; аның бер ягында Литинский. икенче ягында Якобсон утыра Без аларга. бераз бүленегез инде, дибез Генрих Ильич, комачаулап йөрмәгез әле. ди» Ниһаять. «Шүрәле» әзер! Театр каршында! ы худсовет утырышы балетның музыкасын бер- тавыштан яхшы дип таба «Шүрәле»нсн беренче рецензенты композитор Ю Виноградов Аның язмасында да әсәрнең архитектоникасына. музыкаль сафлыгына, новаторлыгына карата ифрат матур сүзләр әйтелгән. Озак та үтми, партия һәм хөкүмәт җитәкчеләре, композиторлар, язучылар, академия һәм драма театры артистлары җыйналышып балетны беренче тапкыр тамаша кылалар. Декада!а әзерлек зур тизлектә финиш сызыгына якынаеп килә Балетның клавиры тәмамлану белән композитор шундук аның партитурасына әсәрне инструментларга бүлеп язу эшенә дә керешә Үзе генә өлгерә алмаслыгын аңлап. Яруллннга ярдәмгә Ф Внтачек билгел«нә. Инде хәзер йомгак ясарга тырышып карыйк. «Шүрәле» балетының яңа вариантын Фәрит, шартлы рәвештә алганда. 1941 елның январеннан июньгә кадәр булган арада язып тәмам лый Тоташтан диярлек тыгыз иҗади дулкында, киеренке халәттә яшәл- гән ярты еллык гомер . Әхмәт Фәйзи либреттосына язылган музыканың күп өлеше үзгәрешсез кала, ләкин байтак урыннар кабаттан эшкәртелә. Либретто яңартылу уңаеннан кайбер бүлекләр, бигрәк тә туй һәм янгын күренешләре, өр-яңадан языла Фәритнең бу дәвердәге хезмәте чын мәгънәсендә ювелирлык эшен хәтерләтә' Музыка тормышында сирәк хәлләрнең берсе бу: композитор кыска Гына вакыт арасында күләмле әсәр үзенең беренче балетын иҗат итә. аннары (сәбәпләрен беләбез) шуны өч кат өр-яңадан язын, камилләштереп чьи а Бу Фәрит Яруллинның иҗтимагый батырлыгы. Халык моңнарын, тагар музыкасы традиция ләрсн үстереп, фантастик дөньяны тасвирлаганда рус классиклары тапкан алымнарны иҗади файдаланып, заманча ритмнар белән баетып, композитор гади һәм катлаулы да булган балет аша эпик яңгырашка, яхшылык һәм явызлык көрәшен гәүдәләндергән киң масштаблы фикер дөньясына ирешә Аның бу әсәре үз-үтеңне мәҗбүр итә белү, ихтыяр көче, түземлелек, фидакарьлек җимеше. Фәритнең бу көннәрдәге рухы каләмен кылычка тиңлән дөньяны яуларга омтылган Бальзаклар. бармакларын сөял каплаганда да кискечен кулыннан төшермәүче Мике- ланджелолар рухына тиң. Фәрит Яруллин үз халкының һәмүз заманының улы Мәскәүдә узачак декадада татар халкының үсешен, йөз аклыгын, гасырлар буе туплаган күңел хәзинәсен күрсәтеп бирү өчен нәкъ менә анын тууы кирәк булган Егерме жиде яшендә ул күп кенә кыйпаларга барып ирешәчәк классик балет музыкасы ян Фронтка, китеп барышлары Танкларның авыр, дәһшәтле гәүдәсе. .Mia чыгып торган көпшәләре, чылбыр чытырдавы, фараларның төнге каран гылыкны капшавы икесенә дә тетрәндергеч тәэсир итә Гөрелте акрын лап ерагая, тоныклана, шау-шулы мәхшәрдән коты алынып качкан баягы тынлык курка-курка гына яңадан урам ташына, йорт һәм агач башларына кайтып сыена Миңа шушы мәхшәрдә катнашырга туры килсә, тубымны вакытында корырга онытырмын сыман, ди Фәрит Аның уйчан, тонык тавышын ишетеп кенә Галина нсенә килә Бер беренә сыенгач, йөрәкләренең дөнья дәһшәтенә кушылып типкән авазын ишетәләр Иртә торса, кич ятса дигәндәй, бу көннәрдә Фәритне авыр уйлар газаплый Ирләрнең күбесе фронтта Гаделлек хисе белән яшәргә өйрән гән Фәрит бу хәлне авыр кичерә, кул-аяклары сәламәт кеше була торып үзенең тылда ятуын гаеп шикеллерәк кабул итә Намхсы. вөҗданы булган нр-егетләр каршында «нәрсә эшләргә?» дигән сорау басын тора хәзер Аны да еш кына менә шушы сорау эзәрлекли Фәритнең иҗатка сусаган күңелендә беренче минутларда ук сугышка каршы про тест уяна, җанында нәфрәт бәргәләнә Дөрес, хәрби әзерлек үткән кеше түгел ул. гап-гади бер музыкант, иҗат утларында янып яшәүче яшь композитор. Шулай булгач, утлары кайнап торган гарасат уртасына керү мәҗбүри микән соң аңа1 Кеше тылда да җиңүне якынайтырлык. халкының рухын күтәрерлек зур эшләр башкара ала. Бәлки, бернигә дә карамый, матурлык иленә сәфәрне дәвам итәргәдер? Аның күңелендә никадәрле музыка кайный — менә шул моңнарны кәгазьгә төшерәсе дә халкыңа яңгыратасы иде! Ләкин бөтен ил авыр кайгыда, фашизм белән үлемгә-үлем алышкан чагында ул моңнарны яңгыратудан ни файда? Илгә хәзер кырыс, сугышчан. егетләрчә көрәшче аһәң кирәк. Илгә хәзер соңгы тамчы канын да кызганмый торган ышанычлы, тугры солдатлар кирәк. Матурлык, тынычлык, азатлык кебек изге нәрсәләрне ут һәм кылыч белән дә яклау зарур Шунардан башка алга бару, биеккәрәк күтәрелү мөмкин эш түгел. Матурлыкның яшәр урыны — Ватан. Композитор ике ут арасында: халкы һәм Ватаны хәлиткеч сынау алдында торганда ул — матурлыкның гади бер сакчысы — нишләргә, нинди адым ясарга тиеш соң? Рояль клавишлары өстендә талпынасы бармакларның мылтык тәтесенә басарга, кеше үтерергә хакы юктыр, бәлки? Бу урында. Яруллинны калдырып торып, икенче бер композиторның тормышына игътибар итик. Ленинград.. Ватаны куркыныч астында калгач, консерватория профессоры. 35 яшьлек Дмитрий Шостакович сугышка алуларын сорый. Талантны бәяли белүчеләр композиторны бу изге ниятеннән аралап калалар. Ленинград күгенә бәреп кергән фашист самолетлары кайчак шәһәр өстенә үлем йөге ташлап китә. Янгынчы шлемы кигән Шостакович блокада көннәрендә, иптәшләре белән бергә, консерватория түбәсендә дежур тора, яндыргыч бомба утларын сүндереп йөри Моны ишеткәч, немец генералы: «Без талантларны бәяли беләбез, әгәр аны саклар хәлегез юк икән. әйдә, берәр дәрәҗәле офицерга алмашабыз», дип кәпәренгән, имеш. Никадәр һавалы, үзен өстен куярга тырышып әйтелгән сүзләр! Мондый мактанчык затларны тиздән Шостакович Жиденче симфониясе белән үз тыннарына капландырачак әле... Казанга бомбалар төшми төшүен, ләкин шәһәр инде күптәннән сугыш шаукымында яши. фронт өчен корал һәм башка кирәк-ярак җитештерә, каһарман булырлык ир-егетләрен фронтка озата Либреттосын Муса Жәлил язган «Алтынчәч» операсының премьерасы сугышка кадәр куелып өлгерде өлгерүен. Ләкин шагыйрьнең җаны тыныч түгел. Әле анда, әле монда чаба, иптәшләре белән очраша, әйтерсең, ул да күңелендәге иҗат планнарын хәл кадәренчә эшләп калырга ашыга. Казан урамында сөйләшеп йөргәндә Фәрит үзеннән беразга өлкәнрәк Мусаның нык кына үзгәреп, кырысланып калуын сизә Шагыйрьнең уйлары, кайнар омтылышы каядыр еракка төбәлгән Беләсеңме.—ди ул хыялга бирелеп.—сугышка каршы бер шигырь туып килә миндә. Аны болайрак башларга уйлыйм Талаучылар килде ил чигенә. Бәхетебезне тартып алырга Күтәрел. ил. дошман өеренә. Соңгы караш, соңгы давылга! Муса, шигыренең азагын күңеленнән дәвам иткәндәй, озак кына дәшми бара. Тәэсирләнүдән, аңардагы тәвәккәллеккә сокланудан Фәритнең дә йөрәгендә куәтле дулкын кайный башлый. Көчле рухлы марш, җиңүгә ышаныч авазлары сорап торган бу сүзләргә Фәрит көй язарга вәгъдә итә. Муса — оптимист, кайгы һәм шатлык минутларын бергә чиратлаштыра белә торган кеше Башын югары күтәреп барган җирдән кинәт сорап куя: Телисеңме, табышмак әйтәм Үзе зур. үзе кызыл, нәрсә ул? - Аннары. Фәритнең җавап биргәнен дә көтмәстән. йорт стенасындагы язулы калайга төртеп күрсәтә Әнә. кара. Большая Красная урамы булыр ул Зур Кызыл урам Әйе. без тормышта да урамның зурысын- нан. кызылыннан барырга тиешбез! Шагыйрь һәм композитор икесе дә сүзләрендә торалар Сугыш башланып өч атна узуга. «Кызыл Татарстан» газетасының 13 июль санында аларның «Соңгы көрәшкә» дигән җыры басыла Тиздән бер төркем татар әдипләре Муса Җәлил. Абдулла Алиш. Әхмәт Фәйзи. Сибгат Хәким. Нур Баян. Рахман Ильяс. Абдулла Әхмәт. Мөхәммәт Садри. Нәби Дәүли. Салих Баттал һәм башкалар сугышка китеп бара. Хәрби кием кигән Татарстан әдипләрен поезд көнбагышка сугышның кайнар нокталарына ташын Көнчыгышка кайтучы поездларда исә яралылар, эвакуацияләнгән халык, куенына бронь кәгазен бөкләп салган зыялылар Язмыш Фәритнең дә ишеген шакырга тора. Казанда һәм Мәскәүдә укыган елларда гамак һәм өс-баш мәсьәләсендә ул һәрвакыт диярлек мохтаҗлык кичергән иде Хәзер хәлләр үзгә Фәрит сугышка китәр алдыннан әтисенә акча сала һәм хатына, шулай ук әнигә дә җибәрәм. дигән сүзләр өстәп куя Ничә еллар югалып торганнан соң. ниһаять, әнисе тагын әсәребезгә килеп керде Моңарчы кайда булган, улы Фәрит белән элемтәсе нигә өзелгән соң аның? Бу сорауларга төгәл генә җавап юк Кемгәдер кияүгә чыгып, белгесез якларга киткән, дигәнрәк хәбәрләр сакланып калган Заһидулла аның кайдалыгын улына әйтмәгән, дип сөйләүчеләр дә бар Бу фаразларны язмыш иркенә калдырыйк, ничек кенә булмасын, көннәрнең берендә Фәриткә Казанда әнисе белән очрашу насыйп икән; алар очраклы рәвештә вокзалда күрешәләр Икенче бер истәлекчегә ышансак, әнисе улын эзләп Фәрит яшәгән гостиницага үзе килеп чыга «Көйләреңне радиодан тыңладым», ди әнисе, үзе кү решү шатлыгыннан елап ук җибәрә Бу очрашу икесен дә нык дулкын ландыра. бер-берсенең тормыш хәлен сорашалар, үткән көннәрне хәтер ли*хәтерли озаклап сөйләшәләр Әлеге очрашулардан соң Фәрит әнисенә хатлар яза. акчалата ярдәм күрсәтә 1941 елның 24 июле Бу көнне Фәрит Яруллинга хәрби комиссариаттан чакыру кәгазе килә Фәритнең җанын бер нәрсә телгәли, ни өчен чакыру кәгазе аңа кунакханә номерына түгел, ә бәлки Зур Галактионов урамына килгән? Моңарчы барлык хатлар һәм рәсми кәгазьләр про пискасында күрсәтелгән адрес буенча килә иде бит Сорау туа ни өчен соң хәтта оркестр составындагы гап-гадн музыкантларны. кордебалеттагы биючеләрне, массовый күренешләрдә катнашучы күпчелек артистларны, композиторларны, шул көннәрдә кертелгән тәртип нигезендә, бронь белән тәэмин иткәннәр. Яруллин гына бу хокуктан чнттәрәк калган? Теләк булганда. Фәрит Яруллинны да алып калу мөмкин иде Ләкин театр һәм союз җитәкчелеге талантны саклап калу мәсьәләсендә тиешле кайгыртучанлык күрсәтми Гражданин рухлы, ил эчендәге хәлнең җи1 шлен н аңлаган Фәрит үзе дә югары органнарга мөрәҗәгать итеп тормый. Артистка Фатыйма Ильская Фәритләр янәшәсендә ген.» тора дияр лек. күршеләрчә аралашып яши Хәрби комиссариатка китәр алдыннан композитор анын янына саубуллашырга керә Инде үзе дә < ,.\нә йол дызына әверелеп барган артистка Фәритне Казанда калырга нндн Сез талант иясе Сезнең талант ул ил. халык байлыгы Бүген сезнең кулыгызда бронь булмау бер аңлашылмаучылык кына Хәзер у тем военкоматка барам, сөйләшәм Фәрит сабыр гына, әмма катгый җавап кайтара Военкоматка мин үзем барам Мин китмәсәм. кем барыр? Ил алдында без барыбыз да бер җавапта. Махсус озатулар булмый, композитор дуслары һәм танышларының күбесе белән кичтән үк саубуллашып өлгерә. Военкоматка барырга Галинасына да рөхсәт итми соңгы минутта аның кичереш-га'Шпларын хатыны күрмәскә, хәтерләп калмаска тиеш! Галинаның әле һаман да бу хәлләргә ышанасы килми, чынлап та аңлашылмаучылыктыр дип уйлый, ирен кире кайтарырлар дип өметләнә, аш пешергән арада кухня тәрәзәсенә капланып әледән-әле урам якка карый К)к. нинди генә өметле күзләр белән караса да. Фәритнең кайтмаска китүе бу. Галинаның тәнендә һәм иөрәгендә. игезәк кошлардай тыпырчынып, тугры мәхәббәте һәм туачак баласы гына кала.. Казанның әле кайчан гына әдәби-музыкаль кичәләр, очрашулар, концертлар белән кайнап торган Мәдәният йорты хәрби комиссариатның җыелу пунктына әверелгән Тәрәзәдәге төсле мозаик пыялалар — төсле музыка шикеллерәк. тик алар хәзер кайгы җырын жырлыйлар Ишек төпләрендә халык, ыгы-зыгы, шәһәр үзенең улларын сугышка озата Кемдер елый, кемдер күңелендәге сокгы сүзләрне әйтеп калырга ашыга гөжләү-сөйләшү авазлары, уй-сагышлы карашларның кисешүе, кулгәүдә хәрәкәтләре Сыңар аяклы, күкрәгенә Георгий тәресе таккан кызмача бер агай мыек төртеп кенә килгән улына киңәш-фатихасын бирә: — Ундүртенче елны без. улым, шулай итә торган идек эснәрәт сызгырдымы, башынны тотасың да жиргә капланасын Зинһар, сакла үзеңне Мимечләрнен безне җиңә алганы юк әле Кара аны. сынатма. Чатан Хәйрүш малае икәнеңне онытма! Бу минутта күп нәрсәләрне хәтереннән уздыра Фәрит. Вакыт ничек тиз бара моннан ун ел элек кенә шушы бинадан Такташның кайгы тасмаларына уралган табутын алып чыкканнар иде. Кешеләр килә. китә, ә хакыйкать кала Такташ үзенең халкы өчен һаман да трибун шагыйрь, шигырьләренең сәхнәдән, халык теленнән төш кәне юк Кайнар, дәртле, халыкчан иҗаты белән ул үзенә үлемсезлек китерде Үлем - кешеләрне, тирә-юньдәгеләрпс сискәндерер өчен гади бер тукталыш кына кеше гомере аннары башкалар хәтеренә күчә, башкар ган эшләренең зурлыгында дәвам итә Бу көнне танышларыннан Казанда Фәритне соңгы тапкыр күреп калучы кеше Екатерина Соколова булса кирәк Ленинград консерваториясен яңа гына тәмамлап кайткан б\ кышын базардан кайтып барышы икән, очраклы рәвештә күрешәләр Аркасына юл канчыгы аскан таныш композиторын күреп, ул гаҗәпкә кала, шундук сөйләшеп, хәл сорашып китәләр «Шүрәле» турындагы сорауларга Фәрит: «Без аны башка вакытта карарбыз. Катя, хәлне беләсең ич*, дип жаван кайтара. Композиторның тартынып торуына карамастан. Соколова, күчтәнәч итеп, аның юл капчыгына базар кыяры һәм алмалар сала Икенче бөтендөнья сугышына алтмыштан артык дәүләт тартылачак, илебез тормышындагы Бөек Ватан сугышы исә 1418 көн һәм төнгә сузылачак моны хәзергә берәү дә белми Башка күп кенә иптәшләре шикелле. Фәрит тә сугыш тиз бетәр, фашистларны туган илдәй тнз арада куарбыз да. тыныч хезмәткә әйләнеп кайтырбыз, дип уйлый Иртән генә җыелган егетләр, взвод-взвод сафка тезелеп, көннең икенче яртысында пристаньга юнәлә. Иркендә яшәгән, ләкин иҗат дисциплинасына килгәндә үз-үзенә һәрвакыт таләпчән Фәритнең беренче тапкыр хәрби команда тавышларын ишетүе ничектер сәер, гадәттән тыш хәл кебегрәк Пароход яр буендагыларга һәм борынгы калага берничә кат моңсу итеп кычкырта да Ульяновск шәһәренә юл тота Яр буйларына күз тегеп карый-карый. баштарак сөйләшми баралар, һәркем үз уйларына йотылган, яшь гомернең шушы көнгә кадәрге өлешенә эчтән генә йомгак ясыйлар шикелле Ләкин үз-үзеңә йомылып күпме барырга мөмкин, акрынлап телләр чишелә, якыннан i.niuiuy. сүз 26 алмашу /канланып кит.. Фәритнең тирә-юньдәге матурлыкны тоярга яратылган күзләрендә һаман да үткерлек, табигать хозурлыгына соклану билгеләре Әнә яр буендагы авыллар, әрәмәләр, ялгыз үскән агачлар акрын-акрын гына артка чигенә, су өстендәге дулкыннар! а кунып-кунып акчарлак уйный Кызыл акчарлак Шәфкать нурларына /Ләгүдәнме. өскәрәк күтәрелгәндә ул әнә шулай кызыл ялкын рәвешендә уйнаклап * ала Әллә ерактагы сугыш утларының канлы шәүләсе бирегә кадәр кай тарылып төшәме? Күпне күргән, күпне кичергән Идел төпкеленнән шаш = кын набат, оран булып куәтле моң күтәрелә шикелле «Идел турында i күпме /кырлар язып булыр иде», ди Фәрит яна танышларының берсенә z Ульяновск пехота училищесына җибәрелгән бу егетләр өчен чын чынлап хәрби тормыш башлана Төрлесендә төрле холык, ләкин язмыш лары уртак, бүгеннән алар Ватанны саклау һөнәрен яхшылап үзләште - рергә тиешләр Училище башлыгы беренче чыгышында ук курсантларга ф хәрби әзерлекне, сугышчан техниканы ныклап өйрәнергә чакыра 1941 елнын августында, иптәшләре белән бергә. Фәрит Яруллин да хәрби ант кабул итә Гимнастерка өстеннән каеш бутан, башына йолдыз : лы пилотка, аягына кирза итек кигән Фәрит баштарак у.« үзенең кыяфәтенә аптырап, исе китеп карый һәм бу бер дә гаҗәп түгел Асыл табигате. I таланты белән ул композитор, хәрби сәләт һәм шөгыльдән ерак торган = иҗади шәхес Сугыш исә. хәрби кием-салым белән уратып аллы да - аңардан бер минут, нибары бер минут эчендә солдат ясады Кешелек = тарихында сугыш кемнәрнең генә гомерен кисмәгән, бәлки менә хәзер - дә яманаты чыккан вәхшилеге белән өр-яңа Монартларны үтерергә җыенадыр ул?! Солдат булу нинди тиз һәм ансат шикелле .'1әкин оныт мыйк: Туган илс хакына гомерен бирер өчен, кайсы да булса өлкәдә ачыш ясар, гүзәл хезмәт үрнәкләре тудыру өчен дә асылда кеше гомере буе әзерләнә Фәрит Яруллинны пулемет взводына билгелиләр. Сугыш көн дә ашыктырып торганлыктан, училищеда хәрби һәм политик дәресләр программасы гаять тыгыз Чамасыз таза һәм салмак хәрәкәтле булганга күрә, кырдан-кырга чабу, пластунча үрмәләү, ату ярышлары, пулемет станогы белән эш итү кебек практик дәресләр Фәриткә гаять авырдан бирелә. Ул еш кына озын походларда сулышы кысылудан, йөрәге чәнчүдән, кирза итекләрнең аякны кыруыннан зарлана Пөзгә оят. күзгә яшь китерердәй минутлар иң кыен вакыт Мондый гадәттән тыш шартларда мескенәю, җебеп төшү ихтималына нибары бер адым, бигрәк тә күнекмәгән кешеләр өчен Үз үзеңне яна шартларга үзгәртеп кору ансат бирелмәгән Ләкин Фәрит акрынлап үзендә шушы авырлыкларны җиңәрлек көч таба Взводтагы иптәшләре лә аңлыйлар, кыен чакта һәрвакыт ярдәм итәргә торалар Агачны бер урыннан икенче урынга күчереп утыртасын икән, аның тамырларында барыбер туып-үскән туфрагының суты, балчыгы кала Язмыш нинди генә чоңгыллар уртасына ташламасын, кешенең асылын да тиз генә үзгәртү мөмкин түзел Өстенә солдат’ киеме кисә дә. чынлыкта Яруллин барыннан да элек музыкант булып кала Училище клубы сәхнә сенә фортепиано куелган, көндезге һәм кичке ял сәгатьләрендә ул. гадәттә. шунда ашыга Күп уйный, вакытның һәр минутын файдаланып ка лырга тырыша, яңа опера һәм балет турында хыяллана Уйнаганы ха лык җырлары. «Шүрәле» балетыннан сюиталар, булачак зур әсәренең эскизлары Залга акрынлан курсантлар җыела, укытучылар һәм ком состав га кергәли Мондый очлашулар үзеннән үзе концертка әверелеп китә, алкышлар белән тәмамлана 'i зләрендә ген.» түгел, шәһәрнең офн ңерлар йорты концертларында да ул алыштыргысыз аккомпаниатор, актив музыкант Бәхеткә дип әйтик. Фәритнен язмышын, идеалларын, эстетик һәм иҗтимагый карашларын тулырак аңлар өчен тарихта ике иң зур чыга нак «Шүрәле» балеты һәм фронттан язган хатлары исән килеш сак ланып калган Композиторның күңел биографиясен безгә «Шүрәлеждән лә остарак сөйләүче булмастыр, мөгаен. Яруллин. /канындагы музыкасын чайпалдырып чыгарган да. үзенә хас тыйнаклык белән «Менә, карагыз, бу мин инде». - дип әйтә төсле.. Сакланып калган хатлары исә утыздан артык Күренеп тора, музыкантлыгы канына сеңгән: Фәритнең хәтта почеркы да нота билгеләренә охшаш, күп кенә хәрефләренең койрыгы нота тамгасын хәтерләтә. Аның кулына тагын гарәп каллиграфиясендәге сыгылмалылык, әйләнмәле бизәкләр хас Хатларының иң зур күпчелеге хатыны Галинага, әлбәттә Аларда Фәритнең кул җылысы, йөрәк тибеше... Вакыт \ зенең хакимлегенә кайтып төшә Тиздән кәгазь битен картадагы шартлы билгеләр, кызыл һәм зәңгәр ук лар. ут секторы, пехота һәм сугышчан техниканы аңлаткан хәрби тамга лар каплап китә Табигый инде. Яруллиннын мондый дәфтәрләре еш кы на нота билгеләре белән дә чуарлана Хәрби тормыш акрынлап үзенекен итә Фәриг авырлыкларга күнегә, физик яктан җыйнаклана, чыныга төшә Кайбер хатларында шунын бе •лән «мактанып» га дла Ләкин уйларында - һаман да «Шурале», аның кайбер күренешләреннән канәгатьсезлек Хәрби шартларда да музыкасына. ү » үзенә таләпчәнлекне арттыра бара 3октябрьдә ул Галинасына бат ай дни и та «Казаннан киткәнемә өченче ай. Үзем өчен яна булган армия тормышына ияләштем шикелле, аякларым да карышмый башлады: әле шушы арада гына илле чакрым походка чыктык. Сынатмады аяклар, соңыннан берәр көн авыртты авыртуын, тик анысы инде күнекмәгәннән килә. Икенче юлы андый хәл кабатланмас, дип уйлыйм. Тагын да бераз вакыт үткәч. бөтенләй танымассың әле мине. Икенче иягем дә бетте, гәүдәм дә шиңде, әкренләп зифа буйлы чакларыма кайтам бугай. Лена Кудельская белән бергәләшеп килә алмавың бик тә кызганыч булды, икенче яктан бик әйбәт иткәнсең. Инде бүтән шаярма. И пәрдә белән күңелсезлек килеп чыгуы бераз эчне пошыра Дөресен генә әйткәндә. II пәрдә музыка ягыннан йомшаграк чыккан иде шул. ноталарын Якобсонга тапшырган чагында сукрана-сукрана гына тапшырдым, ул музыканың әйбәт яңгыра- сына гомеремдә дә инанмадым, алла бирсә, җае туры килеп, чүплек башына чыгарып атармын әле аның музыкасын. Эшләнеп җитмәгәнрәк килеш калды ул пәрдә, өряңадан язам әле шуны Башымнан чыкмый бу фикер, бөтен спектакль ипле генә барганда шуңа терәлеп калуы гарьләндерә». Ульяновск пехота училищесында нч-дүрт айга сузылган хәрби әзерлек акрын хәрәкәтле, салмак табигатьле, тыштан болай таркау кебегрәк. күренгән Фәритне тамырдан үзгәртеп ташлый. Композитор Ватаны өчен утка-суга керергә әзер торган сугышчыга әверелә. Идел буена урнашкан Сембер шәһәре (хәзерге Ульяновск) дөньяга Ленинны биргән. Мәскәү урамындагы илле сигезенче йорт шул хактагы иң изге хатирәләрне саклый. Яшь Володя абыйсы Александрның үпемгә хөкем ителүен монда ишетә... Ленинның үлмәс рухын саклаучы шәһәрдә уку курсантлар өчен аерым бер мәгънәгә ия. Күрдек: хәрби тормыш Фәрит өчен җиңелдән түгел иде, ләкин аның училищедан язган хатларында ник бер сыкрау авазы, ник бер тамчы күз яше булсын икән! Оптимизмы, җир асты яшеннәредәй. тирәндә күмелеп ята. Җиңүгә ышаныч Фәритне нык рухлы итә. аны өметсезлек сазлыгыннан коткара. Куйган максатка ирешү — аның канында, табигатендә. Кыска арада кат-кат эшләп, тулыландырып, ул «Шүрәле»не декадага өлгертте, җинде. Дошман белән йөзгә-йөз килгәндә хәзер инде ул фашизмны җиңәргә тиеш! Ул моңа нык ышана. Сугыш. Ничәмә мең чакрымнарга сузылган фронт сызыгында миллионнарның каны коела. Иген үсәсе Европа җирләре тетри, яна. яралана Фашизм ут һәмкылыч белән канлы сәхифәләр яза: максаты — илләрне, халыкларны буйсындыру, кешелекнең бөек идеалларын кан белән юдыру. Матурлык һәм батырлык кына дөньяны фашизм афәтеннән коткара алачак. Бу хәлиткеч сугышта корал гына түгел, СӘН1 ать тә җиңәргә тиеш! Матурлыкның яшәр урыны - Ватан. Фәрит әтисенә дә даими рәвештә хатлар язып торган. Бала табарга тиешле хатыныннан, аны артык борчымас өчен, ул әле күп кенә кичерешләрен яшереп калырга тырыша. Бала белән ата арасында исә бүтәнчәрәк мөнәсәбәтләр — күп нәрсәләр хакында ирләрчә ачыктан-ачык сөйләшергә мөмкин. Алгарак китеп булса да әйтик, кызганыч ки. Фәритнең әтисенә язган хатлары сакланмаган Сугыштан соң Заһидулла абый, кемнеңдер киңәше буенча, аларны Татарстан дәүләт музеена тапшырган. Тарихта калсын, кайчан да булса кМрәге чыгар, дигән уй белән, әлбәттә. Ләкин алар ни рәвешледер юкка чыккан. Билгесез берәү дә шул истәлеккә яман кул белән үрелде микән, әллә утны-суны кичкән бу язмалар архивның ерак шүрлекләрендә йомылып, тузан йотып ятамы? Әлегә җавап юк. Караңгы болытлар арасыннан сикергән нур шикелле, папкалар эченнән нибары сыңар хат кисәге килеп чыкты! Гади дәфтәр бите, карандаш белән язылган юлларны артык көчәнми генә дә ансат укырга мөмкин әле. Датасы юк. эчтәлегенә караганда, училищены тәмамлагач, ягъни 1941 елның ноябрендә язылган булырга тиеш. Музейда сакланып калган бу бердәнбер хат кече лейтенант дәрәҗәсе алган Фәритнең хәрби 30 яктан тәмам өлгереп, ныгып җитүе хакында сөйли «Кадерле әти! Синең хатыңны алдым һәм менә җавап та язам Хәзер тормЫшлар тагын үзгәрергә тора Приказ алдым Мөртәт дошманны кыйнар өчен фронтка китәм Үземне яхшы хис итәм. сиңа да шуны теләп калам Тик бер нәрсә кызганыч, бу араларда ни синнән, ни Галинадан хатлар алмадым Керәсең. сезнең хатлар бирегә мин китеп баргач кына килер инде Мин тик бер генә нәрсәне — котырынган фашизмга каршы көрәштә Ватанга файдалы улуны теләр идем. Испанияле Долорес Ибаррури бервакыт бик әйбәт әйткән. «Тез чүгеп яшәүгә караганда, аягүрә үлүең артыграк» Фронтка мин шундый хисләр белән китәм Фәритең» Дүрт айлык хәрби курслардан соң поезд аларны турыдан туры фронтка, ут эченә алып китә. Төн Декабрь Тышта буран дулый, ә «теплушка» вагонында җылы. ышык, шинельгә төренгән килеш йоклап алырга да мөмкин Ләкин күпләр йокламый, йокларга ятканнарның да уе. аңы. хәтере уяу Алга карап яшәсә дә. кешегә һәрчак үткәннәре кадерлерәк \ткәннәр йөрәк аша уза. гыйбрәт, акыл, сабак бирә Син анардан ераклашкан саен ул җанына, вөҗүдеңә һаман ныграк якыная Шунысы яхшы: истәлекләрне юл капчыгыдай күтәреп йөрисе юк. алар татлы яки сагышлы хатирә булып йөрәгеңә сыенган Хәрби эшелон көнбатышка чаба. Поезд үткәннәр белән киләчәк арасыннан бара кебс Менә шуларны тоташтырып, поезд тәгәрмәчләре тигез ритм белән берөзлексез рельсларга суга: тук-тук тук тук Теплушканың агач сәндерәсенә сугышчылар укмашкан Кемдер тәмәке пыскыта. шуның уты ерактагы өмет чаткысыдай җемелдәп ала Әле кайчан гына юньләп мылтык та тота белмәгән егетләр инде кече лейтенант киеме киеп өлгерделәр. .Училище аларны хәрби тормышка. Ватанны саклау һөнәренә өйрәтте Кычкырып тормаса да. һәркемнең күңелендә уртак бер сорау дөрли, кай тарафка барабыз, алда ниләр, ни язмышлар көтә? Фронтка китәр алдыннан училище белән саубуллаштылар Митингта полковник Степши некий болай дигән иде: Сез инде хәзер булачак командирлар, илне саклаучылар Ватаныбыз киләчәге сездәге намус һәм батырлыкка бәйле Ленин туган шәһәрдә укуыгызны онытмагыз' Бүген сезгә бөек юлбашчыбыз исеменнән барлык совет халкы фатиха бирә Ил миллионнарча йөрәкләрне җыеп зур. көчле, дәртле була. Карт полковник, училище начальнигы, ил исеменнән сөйләгән икән ул чакта Әйе. теплушкада ярым йокылы тирбәлеп баручы ир егетләр җилкәсенә ифрат зуо бурыч йөкләнгән алар илне фашизмнан азат итәргә тиеш ләр Сугыш исә. баштарак уйлаганча, тиз генә бетәргә охшамаган Дошман Сталинградка Идел буена ыргыла' Идел! Халыкларның җырын моңын төяп, шатлык һәм кайгыларын үзен.» сыендырып, тормыш үзәннәрен яшәү суты белән сугарып, әлмисак- тан бирле һаман да алга таба ага ул. Заманында Идел куп кенә канлы бәрелешләр шаһите булган Ук һәм җәя тотып, кылыч һәм калкан күтәреп килүче күпме дошманның башы елга төпкеленә киткән Су белән кан бергә кушылгандыр, ләкин ирек сөюче халык белән илбасар кавеменең иманы бергә кушылмаган Инде дошманның тагын да мәкерлерәге Идел буйларына кул суза Идел дуслык, туганлык елгасы, символ дәрәҗәсенә күтәрелгән якты исем Халыкның тарихын, намусын, йөз аклыгын чагылдырган изге исем' Аны гитлерчылар кулына бнрү мөмкин ме соң? Юк. совет кешеләре фашизм явын елганың тагын да тирәнрәк төпкеленә тәгәрәтер! Татар халкының, алан гына да түгел, россияннәр нык бөек рухын Тукан әнә ничек төгәл әйтеп биргән Бе, съгышта юлбарыстан кечлебет. Без тынычта аттан артык эшлибез! Хәрби эшелон, чакрымнарны саный-саный. һаман саен фронтка якыная. Ниләр генә уйлатмый озын юл! Ниләр генә күрми сугышта адәм баласы... Кече лейтенант Фәрит Яруллин беренче сугышларда ук каты яралана һәм госпитальгә эләгә. Без моны хатыны Галинага язган хәбәрләрдән укып та беләбез: «Хәзер инде хәлем әйбәтләнде. Авырганның тәэсире кулымда гына калды. Сул җилкәм бераз борчый». 1941 елның декабрендә Фәрит фронтның кайсы ноктасында була, нинди сугышларда катнаша соң? Аның хәрби тормышына кагылышлы «Шәхси эш» кәгазьләре табылган очракта без күп кенә сорауларны бик ансат ачыклый алыр идек. Әмма өметләр акланмады, әлегә төгәл җавап- лар табу мөмкинлеге күренми. СССР Оборона министрлыгының Үзәк архивыннан килгән хатта акка кара белән болай дип язылган: «Бездәге саклау берәмлекләрендә Ф. 3. ЯРУЛЛИНның шәхси эше юк». Киев шәһәр хәрби комиссариаты исә тагын да төгәлрәк, ләкин үтә аянычлы хәбәрне юллый: «Фәрит Заһидулла улы ЯРУЛЛИНның архив эшен җибәрү мөмкин түгел, чөнки ул. тиешле саклану вакыты чыгу сәбәпле. СССР Оборона министрлыгының 1966 ел. 85 нче номерлы әмере нигезендә юкка чыгарылган». Шулай итеп, сугышчы Фәрит Яруллинның язмышын күзалларга ярдәм итәрдәй китапның иң кирәкле битләре юкка чыккан дигән сүз. Күп нәрсәләрне ачыклау өчен, бәхеткә. Фәритнең сугыштан язган хатлары һәм полкташ дуслары исән калган... Госпитальдә Фәритне тагын бер бәхетсезлек сагалап торган икән: ярасы төзәлеп инде сафка басам дигәндә генә кинәттән аны тимгелле тиф урын өстенә ега. Тагын укол, тагын дарулар, яшь организмның үлем белән тартышы. Куйбышев хәрби госпиталендә газаплы көннәр башлана Шәфкать туташлары, кан һәм күңел җылысы биреп. Яруллинның гомерен саклар өчен көрәшә Авторның күзаллавы Баш авыртканы кимегән шикелле, гәүдәсе дә ничектер җиңеләеп калган. Фәрит тынлыкта, бушлык эчендә йөзә, кая карама — томан, томан, очы-кырые күренмәгән чиксезлек . Тукталыйм дисәң, кул белән тотыныр ник бер нәрсә күренсен! Еракта-еракта ут шарына охшаш әйбер төсмерләнә кебек. Бәлки, кояш шулай яктырып күренәдер? Кояш бар җирдә исә кешеләр, тереклек, җан ияләре булырга тиеш. Теләсә, теләмә- сә дә. Фәрит шуңа таба якыная Кайнар икән ич ул. якын килерлек түгел' Кулны, битне, иреннәрне, бөтен гәүдәне пешерә. Карышу файдасыз: ниндидер көч Фәритне һаман саен кайнарлыкка таба этәрә Менә- менә чәчләренә, керфекләренә ут кабар төсле. Хәгә күчик : Әйе. мин 6v . Сине сагынып, эзләп килдем менә! Мин дә сагындым! Сагышлардан саргаяммы дип торам - Йөзеңә, чыннан да. сары суккан Нишләттеләр сине' Тәмам ябыккансың ич Йә, курыкма, вакытлыча гына бу Тиф зәхмәте кагылды миңа Үләмме дип торам, сезнең хакка гына исән калдым бугай -- Әйе. без хәзер өчәү булдык. Ишетәсеңме. Фәритем, безнең кызыбыз бар' Мәхәббәт җимешебез. . Ишетәм, сөеклем Миңа ул хәбәрне февраль җилләре пышыл дады. Әйтче, кайсыбызга ныграк охшаган? Сина инде, билгеле.Түгәрәк битле Борыны һ м күзләре дә нәкъ үзең! Синең дәвамыңны күрәм мин аңарда Исемен мин теләгәнчә куштыңмы? Әйе. Наилә дип. Исеме бик тә килешле үзенә - Сүземне тоткансың, рәхмәт. Гөлчәчәгем' Тагын фронтка җибәрсәләр. мин хәзер сине генә түгел, кызымны яклап та сугышачакмын икән Теләгем бер генә баланы саклый күр Авырмаска тырышыгыз - Безгә, суыктан кала, бүтән куркыныч юк Синең язмышың менә хәвефле һәм хәтәр Яралануыңны яшереп маташкансың без тән, әткәй аркылы барыбер дөресен белдек Моннан ары сакланыбрак йөр Син бердәнбер таянычыбыз, син безнең өчен кирәк. Фәрит' Саклаганны ходай саклар, дигәннәр диюен, әмма бу кагыйдә сугыш шартлары өчен бөтенләй яраксыз Ядрә әрсез нәрсә нк«ж. окоп төбеннән тә эзлән таба ул адәм баласын Сине вакытсыз борчыйсым килмәде, болай да борчу мәшәкатьләрең муеннан ашкан Ярын, боларны читкә куеп юрыйк. Казан хәлләрен сөйлә син миңа. Гөлчәчәгем' Театр ничек яши? Без кайнашкан чактагы дәрт сүрелеп бетмәгәндер, бәлки — Сүрелмәгән кая! Ир затларның күбесе сугышка китте Концерт бригадаларыбыз та фронтка хезмәт күрсәтә Коллектив таркалып төште шул. кечерәеп көчсезләнеп калды Артистлар җнтмәгәнлектән. «Шүрә ле>нең репетицияләре дә тукталган иде Белмим, кайчан гына яңарты- лыр икән ул. - Әллә нинди сәер халәттә мин гәүдәм сугышта, күңелем Казанда, сезнең янда *Шүрәле»мне үлеп сагындым' Шуны сәхнәдә күрми торып, үләргә хакым юктыр төсле Мин аның моңнары белән саташам Я хода. кемдер мине ут эченә өоери! Мине музыкамнан аермакчы булалар. Синнән... кызымнан. Ак юрган астында гәүдәсе ут кебек кызышкан авыру ята. Кипшергән. күм-күк иреннәрен кыймылдаткан чакта аның авызыннан өзек-өзек сүзләр яисә аңлаешсыз авазлар тезмәсе генә чыга Йөзеннән тирән кичерешләрне аңлатучы күләгәләр дулкыны йөгереп уза. күз кабаклары тартышканда карасу керфекләре тетрәнеп ала. Бернинди чикләрне белмәгән әлеге хыялый сөйләшү тагын күпме барыр иде. шәфкать тугашы- ның: Сез саташасыз бугай. дип кабат-кабат әйтүе. ниһаять, Фәритнең аңын ачып, сискәндереп җибәрде Кем дәшә шулай? Кайсы дөнья бу? Галинасы кая китте? Авыру үзенең каршында ак халатлы шәфкать туташы басып торуын көч-хәл белән абайлады һәм гаҗәпләнеп куйды. Йә. алтыным, үттеме? Инде менә дару кабыгыз Сезгә борчылмаска кирәк. Иң мөһиме — тыныч булыгыз Бер белмәгән кешесенә «алтыным» дип эндашә гүюлме соң? Нинди ягымлы сүз! Кешенең күңелен җылыту, яшәү дәрте белән канатландыру өчен нибары бер сүз яисә бер елмаю җитә. Елмаю сугышлардан, ызгыш- талашлардан өстен. Илләр белән илләр елмайса, алар бер-беренә каршы кылыч күтәрер идемени Тиф — мәкерле, бөтен җегәреңне суырып ала торган куркынычлы чир Җитмәсә госпиталь бүлмәләренең җылысын кышкы суыклар үзенә суырып алырга гына тора Язгы кояш карый башлагач, яралы солдатлар яткан бүлмәләргә көләчлек, яктылык мулрак иңә. өшәнгән тәнгә җылылык кайта Рамнары газета тасмасы белән ябыштырылган тәрәзәләрдә үзгә сулыш, яз сулышы. Бармак калынлыгы бозлар һәмкар абагалар эреп юкка чыккан, тәрәзә пыяласы аша шәһәр манзарасы, таш йортлар, кардан арчылган түбәләр инде аермачык күренә. Песнәк һәм тамчылар җыры яшәү дәртен көчәйтә, хәтта алар да ү>рмышның туктап калмавы турында хәбәр итәргә ашыга төсле. Төрле ейбәпләр аркасында. Фәритнең авыруы озакка сузыла Язга кергәндә генә хәле яхшыра төшә. Шулпа, сыек ботка кебек нәрсәләр тамагыннан үтә башлагач, рационны төрләндерергә мөмкинлек туа. Яшәү белән үлем арасындагы тартыш, организмның туктаусыз көрәше эзсез узмый, билгеле: төс-кыяфәт ябык, гәүдә хәлсез, кул хәрәкәтләре салмак Фронт исә сәламәт гәнле. физик яктан чыдам, кулындагы коралын нык кысып тотардай солдатлар сорый. Фәритнең госпитальдә озак дәвалануы шуның белән аңлатылса кирәк. Акрынлап гәүдәсенә көч кайта, ул инде госпиталь бакчасына ял итәргә чыккалый. агачларның шартлап ачылырга торган бөреләренә сабыйларча гаҗәпләнеп карый. Шәһәрдәге хәлләр, культура тормышы белән кызыксына торгач. Яруллин Ленинград опера һәм балет театрының Куйбышевка күчеп төпләнүен дә ишетә. Бу хәбәр аны үсендереп җибәрә. Инде ничә айлар музыкадан аерылып торган күңелне сәнгать дөньясына якынайту өчен мөмкинлекләр янәшәдә генә дигән сүз! Яруллин җай эзли, хәлен-халә- тен аңлатып, госпиталь врачларына мөрәҗәгать итә. Госпиталь җитәкчелеге композиторның хәленә керә, билгеле Беренче мөмкинлек күренү белән шәһәргә чыгарга рөхсәт бирәләр Хәтергә төшерик «Шүрәле- балетын декадага әзерләнгән көннәрдә Ленинградның Киров исемендәге опера һәм балет театрынан балетмейстерлар Петр Гусев һәм Леонид Якобсон да Казанга чакыртылган иде Театр Куйбышев шәһәренә күчеп килгән икән, димәк, танышлардан кем дә булса очрамый калмас, дип уйлый Фәрит һәм ялгышмый... ;Без аның -белән 1942 елны Куйбышев шәһәрендә күрештек, дип искә ала ул көннәрне инде хәзер РСФСРнын халык артисты, профессор Петр Гусев һич уйламаганда язмыш очраштырды Безнең театрны монда эвакуацияләделәр. ә Фәрит авырып госпитальгә эләккән иде Шулай бер көнне, якын күреп, эш урыныма килеп чыкты Күптәнге дуслар бит. бик жылы күрештек. Казандагы хәлләрне искә ала-ала. озак итеп сөйләшеп утырдык Күбрәк «Шүрәле» балетын хәтердә яңарт- х тык » Мина балетның икенче акты ошап бетми әле дип. шулчак т Фәрит күңелендәге'шиген дә әйтеп сала Ни өчен? дип гажәпләнә Гусев. Музыкасы тоныграк шикелле - Мондый сүзләрне ишеткәч. Петр Андреевич гаҗәпләнү катыш ел- | маен куя Чын талант уңышлы дигән әсәрен камилләштерүдән беркай- 5 чан курыкмый Үз мөмкинлекләрен яхшы белүче, үз иҗатына тәнкыйть ф күзе белән караучы композиторның бу сыйфатына соклануын яшерми _ Бу очрашуда Фәрит сер итеп кенә киләчәккә булган планнарын да ачып - сала Лермонтовның ♦’Бәла» әсәре буенча эшләнәчәк балетка музыка ~ язарга җыенуын лигә II Гусев белән очрашу Фәритнең моңсу көннәрен, һичшиксез, аңа 2 тәэсир һәм кичерешләр белән баеткан Куйбышевта әле у i монардан - тыш га байтак кына сәнгать әһелләре белән күрешү, аралашу бәхетенә - ирешә Соңыннан. фронт гаскәрләрен оештыру пунктына җибәрелгәч. = Фәрит Яруллин болар хакында хатынына болай дип хәбәр ит ә «Казанда икәнлегеңне белгәч, хат язсам да ярый инде. Әмма бу “ хатны салган адреска бик үк ышанып җитмим әле Синнән нишләп хат-хәбәр килмәгәндер һич аңлый алмыйм. Гаеп кайгыбыздадыр инде, анысын да шыклап маташмыйк Ахыры яхшы бетсен, диләр бит Уль- яновскидаи киткәннән бирле мин инде төрле шәһәрләрдә булдым Дүрт йй буе тиф белән авырдым Хәзерге Көндә Пенза шәһәре тирәсендә ятам Сөеклем, сине күрер өчен -it 1 зенл беркетелгән солдатларны сугыш һөнәренә өйрәтү аның өчен ят. авыр хезмәт, әлбәттә Сугыш китереп чыгарган кыенлыклар Лигннскиины да читләтеп у 1МЫЙ Башкала консерваториясе Саратов шәһәренә эвакуацияләнеп килү сәбәпле, тормыш аны яна мәшәкатьләр белән уратып ал. күченү, урнашу, җәмәгать эшләре, студентларны укыту өйрәтү сәгатьләре һәм башкалар ... . Сугышка кадәрге байтак кына хатирәләр аны Гатарстан белән бәй I.ш гора Вакыт табып. .Читинский төрле элемтәләр аша Фәритнең фронт ятмышы белән дә кызыксына Фәрит 1» укытучысының Саратов шәһәренә күчеп килүен ишетеп белә икән Шәкерте Фәрит Яруллннның күренекле яшь композитор һәм татар сонет культурасы өчен кыйммәтле шәхес булуын аңлатып. профессор командование исеменә тәфсилле хат яза Штабтагылар. югары сизгерлек һәм мәрхәмәт күрсәтеп, кече лейтенант Фәрит Яруллинга Саратовка бару өчен кыска сроклы ят бирәләр Авторның күзаллавы Жаннең бөркү. эссе бер көнендә хәрби киемле, аркасына солдат капчыгы аскан, ябыккан, төс-кыяфәтенә караганда байтакны күреп өлгергән бер егет кирза итекләре белән сак кына басып ике катлы таш бинага узды Сакал-мыегы җиткән булу һәм йөзендәге талчыкканлык билгеләре аның ерак юлдан килүе турында сөйли Гаҗәпмени: солдатның мондыйларын гына түгел, кулын беләктән бәйләп муенына аскан яисә култык таяклары ярдәмендә атлап йөрүчеләрен дә еш очратырга мөмкин хәзер Шөкер, моның аяк-ку алары таза. ашыйсы ризыгы да өзелмәгән. Менә ул тар. озынча коридорга аяк басты, кайсыдыр бүлмәдән ишетелгән музыка авазларын куркытмаска теләпме, тукталып калды, биштәрен рәтләгәндәй итте Ул эзләгән кеше, һичшиксез, мондагы бүлмәләрнең берсендә булырга тиеш. Шушындый арган-талчыккан. үзеңне тәртипкә дә китереп өлгермәгән кыяфәттә күрешү килешер микән соң? Хәер, икеләнеп торыр чакмыни? Әйдә. егет, алтындай кыйммәтле минутларыңның бөртеген дә әрәм итмә, ашыктыр үзеңне!' Класс ишеген шакыган чакта гомернең тулы бер өлеше хәтер төпкеленнән яшендәй йөгереп узды шикелле - Мөмкинме Исәнмесез. Генрих Ильич! Студентлар каршында дәрес бирүче профессор, әйтәсе фикерен тәмамлый алмыйча. җөмлә уртасында төртелеп калды Ишек төбендә хәрби киемле егетне, дөресрәге, әле кайчан гына киң җилкәле, кабарынкы чәчле, таза матур булып истә калган шәкертенең талчыгулы ябык йөзен күргәч. Литинский бер мәлгә ни әйтергә белми торды Аннары гына, гаҗәпләнүен җиңеп: Кемне күрәм? Фәрит, синме бу! дип танышын үз итеп, туганнарча кочаклап алды Моның гади генә бер очрашу түгел икәнлеген чамалап һәм. әлбәттә, комачауламаска тырышып кына, студент яшьләр йотылып, тын калып икәүнең күрешүен күзәттеләр. — Сөйлә, нинди җилләр ташлады сине?- Генрих Ильичның бөтен игътибары инде Фәриткә юнәлгән иде Яруллин исә Эшелон җилләре, дип. киеренкелекне йомшартырга теләгәндәй. көлемсерәп җавап кайтарды Коридор башына чыгып, икәүдән- икәү генә тагын байтак нәрсәләр турында сүз алмаштылар, үзара хәл- әхвәл сораштылар Фәрит хәрби тормышын, госпитальдә ятуын кыскача гына хикәяләп алды Профессор уйга бирелде: М-да. Бу сугыш кеше язмышларын ипчекләр генә үзгәртеп ташламады, ә? Хөкүмәт карар иткәнчә, башкала консерваториясе дә бирегә күченеп килде Бөтенләй уйламаган җирдә җан асрап ятабыз менә - Шәһәрләрнең кайсына эләксәң дә. аларда бертөслерәк тормыш хәзер. Сугыш мазасы һәркайсына үзенең тамгасын суккан - Әйе. тыныч көннәрнең матурлыгын кайтарып аласы иде Кайда да бер кояш дип әйтәләр әйтүен, әмма Мәскәү сагындыра Миндә дә шундыйрак хәл. Генрих Ильич Кичә юлда төнлә генә йоклап киткәнмен Мәскәүнең шаулы урамнары төшкә кергән иде. Уянып китсәм тәгәрмәчләр шавы икән Бу урында Литинский елмаеп ук куйды, башкаланы хәтердә яңарту икесе өчен дә рәхәт, күңелле иде . Тукта, иш.> әле без монда басып торабыз-’- дип. профессор үз-үзен битәрләгәндәй кинәт җитдиләнеп китте Сандугачны җыр белән сыйламыйлар, дн бит рус халкы Әйдә хәзер үк минем фатирга киттек Шунда кайтып ял итүдән лә яхшысы булмас Ходай белсен, мнмкинлек тагын кайчан килер безгә? Чирек сәгать тә узмагандыр Совет урамындагы сигезенче йорт- х ка Литинскнйның шундагы фатирына кайтып керделәр Фәрит ин < әүн-»л авыраеп калган итекләрен салды, биштәрен җилкәсеннән шудыр- " тан чакта андагы калак-кружка күңелле ава» биреп аллы (алар да сиенә » булса кирәк!) Фәритнең гәүдәсе җиңеләеп калчы кебек, кнн кызуыннан = салкынча бүлмәгә килеп керү рәхәтлеге, яна мохитка эләгү шатлыгы я аның уйларын таркатып ташлаган иде. шуларны тәртипкә саласы килеп. 5 салкын канлы булырга тырышты Беренче эш итен бит кулын чайкарга уйлаган иде, хуҗа ана ваннада ф ныклап юынырга тәкъдим ясады Ул арада IIICI.I киемнәр һ-»м снлге я кертеп ку пды Сагынган булгансынчыр Граждански кием бик китеш.» үзенә' J дип каршылады ул кунагын, аннары кухняда! ы нсг-i янына чакырды - Керосинка кетендәге ка» грюль пар атып утыра иде Тәмле аш исе - Казандагы таныш бер кухняны, гаилә җылысын, яшь ир белән яшь ха- - тын яши юрган нннен бәрәкәтле сулышын хәтергә куып керт.» Генрих ~ Ильич ашны үзе иешер.»ме. әллә ашханәдән китерәләрме ана Фәрит = ул кадәргсеп гнпченсргә яхшысынмады Карыны чынлап та нык ачкан f иде аның. тәлинкәдәге ашны бер телем икмәк белән бик Tin сугып “ куйды Кырынып, юынып, чалбар һәм кыска ж ни, ш күлмәк киеп алганнан сон ул хәзер инде ү ишә охшап калган иде Бүректәй кабарып TopiaH чәчләре. электәге тазалыгы җитми җитүен, әмма калын иреннәре, уйчан карашы, санашларны гепкә яшерә белгән күпләре дә шул \к Хәтта табигатендә; е салмаклык һәм сабырлык та пакт, «лекксчә калган Лап милек билгесе болар дип үзалдына нәтиҗә чыгарды профессор Корыган яфраклар гына җил кая куса, шунда таба йнгерүчәи» Лнтинскии фа1ирында бүлмә җиһазлары »ллә ни мактанырлык түгел; каран.IT. нсыл. тумбочка. шүрлек ише нн кирәкле нәрсәләр генә. Ин мнһимс пианинога урын табылган монда Музыкага җаны атлыгып торган Фәритнең уйлары инде күптәннән шул тирәдә Аның бармаклары. чыннан да. уйнауны үлеп сагынган иде Әдәплелек йнзеннән хуҗаның рнх» этен сорады да пианино артына утырды Фәрит үзенең «Шүрәле» балетыннан хәл ык җырына нигезләнгән бер взеген уйный башлады Бармаклар гыңлаусызга әверелгән. - дия- чия Фәрит соңгы аккордларын кнчәнгә тишеп тәмамлады Аның күзләре яңа бер дәрт, омтылыш белән тулган иде Шуларны җиткерергә гстәп булса кирәк, әйтә куйды Беләсезме. Генрих Ильич. Снембикә лейтмотивын һәм ИКенче акттагы кайбер ылешләрне тәпән та баетып, нр-яңадан язачак мын әле мин Мина калса. «Шүрәле» һәм симфоник үсеше, һәм музыкаль характеристикалар ягыннан камил әсәр Ә инде вәк-тняк үнәртүләр була икән, монысы башка мәсьәлә Балетыңның киләчәге, аны ничек яңгыратулары хәзер инде дирижерның талантына һ.»м ктллык дәрәҗәсенә бәйле Син тойган гаммаларны, син әйтергә теләгән фикерне тамашачыга анын кул астын тагы оркестр җиткерергә тиеш Ч »еңә кнч ле дирижер эләгүен телә син! Теләк белән генә барып чыкса икән Син Туканның Шүрәлесен музыкада терелттең, ана тагын бер кат җан open музыкада мәңгеләштердең, дип саныйм Менә күрерсең, ул үзе дә синең исемеңне мәңгеләштерү нчен корәшәчәк әле Монысын Фәрит күңелне күтәрү нчен арттырыбрак әйтелгән сүз ләр дип кабул итте Ни актан, ни кызылдан жавап бирә алмаганга күрә, үзалдына уңайсызланып куйды. Уйлап-уйлап торам. Фәрит, синнән әйбәт кенә командир чыгадыр. бәлки Ә бит тумышың белән син - композитор, моң иясе. Менә болар ничек сыеша икән дип гаҗәп.инәм мин. Яруллин нхтыярсыздаң укытучысының күзләренә күтәрелеп карады. Сизгерлек дисәң дә ярыйдыр .юны: кунагының иң авырткан җиренә кагылышлы сорауны әйтеп ташлады ич' Дөрестән дә. Фәрит үзенең тормышында иҗади максатларында өзеклек килеп чыгуны авырдан кичерде, сугыш шартларына кыенлык белән ияләште. Моны гел белән генә аңлату шактый кыен эш. Сез миңа. Генрих Ильич, авыр сорау бирдегез әле . — Фәрит үзенә кирәклг сүзләрне эзли-эзли. бу урында бераз тукталыш ясап алды.—Күңел дигән зурлыкка бар да сыя. күрәсең. Элек мин композитор бурычын үтәп яшәдем Менә шуңа тагын солдат вазифаларым да килеп өстәлде Кайсыдыр акыл иясе кеше күңелендә ике «мин»нең сугышуы турында әйтеп калдырган бит әле. Минем белән дә шундыйрак хәл. ахрысы Берсе аның музыка ягына өстери, икенчесе ил каршындагы антымны намус белән үтәргә куша. Бу тартыш нык газаплый мине. Шул ук вакытта көрәш, яшәү фаҗигасен бөтен тирәнлеге белән аңларга да ярдәм итә шикелле. Генрих Ильич, бу сөйләшүгә әллә кайчан әзерләнеп куйгандай, әңгәмәдәше белән шундук бәхәсләшәсе итте Ишеткәнең бар микән синең, заманында французлар шундый җәза уйлап чыгарганнар: кешегә туйганчы ашау мөмкинлеге бирелә, ләкин ул хәрәкәтләнүдән бөтенләйгә мәхрүм. Нәтижәдә адәм баласы акрын үлемгә дучар ителә Сугышның сине дә шулай җәзалау ихтималы бар дускаем. Бер караганда уй-хисләрең тирәнлегенә, кешелек фаҗигасен якыннан тоярга юл ача ул. икенче карыйсың, сине иҗади эштәй мәхрүм итен, профессиональ үсешеңә аяк чала Табу һәм югалту дигәндә, соңгысының зыяны зуррак түгелме’ Сугыш мәхшәре күңелеңдәге сафлыкны, музыкага булган мәхәббәтеңне тупасламас микән?. Анысы әчеп борчылмагыз, тик яткан ташны гына мүк баса... Башкаланың Зур театры Куйбышевта күрсәткән спектакльләрне карагач. беләсезме, ничек канатланып киттем мин! Сабый баладай куанып, яңадан тугандай яшәреп, куәтләнеп чыктым . Бәлки, сиңа Шостаковпчның Җиденче симфониясе премьерасында да утырырга туры килгәндер әле? Юк шул! Петр Андреевич Гусев белән очрашканны әйткән идем ич. Куйбышевта премьера 5 мартта башкарылды, дип сөйләде. Ул көннәрдә минем хәл мөшкел иде тиф белән авырдым, ут эчендә яттым. Кул сузымы җирдә генә нинди мөмкинлек кәгеп торган мине ул чакта! Тазаргач, шулай да. Шостаковнчны күрү бәхетенә ирештем Карап торышка тыйнак. 1алн генә кеше кебек үзе. ә музыкасында дөньяны тетрәтерлек давыллар. - Мина ул симфонияне радиодан тыңларга насыйп булды Көчле, тәэсирле әсәр, симфонизмның югары бер үрнәге Барабаннар дөбердәвенең усал ритм белән кабатлануы фашизм янының зурлыгы, рәхим- сезлеге турында сөйли Меңәрләгән авыр итекләр дәһшәт белән өстенә килә кебек. Дошман темасы автоматизм дәрәҗәсенә күтәрелгән кыр гыйлыкны. җимерүче көчләрнең кешелексезлеген ачып сала. Әсәр күп сыйдырышлы, аңарда фаҗига һәм героика бергә кушылган Шостакович бу симфониясе белән фашизмга үлем карары чыгарган дип кабул иттем мин аны Әсәр белән автор арасында тигезлек билгесе куярга мөмкин, диләр ич. Очрашып күрешкәнсез икән, димәк. Җиденче симфонияне тыңлаган кеше дип хис итә аласың үзеңне, ә?!. Монысында икесе берьюлы кара-каршы елмаештылар. Аннары да дусларытанышлары. ижади ниятләр турында байтак сөйләштеләр. 38 фикер алыштылар әле. Кешенең күңелен яктырта, зиһенен көчәйт^ тормышка мәхәббәтен ныгыта торган очрашуларның берсе иле бу Ут эчендә иҗади планнар белән янып яшәгән Фәрит әңгәмә куерган саен күз алдында яшәреп, /канланып китте. Пианиноны да ялгыз калдырмадылар. композитор үзенең булачак симфониясеннән өзекләр. үз сүзләренә язган кантатасыннан аерым кисәкләрне уйнап күрсәтте Сүт иярә сүз чыгып, Яруллин дирижерлык факультетында укырга теләге барлыгын да белдерде, аннары кулларын пианинодан аермый гына тагын нидер әйтеп аллы Генрих Ильич соңгыларын әллә ишетте, әллә юк. аның уйлары кайта-кайта яңа бер дулкында агыла иде «Саклыйсы, ничек тә саклыйсы иде бу егетне Кара син анардагы рух өстенлеген. Ватан тойгысының тирәнлеген' Элек индыйга охшамаган иде. кай арада ныгып, үзгәреп өлгергән ул? Андый сыйфатлары төп тәрәк яшеренеп яткан, күрәсең Сугыш егетне үзенә суырып алган, талкыган. ләкин хыялларын чәрдәкли алмаган Күр син аңардагы фанатизмны* Сугышның ярым йорты мөмкинлекләре эчендә дә никадәр күңел .хезмәте башкарган Болар нибары эскизлар, иҗади ният Аңарда, мәйдан сорап, никадәрле музыка талпына' Алар дөньяга юл табарга тиештер ич. Сугыш, сугыш, диеп барысын да тәкъдиргә сылтаргамы? Кем җаваплы моңа' Язмыш шаяртуыннан әллә ниләр көтәргә мөмкин Саклыйсы, ничек тә саклыйсы иде егетне > .Читинский урыныннан торды, нинди дә булса җнтдн фикер әйтергә теләнеп сиздереп, арлы бирле йөренә башлады. Фәрит, уйлан карыйк әле Сине киләчәк өчен, сәнгатебез хакы на саклап калу дөресрәк түгелме икән? Тылда калган очракта да син илгә, халыкка, җиңүгә менә дигән өлеш керт.» алачаксың бит Сөйләшүләре алга таба пичек тәмамлангандыр, һәрхәлдә, ул көнне Литинскнй аны. консерваториянең хәрби капельмейстерлар факультетына керү мөмкинлеге ачыла ик HI. бу очрактан баш тартмаска күндерә Икенче көнне ук хәрби кафедра башында юрган комбрш \ L. Гу торны эзләп таба һәм талантлы яшь комнознюр Ф.«pin Яруллиннын язмышын сөйләп күрсәтә, алга таба нишләргә кирәген да уйлашалар Фәриткә вакыт бик тә чикле бирелгән у i аның ике н*нә көнен Саратовта үткәрә Китәр чагы котылгысыз якынайган саен биштәрен ныграк рәтли, кәгазь-каләм запасын кайгырта Соңгы юнне дә танга кадәр сөйләшеп утыралар, вакытларының байтак өлеше инструмент янында уза. билгеле Төнге поезд ава «лары кырыс чынбарлыкның янәшәдә Генә икәнлеген дә искәртә кебек тимер юл. хәрби состав чехол, ы» танк һәм пушкалар, команда i авышлары. часовойларның арлы-бирле йөрүе Литинскнй Фәритне вокзалга кадәр олага бара А Гутор үзе булса кирәк, тиешле хәрби округ кимандованиесе белән бәйләнешкә керә Ләкин фронт карамагындагы кешенең и-мышыч кырыс сугыш көннәрендә телефон аша гына хәл итү мөмкин түнл Цо НЫН өчен округ һәм Фәрит хезмәт итә торган хәрби часть командование ләренә тиешле кәгазьләр җибәрү шарт Монысы ы эшләнә Тик боларны башкарып, рөхсәт арты рөхсәт җыеп, килешүләрне мнарыдан раслата торгач, ике атна чамасы вакыт у га СУГЫШ китереп чыгарган төрле кыен лыклар. күчеп йөрүләр нәтиҗәсендә консерватория тән Яруллин исеменә җибәрелгән чакыру кәгаге частька вакытында барын ирешми Фронтта кече командирларга кытлык заман. шу на күрә хәрби училище тәмам лаган кече лейтенант Яруллинны җибәрмәскә тырышулары да бик их ти мал. „ Ул арада, хатында хәбәр итүенчә, Фәритләрнең часте Пенза шәһәре тирәсенә күчеп урнаша Дөрес әлсы баш өстендә ядрәләр тә сыпыр мый. тирәякта снарядлар да шартламый көннең кун өлеше хәрби өйрәнүләр белән үтә. Иолнгәңгәмә ’сәгатендә замполитлар, вак-төяк бәрелешләрне исәнләмәгәндә, совет-герман фронтында вакытлыча тынлык. дип аңлаталар Ләкин тынлык дин алланырга ярамый, аның давыллары ерак йөрмәскә тиеш Сталинградны дошман кулына бирергә ярамый' Фронтка габа якыная баруның агыл мәгънәсен солдатлар да. кече командирлар да яхшы аңлыйлар аларнын теләсә кайсы минутта алгы сызыкның иң кайнар ноктасына барын керүләре ихтимал, һәм шулай була да. Без моны Фәритнең хатыннан укып та беләбез. «Сөекле бәгырькәем' Синнән хәбәр алмавым бик-бик кызганыч. Монда хәлләр үзгәреп китте бит әле: хатың килен АШК->НДӘ МНН инде м >ннан еракта булырмын. Ихтимал, бүгенге иң иң кызу төшкә эләгермен Хәзерге көндә Ватаныбызны саклаудан да изгерәк максат юк. Горурлык хисе белән фронтка китәмен Безнең дөньяда яшәвебезне хәтәр хәлгә төшергән дәһшәт бүген һәммәбездән соң дәрәжәдэ киеренкелек таләп итә Жниел чыгасыбызга шикләнмә дә. Нинди хәлдә икәнебезне белми генә яши торган заман түгел. Көчеңнән килгәннең һәммәсен эшлә, күбрәк эшләргә тырыш Китәр алдыннан әйтер! ә теләгәнем менә шул. һәрчак һәм һәр- кайда синең Фәритең». Яруллин хатлары Аларның күбесе химик карандаш белән язылган. Хәрби кыр шартларында шәмәхә караны табу да. саклау да уен эш түгел Шулай да конверт тышлыгының күбесендә адреслар ручка белән язылган Аларын Фәрит штабка йөргән чакларында алдан ук әзерләп, өстәл артына утырып язган, билгеле «Кызылармеец хаты. Бушлай» дип тамга сузылган соргылт конвертлар урау юллар аша Казанга кайткан. Алардан әле дә CVINUI елларының моңсулыгы, кулына корал тотып көрәшүче композиторның сулышы бөркелеп тора кебек Фәритнең чираттагы бер хаты «Сөекле балакайларым!» дигән сүзләр белән башланып кит Листок* рәвешендәге хат бигенең өске өлешенә типография хәрефләре белән болай дип язылган: «Без совет жирен гитлерчы калдыклардан чистартырга тиеш һәм чистартырбыз да! Сталин» Тыл белән фронтны бәйләү, берберсен сагынып көткән йөрәкләргә хәлнең кискенлеген аңлату чарасы, чакыру авазы. Кәгазь битенд I тагын зәңгәр төстәге рәсем дә бар: туп янында безнең солДат- лар кайнаша, бер чигтәрәк ут. төтен ялкын. . Соңыннан булса кирәк, сугыш картинасы кырыена Фәрит кышәчлап кына болай дин тә өстәгән «Күрәсең бит. янгын күренеше, ләкин бу «Шүрәле»дән түгел» Балетын сагынуны, һаман шул хакта уйлавын ничек оста сиздереп куйган ул' «Шүрәле» аны Казан белән, андагы дуслары, яшьлеге, мәхәббәте белән бәйләп тота Болары сугышның теге ягында калган истәлекләр. бу ягында - хәрби тормыш, хыялда гына булса да үткәннәргә кайтып килү юанычы Биредә ана ялгызлык, тышкы дөньядан «качып» үз-ү зеңә бикләнү халәте жнтми. Менә шундый чакта, мөмкинлек таба алсаң, хат язып бушанудан да зур бәхет юк Сугыш мнн композитор, мин шундый-шун 1ыи уйлар давылында яшим, дип мактана торган урын түгел Боларны бары нзк сине аңлардай, йөрәк серең сыярдай иң якын кешеңә генә сөйләргә мөмкин. «Сөеклеләрем, әнисе белән кызым! Хат алыша башлаганнан бирле сездән еш кына открыткалар алырга күнегеп житкәч кенә, бу арада бернинди хәбәрегез юк Гаилә хәлләреннән тыш мине әле дусларым Нажии. Ключарев. Хәбибуллиннарның ниләр эшләгәне дә кызыксындыра Нәжипкә бер язын та жибәргән идем, әлеге көнгә хәтле жавап ала алганым юк Бүген эшләгән эшләрем гәрчә музыкадан ерак булса да музыка минем күңелемдә, һәрвакыт минем белән бергә, анардан аерылуы ансат түгел Соңгы көннәрдә бигрәк тә симфоник оркестрга дирижерлык итәсем килү тенкәмне тәмам корытты t әсәре мие башкарабыз, һич тә бүтәнчә түгел «Шүр.>лс»мне сагынып үләм инде. Сөембикә лейтмотивы бераз яңачарак яңгыраш алды Киләчәктә ул симфониямнең урга өлешен тәшкил итәчәк Әлегә хыялымны тормышка ашыру мөмкинлеге булмавы гына ляны > Нажии йен каләмне кулында нык тотуына, уңышлы гына башлаган эшен дәвам * иттерүенә сөенәм дә. бераз көнләшәм дә. Ярый, кирәкмәгәнне лыгыр- -- дыйм бугай. # Инде бетерәм. һәмм.негне дә кысын-кысып кочаклар идем Әнисе j белән кызымны бигрәк тә. - Адресым бераз үзгәрде 1681 иче кыр почтасы. 237 часть Калганын z үзең дә беләген инде» s 1942 елның октябрендә язган хагларынн «н Яруллинныи оборона ф яисә икенче эшелон сызыгында яшәп ятуын беләбе. Аларда атыш. - бәрелеш, «бүгенге ин-нн кызу төшкә эләгү» билгеләре күренми Димәк. - уйланырга, дусларны сагынырга, үзеңнең үткәндәге хаталар һәм уңыш Z СЫзлыкларны бәйләргә, күнсл борчуларын җиткерергә накыт күбрәк - дигән сүз Хатларының озынга китүе дә шул хакта сөйли Тез башына. I прикладка яисә командир сумкасына куеп язылган, йөрәк түреннән - чыккан андый хатлар күн«л биографиясеннән бер сәхифә, сугыш ел- * лары кайтавазы « Б л ы р ьк.» йл.> рем. бала к а йл л ры м' Нп булды үзегезгә, шул чаклы озак \атыгы ( хәбәрегез килми Бик нык борчылам. Бүген бераз буш вакытым булды, шунлыктан башыма әллә нинди фикерләр кереп тутлы Сезне юксындым, әтине юксындым дуслар да. «Шүрәле» .(..сагындырды үземне «Шүрл.1е»т күптәннән уил.наным юк иле Сыңар күзем белән генә булса дә күрәселәрем килә сәхнәдә Хәзер аңлыйм инде Якобсон белән юкка бәхәсләшкәнемне Нсәи калган очрак та да андый талант иясе белән кабат бер> бергә шьтлрг гуры киләме әле. юкмы Анык постановкасы янында минем музыкам чүп кенә Үзенең энергиясе һәм дә үҗәтлеге белән ул бит мине яхшы фикерләргә этәргән кеше Ул бер дә кызганусыз, эшкә файда килсен өчен газапланган «кошлар»тан театрда бик азы калгандыр инде Әгәр берәрсе театрда калган булса, иң-нң дустанә сәламнәремне тапшыр үзләренә Икенче күзем белән театрда Нәҗипнең иҗат игкән әсәрен күрер һәм тыңлар идем. Байтактан бирле му гыкаль фикерләр ншегкәнсм булмады Бик сагынам, үз бурычымны онытмыйм, селтә елулыкелламәттек. зур бәхет . Лар тел->11 калам һәрвакыт, һәм һәр җирдә сезнең .п иен > Фәрит . IиI ши кип ц< I.. K i.,т..р! и la Яруллинныи үз сүзләренә язган канта тасы барлыгы да әйтеп кителә остазы белән Саратовта очрашкан чакта ул аның аерым кисәкләрен уйнап та күрсәткән иде Ж,нр аегыннан табылган чүлмәк китеге әрхсоч i к\ itJii.i ЭЛӘГӘ ИКӘН калган «.тешләрен дә күзаллап ут анын тулы сурәтен ис.ш бир » ала Яруллин хатларын укыганга бездән |.» күп вәкыг археолог галанты нечкә сиземләү осталыгы сорала • Баг ырькәем! Унында язган хатынны ал тым Матурым, үзе-inc р.шжс! к >пем н«»н I аф\ п I Хыялга бирелеп китү ем фкасында шулай килеп тыкты Бүтән кабатланмас Театр ремонтта тип язасың • « зоны канчан башлана соң инде ул чагында5 Театрда «Шүрәлемне берәр вакыт куярга уйлыйлармы юкмы? .Мин Казаннан кпжәнн.ш бирле ичмасам концертта берәр тапкыр нзгк ләре генә булса да башкарылдымы, юкмы' Якобсон «Шүрәле»не Зур натрга күрсәтеп Kapai.ni Ч1екгакльне анда ошатканнар, тик ГнчнеКс- Iәр юкада булмый торып без аны сезгә бирмибез, дигәннәр. акы.Т.ты башлар Солдафоннарча зәһәр итеп сүгенергә әзер идем. Казан. к»му- мән. иҗат итә башлаганнан бирле минем тәгәрмәчкә таяк тыгудан башканы би ми әле Күпне генә уйламаска тырышсам да. булдыра алмыйм Нәҗипнең адресын җибәр әле Кызымның чирләп китүе бик тә көен терә Тик чәнчелеп китим, берни эшли алмыйм бит. Бөтен җаваплылык сиңа төшә инде Лөр.мемдә ул. син музыкам яши. бар өметем сездә. Кылымның хәлен ялын җибәр. Әтине белеш \иа я« Кочаклап үблм. Фәрит » Кызы туу хәбәрен Фәрит Гәлнна-ы язган хаттан укып белә Аның тормышындагы иң куанычлы бу көн. мөгаен. «Шурәле»сен иҗат иткән- тие ип тур шатлыклар белән генә тиңләшә аладыр Хәзер инде бер ук кешедә өч төрле вазифа, оч төрле җаваплылык бергә кушылып китә композитор, сугышчы, әти Кайчак Фәрит төн уртасында уянып китә дә йоклый алмын газаплана. ш»нн кызы Наиләсен күз алдына китерергә тырыша Кайта кайта яңгырап, колагына бала елаган тавыш килеп керә.. Бу минутта кызы, бәлки, чынлап та елап уян.андыр кисәтеп тә тормастан. җиде төн уртасында шуның кайтавазы колакка бәреләдер? Тамагы тукмы аның, яшәр почмагы җылымы, авырмыймы? Күңелдәге куаныч шатлык янәшәсенә өр-яңа борчулар да килен өстәлә Хатларының берсендә Фәрит гаиләсенә фотонлакат сала. Рәсемдә баласын кочаклаган ана. ул фашнстНың каплы штыгына курку* пәфр.н ТУЛЫ күзләр бг ion карап тора Плакатта; «Кызыл Армия сугыш чысы коткар'» дигән сүзләр дә бар Фәрит үзенең гаиләсе каршындагы бурычын әнә шулай читләтеп кенә аңлатырга тырыша шикелле: уйнап йөрмибез, безнең эш ыр зур һәм җаваплы, янәсе Открытканың икенче Я1ЫНЛ гарәпчәрәк стильдәге эре хәрефләр белән түбәндәге сүзләр язылган «Минем кечкенә нарасыем сине бик нык яратучы әткәеңнән сәлам. Казаш а. кечкенәм Наиләгә, фронтта йөрүче әтисеннән» Хәзер ип :< Фәрптнеп хатларына «кызым-нарасыем ни хәлдә» ди- 1ан ярату, кызыксыну сутре һаман саен ешрак бәреп керә. 1өрлс чак була бит Казанда «Шурале»се белән җенләнеп яткан көннәрдә бербереңә нркәләу сүзләре әйту. бәлки, сирәк эләккәндер. Янәшәлек, мәхәббәт кадеренең читы назлардан мәхрүм кыр шартларында аеруча көчәеп һәм тирәнәеп китүе i аҗәпмени? Фәрит, дөнья* ,ә колакны иркәли торган нинди ягымлы сүзләр таш а, сагыну төсмер I ipeii.i манып шуларның һәммәсе!' хат ларына күчерә (’өйгәненә язган барлык хатлары да «Газизем». «Сөеклем» «Нарасыем». ’Гүзәлем». Бәгырькәем» «Акыллыларым. . дигән иң назлы, йомшак сүзләр белән башланып китә Аның бар мәхәббәте* әнә шул береччл сүзләргә сыеп беткән, ка.паинары хәләхвәл сорашу, кытыксыну. борчылу, мөлдерәмә уйларын уртаклашу Дөньяда Галинасы һәм кызы барлыгы сугыш җәһәннәме эчендә дә йөрәген җылытып, күңелен яктыртып тора! Ул ерак- ан торып булса лә алармы юатыры. хәлләрен җиңелли гергә тели. ыәрен Я.ПЫ1 тоймасыннар, янәсе. Ул гаилә терә!е. кирәк икән аларны һәрвакыт һәм һәркайда салкын җилләрдән ышыклар! а әзер .. Фәрит фронтта, гаиләсеннән еракта шундый уйлар белән яши «Хат яз. я< - дип ялваруы бик тә урынлы үзе күп яза. башкалардан да шуны өмет итә. Тыл белән иң ышанычлы элсмТә - хатлар Шуның аша гына күп нәрсәләрне белеп, у сеннән ерактагы тормыш сулышын тоеп яшисең Хат-хәбәрдер озак килми тору газап, нң борах ты коннар, билгесе стек уртасында талпыну Траншея бүрәнәсенә Л. Тимергалима рәсеме яисә землянка почмагына арка терәп сәлам хаты уку иң бәхетле минут' Кыр почтасының исә «юмарт» чаклары да булгалый «24/.ХП-42 Исәннәрмесе.з. бәгырькәйгенәләрем! Бүген зур шатлык яуды әле өстемә. күз алдына китер менә, берьюлы 10 хат алдым синнән - 3. Нәжиптән I Заһидтан I. Мәскәү- дән 2. Саратовта яшәп яткан Генрих Ильич Лнтннскиндан 2. аннары тагып әтидән Хатлар иске адрес белән килгәч, һәммәсен бергә жыйганнар да монда жнбәргәннәр Көтмәгәндә шул чаклы хат килеп төшкәч, югалып калдым Бигрәк тә синен хатларын сөендерде, әти белән Генрих Ильичтан килгәннәре ю сөендерде. Ул. сабыйга ярдәм күрсәтергә теләп, сезне бик сорагач, жибәрдем адресыгызны Мине ин кыен чагымда ул гына аякка бастырды. Мнн фәкать ана (ына бурычлымын. Озакламас, сезгә дә хат язар, нарасыебызның хәле белән кызыксыныр Дусларның шулай онытмыйча, кадәри хәл ярдәм күрсәтергә торуына сөенеп бетә алмыйм Картаеп беткән Асия Измайлова булып ул да бит әле безгә игътибарлылык күрсәткән Болары аның ярый да .шик. синең чирләп китүең бер дә әйбәт түгел бит әле Бичаракаем, һич югы бераз гына булса да жи- неләйтә алсамчы хәлеңне Кызыбызның сәламәт булуы да сиңа бәйләнгән Ләбаса, ә мнн нарасыебызны үлеп яратам Ә син. әшәке нәрсә, аның тууына шатланасыңмы, шп сорап язасын. Ульяновскидан язган идем бит бу соравыңа, хәзер төшендереп тормыйм Барча дусларга. Асия Измайлова™ сәлам диярсең». Яна ел якынлаша Ләкин сугышның анарда эше юк. башка фронтларда азмыкүпм< тынлык тор» , да. Идел буенда Сталинград өчен каты сугышлар бара Фәрит 1яиләсен онытмый, билгеле Гомеренең яңа елына аяк басуы белән алдан ук ’әбрикләп. кызына махсус котлау сала, «сине кочып сөя алмавым бик-бик кызганыч» дигән сүзләрне дә өсти, Әле бер-берегн тамчы да күрмәгән ата белән бала күренмәс жепләр ярдәмен. !.• тоташкан. Сугыш әнә шуларны өзәргә, теткәлән ташларга, сабый белән әп.се арасында мәңгелек упкын ясарга тели Яруллиннын жаны. тәне исән чакта ул моны берничек тә эшли алмаячак әле.. Яшәргә, көрәшергә яшь гаилэзен кайгыртырга тиешле хокукын Фәрит ү зе дә анст.т кына бирмәячәк. «Газиз балакайларым' Көн саен дип -.йтерлск үзем турында аваз салып туйдырып бетергәнмендер инде. Тик моны зинһар, киная буларак кабул нтмәсәгез иде Гомеремдә дә кинаягә таянып эш итмәдем Бердәнбер теләгем ул ла булса жир йөзен тә иң иң якын газиз кешеләремнең сулышын тоеп яшәү, аннан да кадерле нәрсә юк Әгәр дә сез минем ку.: а. гымда булсагыз, саулыгыгыз, хәл-әхвәлегезне хәбәр итеп торырга кызыкаем белән сиңа әмер бирер идем, кул астымда булмагач, таләп кенә итәмен, һәрчак сезне яратучы, нинди генә шартларда да игеннән чыгармаучы «яман» әткәгез». Алга таба Яруллин гомеренең зур бер өлеше Бөек Ватан сугышы көннәрендә данлы юл үткән 19 танк корпусына бәйле. Дошманга отпор бирү һәм Кызыл Армиянең уңышларын зурайту максаты белән тылда яңа стратегик резервлар оешкан чак. Илнең танк һәм артиллерия промышленностендагы уңышлары яңа төр техника белән коралланган өстәмә корпус һәм армияләр төзергә мөмкинлек бирә Верховный Башкомаидованне резерпина кертелгән 19 танк кор- 41 iiynj шундый удар көчләрнең берсе. Ул шактый кыска арада. 1942 елның 24 декабреннән 1943 елның 5 январе тирәсендә. Тула нәкәсенең Турдей станциясе янында оеша. Кыр почтасында аның номеры «39887» дин йөртеләчәк. Январь башларында Яруллинның « кая урнашуыбыз барын житкәч кенә билгеле булыр». «Әле генә утыз-кырык километр жирне такта кебек аякларым белән тәпн-тәпи йөреп кайтыр * га туры килде», дип язган хәбәре нәкъ менә шушы көннәргә карын г Яна оешкан корпус. Елен һәм .Чинны шәһәрләре аша утеп. Курск “ Орел юнәлешендәге сугышларда катнашырга тиеш була Хәрби эшелон Елен һәм Ливны станцияләренә килеп туктый Юл- ~ нын калган өлешен 150-200 километр араны пехота жәяү узарга - тиеш Сафларны тагын да көчәйтү һәм тулыландыру максаты белән | бирелгән өстәмә көч чаңгы һәм разведка батальоннары корпуска ' юлда, марш вакытында килеп кушыла. Үч иткәндәй, ничә көн рәттән г февраль бураны котыра Чамасыз тирән кар юлларны күмеп киткән * Көрт өстеннән бага-чума баручы солдатларның жнлкәсендә станок- L лы пулеме!. танкка каршы ата торган авыр мылтыклар (I1TP) Кеше - генә түгел, атларга тикле тәмам хәлдән тая Немецлардан әлерәк кенә азат ителгән авылларда туктап туктап ял итәләр Анда жичерск 2 йортлар, торак һәм икмәк кытлыгы Тыл хезмәте күрсәтүче гаскәрләр = азык гөлек һәм башка кирәк-яракны еш кына соңарып та кнтергәлн- - ләр Андый чакта халык фронтка баручы солдатлар белән соңгы икмә- гей дә бүлешә, крестьян атлары авылдан авылга хәрби йөк ташый Юл озын, юл авыр Сугышчылар кайчандыр культура йорты ~ булган бина янына килеп туктыйлар. Аның түбәсе жимерек. бүлмәләренең берсенә снаряд төшеп шартлаган Таш. кирпеч, такта жимерек- ләре арасыннан чәрдәкләнеп йөзтүбән ауган кара рояльнең аяклары тырпаен тора. Үтерелгән мон. шартлау астында күмелеп калган ятим авазлар Менә ул сугышның музыкага, сәнгатькә мөнәсәбәте! 14 февраль. 1943 ел Бу көнне 19 танк корпусы. Фатеж тирәсен дәге сугышларда катнашын, беренче тапкыр сугышчан чыныгу ала 15 февраль көнне инде ул К Рокоссовский житәкчелегендаге Үзәк фронт < остьвына кертелә һәм Ope l юнәлешендә дошманга һөжүмиәр ясый Яруллинның хәзер озын озын хатлар язарга вакыты да. жае да юк Шулап да тынлык арасында кош теле чаклы бер хат язып өлгерә «15/111 43 Наныем Галка! Менә хәзер генә үчемнең хәбәремне белгертергә жай таптым Миңа үпкәләмисендер инде СУГЫШ хәлләре хат язарга һич кенә дә мнм киплек бирмәде Киләчәктә дә шул ук хәл кабатланачак Эшебез хәйран кызыклы исмен хәшәрәтләрен һәр оядан сөрү белән мәшгульбез Дусларның барысына да. әнигә лә сәлам тиярсең. Икегезне дә үбәм. Кылым турында язгала сон Әтиегез» Совет гаскәрләренең кышкы һөжүмнәрениән сон барлыкка килгән Курск дугасында кайнарлык акрынлап кими, суына төшә Чөнки икс як га арыган, йончыган, гаскәрләрне хәрби техника һәм башка кирәк ярак белән тәэмин итү эшен 1-» кыенлыклар һаман да күп Чикләнгән төбәкләрдә \ найлы позиция эләктерү һәм шунда ныгын калу өчен барган сугышлар гына туктарга уйламый Кар кайда та гнрән ныклан бер урнашкач, окопны бөтен гәүдәң яшеренерлек итеп казырга мөмкин Чарт аеның карлы, чатлама суык көннәре Ольхонатка авылының төньягыннан пехота колоннасы атлый Элемтә рот.ны командиры, өлкән лейтенант Хәйдәр Габдрахманов үзенгн езетләре белән колоннаны әйләнеп узган чакта ротанын автомашиналары кмрзкә кереп бата Алар сугышчан приказны у тәргә — фронтка килеп кушылучы өстәмә көчләрнең элемтә эшен җайга салырга тиешләр иде Нишләргә? Тәгәрмәчләр кар тузаны чөеп, бер урында зыр-зыр әйләнә башлау белән, юлда барган взвотын ияртеп, урта буйлы, мөлаем йөзле кече лейтенант ярдәмгә килә Сугыш юллары кисешкән ноктада ике командир әнә шулай көтмәгәндә очрашалар Яруллин үзенең кем икәнен әйткәч, рәхмәт белдереп Габдрахманов та фамилиясен атый Моны ишетү белән, яна танышы татарчалатып: — Якташымны очраттым бугай, нинди бәхет' ди Якташлар да булгач, су > бик тиз ялганып китә. Казан хәлләрен, сугышка кайчан, ипчек эләгү .әре хакында сорашалар. Шунда Габдрахманов. күңеленә килгәнен яшереп тә тормыйча, турыдан-туры - Сез сон композитор Яруллин түгелме? дип сорап куя. Сугышта үзенең кемлеге хакында ачылып китәргә яратмаучан Ф.т рит якташы каршында дөресен әйтергә мәҗбүр. билгеле. Хәйдәр Габдрахманов, байтак еллар үткәннән сон ул минутларны болай дип искә төшерәчәк «Безнең әңгәмәдә сугыш хәлләре лә телгә алынды, әмма инде күбрәк үзебезнең Казанга, сәнгать хәлләренә кайтып Калды Ул үзенең дуслары Җәүдәт Фәйзи. Нажии Җнһанов, Александр Ключарев һәм башка композиторларның иҗатын сөйләде Салих Сәйдәшевне бнк жылы искә төшерде, үзенең остазы буларак телгә алды кодрәтле талант иясе икәнлеген әйтге. Фәритнең ел маен-көлеп сөйләшүе мине сихерләде, без инде иске дуслардыр сыман тоела башлады. 1938 — 1939 елларны Казандагы сәүдәчеләр клубына хорга йөргәнем, хор җитәкчесе Разия Яруллина композитор Фәрит Яруллинның җырларын өйрәткәне. «Шүрәле» балетының аерым кисәкләрен радиодан бик яратып тыңлаганым исемә төште. Әңгәмә барганда мин аның иҗаты белән киләчәктә ниләр эшләргә уйлавы белән кызыксындым, сугыш шартларында эшли алу-алма- вын сорадым Ул бераз уйланып торды, кыяфәте җитдиләнеп китте - Музыка миңа һичбер вакыт тынгылык бирми. Кайбер нәрсә ләрне кәгазьгә төшергәлим болай үзе. Опера язарга хыялланам. Исай калсам, һичшиксез, шуны язачакмын. Совет халкының батырлы, ына багышларга исәп Ич ген герой — халык булачак.— диде.» Элемтәче һәм укчы солдатлар машиналарны көрттән казып чыгарган арада ике татар командиры байтак нәрсә сөйләшеп өлгерә. Туганнарча аерылган чакта, тизлән ут эченә керәчәк ике сугышчы- якташ буларак, адрес алмашалар Аннары инде һәркайсы үз юлы белән китеп бара... Кары, бураны, юл өзеклеге белән тецкәгә тигән, төрле бәрелешләрдә үткән авыр, газаплы кыш. ниһаять, арпа кала Ике як га нык арыган, хәзер иң яхшысы оборонага күчү, эреп юкка чыккан окоплар урынына яңаларын казу, траншея һәм блиндажлар төзү, алгы сызыкта мина һәм тимерчыбык киртәләр кору. Курск дугасында өч айга сузылачак тынлык урнаша. Күкләр аяз. зәңгәр, тирләп пешеп жир актаручы солдатларның аркасын кояш торган саен ныграк, җылыта, беренче үләннәрне иркәли Фәрит һаман дә Фатеж тирәләрендә. Ипчәмә чакрымнарга сибел гән корпус эчендә вак-төяк үзгәрешләр килеп чыккалын. Апрель башында Яруллин бригада көчләреннән вакытлыча оешкан тоткарлау ротасына взвод командиры итеп билгеләнә Яна бурыч, яңа мәшә катьләр Үзенең солдатлары белән урман кисә, блиндаж өчен бүрәнә ташый Ку пие күргән, шомарып беткән кыр сумкасы һәрвакыт у те белән Анда, хәрби документлар белән бергә, дәфтәр, каләм, кәгать битләре дә йөри Привал вакытларында Фәрит кайчавиы чнткәрәк китеп утыра суми., ында актарына башлый Аның өчен ял барыбер sin вакыии. уйланыр чак, үзе генә белгән хыял һәм борчулар дөньясында яшәү «Газиз балакаиларым* 2< апрельдә язган чатыгызга рәхмәт. Исән-имин яшәп ятуыгызга куанып бет., алмыйм Әтигә iciia борчылам: ни гомердән бирле хаты- * хәбәре юк I әрчә сиңа анын белән хәбәрләшеп торырга, хәлен язарга 2 кушсам да. хатында бер сүз юк 1600 сум. тагын 300 сумны алдын ми- - кән. югыйсә акчаны март аенда, аннары апрельдә үк салган илем инде, j Кыгыбышың рәсемен җибәримме. юкмы, дип сораган буласың Әгәр = дә син моны чынлап сорап торсаң, акылыңа зәгыйфьлек килмәде ми- = кән, дигән шик туа.. Литый нәрсәне сорап торалармыни* Ул фотоны 5 миңа салган булсаң, дөньяда бер акыллы чатын булыр идең, салма ~ глч кем икәнеңне әйтеп тормыйм инде, үзең дә беләсен. Кызымның ф открыткасын бер кип ттмый җибәргән б\л Ярый да бит язмыш миңа _ узган кыштагыча һаман шулай мәрхәмәтле булса Күбәү идек, бармак - белән генә санарлык калдык. Хәзер, әлбәттә, без янә дә ишәйдек, озакла- “ мый «Яңа Европа» исеме күтәргән йөгәнсез юлбасарлар өстенә ябырыла- - ч якбыз». 2 Шәхси чатларында Фәрит, әнә шулай зур һәм масштаблы фикер- х ләр югарылыгына күтәрел.». Тарихта мәгълүм: Европаның байтак ил- - ларс гомер бакый берберсснең жирен.», байлыгына кызыгып, теш каи- = pan яшәде, алай гына ла түгел, канлы походлар оештырды Мондый * походлар һәммәсе дә хурлык белән төгәлләнде. Инде менә тагын су- “ гыш. ике ил. ике идеология бәрелеше Тагын Россия изүләре ачык, ләкин серле, аңлпешсыз ил Кайберәү.! »р мйлавынча. артталык оясы, крестьяннар иле. янәсе J нем-u.iap үзләрен, бел цивилизацияле халык, дип күккә чөя. шапырына. Чынлыкта нәрсә? Illy.- халык немецны Мәскәү һәм Сталинград тирәсендә утлы табага бастырды* Яруллин хатларының берсендә мондый рәсем бар «Ватан өчен* Сталин өчен’.» дигән сүлләр язылган байрачны тоткан хәлдә совет сугышчысы алга, һөҗүмгә тлшлаия. Рәсем астына Япул IHH үзенең аңлатмасын ла я>ган хТиздән бе» әпә шулай ку чалачакбыз?» Ялгы- та Фәрит. нәкь кырык көнгә ялгыша Әле совет һәм герман командоианиеләре. булып үткән сугышлар тәҗрибәсеннән чыгын, акыл туплый. фронтлардагы хәлне өйрәнә. Алгы сызыкка кайчан, нинди көчләрне ташлау, аны яна хәрби техника һәм сугышчан резерв белән тәэмин итү бурычларын х.-1 кыла Фронтта гына түгел, пке якның тылында да күзгә күренми торган көрәш, бәхәс, ярыш бара 1943 елның январенда ук инде Волхр- дар түгел. Аларнын үз эше. үз мәшәкате, үз уйлары һөҗүм каи- ча»| башланачак бүгенме. нрг.нәмс? Алар моиы бсренч«* «илиләр чцгырагич кына көне-гекунды белән шундхк беләчәк I енерал уйлый, солдат башкара отышта бу инд»' элек-электән шулап китгән Яруллин үзенея солдатлары белән янә урында яшәп ята \нын poia командиры яшь кенә лейтенант Дмитрий Самойлов Яшь б\ » са i.i тәҗрибәсе зхр. инде Чәгкәү яны ехгышларындн катнашып өлгергән. Землянка эш бүлмәсе, черкиләрдән качу һәм йокы урыны Фәрит сөйләшүләрнең, берсендә нәни кызы барлыгын әйтеп куя. шушы көнгә кадәр кесәсендә аның рәсеме булмавыннан зарлана Аның бу ачуы кайбер хатларына да ташын чыга «Кире беткән нәрсә! Күзен дә йоммыйсын, алдалыйсын, мине агач атка атландырасын. Кызчыгымның фотокарточкасын кнтә башлаганыма икенче ел китте инде. син һәмишә үзеңнекен тукыйсың йә фотографның материалы юк. йә начар чыкты йә җибәримме. юкмы, дигән буласын Сабыр итәрлек вакытым югын гайрәтем чигү ихтималын беләсеңдер ләбаса Үзем сүгенеп яткан булам, үзем сезне кочаклыйм, үбәм. Кызымның портретын җибәр Минем әсәрләргә килгәндә. Нәҗип әйткәнчә эшләгез Башлаган эшләремне кайткач бетерермен, дигән өмет тә гел үк юк түгел Нәҗипкә сәлам әйт. миңа булган игътибарына рәхмәт Сима белән бәләкәй Светланага «Шүрәле»дән сәлам аиярсен Баланы саклый күр. Фәритегез». Самойлов тәмәке тартырга яратмый, гадәттә, үзенә тигән өлешне иптәшләренә бирә Кайдан кулга төшергәндер. Фәритнең кесәсен дә трофей трубка Сакаллы бер адәм сурәте менә шупын баш капкачы турысына тәмәке чокыры уелган Кәкрәеп килгән мөштеге исә шүрәле мөгезен хәтерләтә. Солдатлар мондый трубканы -.Мефистофель» дип йөртә. Фәрит, рәхмәт әй ген, Самойлов биргән тәмәкене үзенекеләр янына куша, аннары уйлана уйлана гына трубкасын пыскыта. Тәмәке тарту аның сагышларын таратып җибәргәндәй итә. уйларын еракка алып китә. Бер мәлне, урман кискәндә. Самойлов кыр кухнясы янында Фәритне туры китерә Яруллин чүгәләп утырган да. клавишларга баскан кебек итеп, пычкы эзләре киртләч киртләч беленеп торган агач төбендә бармак ларын хәйран оста йөртә икән Рота командиры нигә алай утыруы б< тән кызыксына. Болай гына Музыкант ич мин. дип җавап кайтара Фәрит Аккордеон булса кирәк, командир кушуы буенча тиз генә гармун китерәләр Фәрит ни өчендер уйнаудан баш тарта Икенче вакытны сөйләшеп утырганда Яруллин сугышка кадәр Казаннан Мәскәүтэ хәтле пароходта барганлыгын сөйли Бер ай бара, бер ай кайта идем, дигәч. Самойлов гаҗәпләнеп куя Ялың икешәр айлык булгач, нинди эштә эшләдең соң. дип сораштыра Композитор бит мин. ирекле профессия кешесе, дигәнрәк сүзләр әйтә Фәрит. Музыкантларны һәрвакыт сәхнәдә, пианино яисә рояль артында күз алдына китерүче яшь Самойлов ул чакта анын җавабын юньләп аңлап га бетерми Сүзне яшь лейтенантлар өчен аңлаешлырак темага кызлар, сугышка кадәрге мәхәббәт хәлләренә күчерәләр.. Казан белән ике арада хатлар һаман йөреп тора «lb V 43. Кадерлекэйләрем! Ниһаять, сездән хәбәр алдым Сәламәтләнүегез һәм кояшта җылына алуыгыз сөендерә Юкса мин инде ачулана башлаган идем Әтиегезне онытып җибәрү яхшы нәрсә түгел. Канда гына булсам да. нинди генә хәлләргә юлыксам да. мин һәрвакыт сезнең белән һәм уйларым беркайчан да сездән аерылмый Адресым өчен борчылма Иртәме-соңмы, енннән килгән хатларны мин барыбер алачакмын. Мнн хәзер, җырдагыча итеп әйтсәк. «Фига 4К ро анда. Фигаро монда» хәлендәрәк. әмма аермасы шунда минем лирик хәлем башкачарак нисбәттә Барыгызны үбеп. Әткәгез». /Кәй солдатның теләп, көтеп алган фасылы Кышның рәхимсез суыкларында кул-аяк бармакларын өшетү. тезлән кар ерып похолка чыгулар плаш палаткага төренеп окопта кар астында йоклаулар, гәү * дәие кузгага алмый оеп ятулар, әйтерсең. теш кенә булган Старшина f рюкзагындагы запас икмәк бозланып каткан икән, аны пычкы белән - тураклап ашарга туры килә Кыш туган йортыннан читтә йөрүче г солдатның желеген суыра, канына тешә Кышны исән чыкканнан сон t ул ин әүвәл җылы. йомшак, кара җирне кочаклый, туган туфрагын ис- ~ кә төшерә. Тынлык вакытларында исә җиргә чалкан ятып \ яланырга ; да хакы бар аның. Авторның күзаллавы Табигатьтә җәй. июнь уртасы Фәритнең күңеленә еракта да. = якында да кебек тоелган җәйге хатирәләр убылып керде Кинәттән ’ күзенә чалынган ялгызак арышлар ана туган ягы кырларын хәтерлә- ; тә иде. Кырлай һәм Кече Сөн урманнары нинди көйне шаулый икән - анда? Су шавы, агачлар кыштырдавы, кайдадыр еракга этләр өрүе - колагына килеп керә кебек Черки безелдәве ис вариациясенең кин сулыш белән кабатлануы Ватан зурлыгы, халыкның көче турындагы уйларга этәрә. Фәрит Яруллин иҗатын беренчеләрдән булып өйрәнүче Ч Бахтиярова болан дип ята «Татар халык әкиятләрендәге һәм Тукайның мәшһүр поэмасындагы гуманистик идея һәм эчтәлекне музыка бию. пантомима теле белән ачып бирердәй музыкаль сәхнә әсәре иҗат итү ул заманда безнең сәнгать өчен яңа нәрсә иде әле Тамашачыларыбыз, гомумән, классик биюләрне тыңларга да. карарга а күнекмәгән иде әле, ә бит алар — балетның төп чаралары Фәрит Яруллин яңа музыкаль форманы үзләш терүдә генә түгел, ә бәлки әле музыка телендә дә үзен кыю новатор итеп күрсәтте. Халыкның милли традицияләренә һәм рус классиклары традицияләренә таянып, ул өр-яңа көйле гармоник бизәкләр дөньясы ачты, сәнгатебезгә үсәр юл күрсәтте. Ә инде ул кулланган милли музыкабызга якын сурәтләү чаралары үзләренең яңалыгы һәм милли сәнгатьнең бөтен дөнья классик сәнгать туплаган тәҗрибә белән шулкадәр дә оста аралаштырып. үрелдерелеп бирелүе әле бүгенге көндә дә хәйран калдыра» «Шүрәле» балетының музыкасы әнә шундый. Сугыш үзенең сөякчел куллары белән шушы матурлыкны буарга, юкка чыгарырга теләгән иде Ул үзенең максатына беркадәр иреште дә. сугыш башлану белән репетицияләр өзелде Татар опера һәм балет театры 1942 елны үзенең эшчәнлеген җанландыра Ирләрнең күбесе фронтта, артистлар составы аз. бу.наннарының да күбесе уналты яше тулып та өлгермәгән кызлар һәм үсмерләр, фатир һәм тормыш-көнкүреш шартлары кыен «Шүрәле» балетының репетицияләре I■‘>44 ел азагында гына яңар- тыла Әле анда да дирекциянең шикләнүләре зур була, балет труппасының элекке көчләре таркалган, яңалары аякка басып кына килә, балетның колачы киң. партитурасы ул заман өчен катлаулы — спектакльне әзерләргәме, юкмы? Республика өлкә комитеты әзерлек эшләрен башлауны хуплый һәм ярдәм вәгъдә итә. Хәтерләсәк, декада эшләре ашыктыру һәм Фәрит Яруллин үзе генә өлгермәү сәбәпле, «Шурәле»не оркестрга салу, Литинский тәкъдиме белән, мәскәүле Ф Вшачекка тапшырылган иде Язмыш кешене менә бит ничекләр генә куалап йөртми Витачек эвакуация көннәрендә Казанга килеп эләгә һәм. партитураны тәмамлап. 1942 елның көзендә Та тар опера театрына тапшыра Димәк, репетицияләрне башлау өчен монысы да әзер дигән сүз. Балетның клавирын инструментларга бүлеп язганда Ф Внтачск ана кул тыкмаска, автормын тел нөсхәсен үз хәлендә килеш бирергә гырыша Флейта, инглиз быргысы, өчпочмак, ксилофон һәм арфа кебек уен коралларын образларның характерына карап сайлый Уңышлы яклар белән бергә, аның партитурасында байтак кына кимчелекләр дә. аерым алганда, артыгы белән гадиләштерү күзгә ташлана Клавирның * фактурасыннан килеп чыгарга тиешле төсмерләр. аккорд һәм гаммалар * тиешенчә кертелми кала Балетның беренче һәм өченче пәрдәләрен — Л. Жуков, икенче ® пәрдәне исә Г Таһнров сәхнәләштерә Театрда бүлмәләр җитешмәү t сәбәпле репетицияләр гардероб залында, салкын идәндә уза Оркестрны көчәйтү чаралары күрел.) 1945 елның G мартында театрның художество советы. «Шүрәле» Z балетын караганнан соң, аңа бәя бирү өчен җыйнала һәммәсе диярлек ~ балет авторын яхшы күреп белгән, анын белән азмы-күпме бергә яп- * ләгән, аралашкан кешеләр Чыгып сөйләүчеләрнең сүзендә шатлану _ һәм борчылу авазлары янәшә. Коллектив тарафыннан зур эш эшләнүенә. - балетның сәхнәгә менәчәгенә куаналар Борчылу дигәндә, күбесе «авырт- ' кан» җиреннән зарлана Кайберләренең сүзенә колак салыйк булмаса " Ю. Виноградов: «Шүрәле» спектаклен бик озак көттек Ул сугыш аркасында = өзелеп калган иде Сәхнә әсәрен караган чакта һәрвакыт соңгы - өлешләр өчен куркып утырасың Чөнки I һәм II актлар байтак мөмкин лекнс үзенә суырып алган була инде. «Шүрәле»дәге II акт беренче- сеннән һич тә кайтыш гүгел. әмма озынгарак киткән Оркестрда инструментлар азлыгы үзен сиздереп гора. Зур хореографик финал җитенкерәми Азакта шуны әйтәсе килә, моиа кадәр бездә опера театры гына бар иде, бүгенге көннән башлап без аны хаклы рәвештә Татар дәүләт опера һәм балет театры дип атый алачакбы» Н. Җиһанов: Балетны куярга 1ырышып карау үз-үзен аклады Музыкасы әй бәт, эмоциональ, милли, образлы Спектакль эшләнгән, моның белән коллектив читтән кунаклар чакырмый гына да балетны сәхнәдә үз көче белән куярга сәләтле икәнлеген күрсәтте. II акттагы биюләрне тагын да камилләштерәсе бар III акт эшләнеп җитмәгән, аны яңабаштан карап чыгу сорала «Шүрәле» шундый әсәр, сәхнәләрдән төшми уйналачак әле ул. Н. Резников: Сәхнә күренешләрендә таркаулык килеп чыгу оркестрда тулы бер авазлар рәтенең юклыгына бәйле Монда композиторның да. либретточының да гаебе юк Мин катгый рәвештә тагын бер пианист һәм фисгармониядә уйнаучы өстәлүен таләп итәм. бу нәрсә оркестрда җитешми торган авазларны тулыландыруга ярдәм итәчәк Без инде ор кестрантлар санын арттыру турында күп вәгъдәләр ишеттек, ләкин але моның чынга ашканы юк Пульт янына килеп басу белән оятыбыздан аркалар яна башлый Без һаман да ташлама ясау белән шөгыльләнәбез. Залның наданлыгына исәп тотабыз, шул ук вакытта һәр музы кант начар эш эшләвен күңеленнән тоеп тора Геатр үсәрт ■ тиеш, безгә музыкантлар кирәк Тиешле музыка булмаганда, биючеләр үзләрен ни хәлдә сизәргә тиешләр икән? Балерина Анна Ганулнна үсә. аның уңышлары куандыра И. Әүхәдиен: — Балетның музыка өлеше җитди эшләнгән, шулай да композитор иҗат иткән хәзинәнең өчтән берен генә башкарабыз әле без. Актлар дагы байтак кына урыннар бәрмә инструментлар ярдәмендә тасвир ланырга тиеш алар исә бездә юк Инде килеп, инглиз быргысы, фагот, гобой, кларнет мәсьәләсе Боларны фисгармония генә алыштыра алырмы? Безнең оркестр шушы спектакль җирлегендә көчәйтелергә тиеш Балетны куючының нияте буенча. 11 актгагы байтак күренешләрнең урыны алышынган Бу уңайсызлыклар китереп чыгара, шуңа күрә ноталап материалын да яңабаштан күчереп чыгарга кирәк, җитәкчелек моны исендә тотсын иде Финал, чыннан да. уңышсыз Балетның музыкасы киңрәк җәелергә мөмкинлек бирә безгә. П. Сперанский: - Сәхнәне яктырту өчен лампалар җигешми һәр декорация үзенә яктылык сорый Офыкка кую өчен безнең өч зур. ике зәңгәр лампа бар барын .Лампалар хәзергә Мәскәүдә. Төнге күренешләрне яктырту мөмкинлекләребез юк. Ян-яктагы ложалардан яктыртсаң, сәхнәдә күләгәләр йөгерешә башлый Сәнгать эшләре идарәсе карары белән прожекторлар хәзергә Зур театрда. Бердәнбер прожекторыбызның да линзасы юк. шул сәбәпле, яктылык көлтәсе тирә-юньгә чәчелеп бетә. Л. Жуков: Хезм.әттәшләребезнең көче белән исәпләшер1 > кирәк. II актта, мәсәлән. Анна Гацулнна 45 минут буе сәхнәдәй чыкмыйча биеде. . Г. Таһиров: Шүрәленең үзенә генә хас хәрәкәтләре табылып бетмәгән. Ill актта күренешләр аз. һаман бию дә бию И. Красовский: - Opei шәһәреннән югары әзерлекле дүрт музыкант киләчәк. Премьерага оркестр тулыланыр дип уйлыйм Саргайган тузган. инде архив киштәләренә күчеп өлгергән кәгазьләр күпне сөйли безгә. Шулай итеп, балегка әзерлекнең ничек барганын. театр каршында килеп туган төрле кыенлыкларны, тулы бер коллективның Фәрит Яруллинны һәм аның «Шүрәлежсен халык җанында, сәнгать күгендә яшәтергә ничек итеп тырышканын шактый тулы күзалладык шикелле. 8 Мартта, халыкара хатын-кызлар көненә багышланган кичә уңаеннан. театрда иң элек ябык спектакль күрсәтелә. Әле туплар да тынмаган, ләкин инде халык Жиңү язы килеренә нык ышанып яшәгән көннәргә Казан шәһәре буйлап «Шүрәле» балетының премьерасына чакыручы афишалар тарала 12 марг. 1945 ел Казан җәмәгатьче к ге. Мэскәүдәи. Зур театрдан килгән кунаклар «Шүрәле» балеты премьерасын карарга җыйнала Моңа кадәр Кырлай урманнарында каңгырап йөргән, тора бара аннары Америка кыйтгаларына кадәр барып чыгачак Шүрәле бу көнне сәхнәдә беренче адымнарын ясый. Заманына һәм мөмкинлекләренә карата спектакль уңыш белән ута Күпләр, беренче балетны котлап, сәхнәгә тере чәчәк бәйләмнәре чвя Премьерадан сон так та үтми, Сөембикә ролен башкарган Анна Га- ңулинага «Татарстанның атказанган артисткасы» дигән мактаулы исем бирелә «Тамашачыга үз күңелемдәге, үзем табынган Сөембикәне күрсәтергә тырыштым Ә минем Сөембикәм кешеләргә, аларның матур эшләренә. сөюенә, гүзәллеккә гашыйк иде. дип искә ала Анна Федоровна Ә инде «Шүрәле»нең музыкасын язган Фәрит Яруллин искиткеч гүзәл күңелле кеше иле. Тыйнак, бөтен барлыгы белән м-.зыкага сан- 62 ГЛТЬКӘ бирелгән Чин Фәритнең күңелсез чагын хәтерләмим, һәрвакыт елмаер, беркемгә караңгы чырай күрсәтмәс Мин аны шундый итеп хәтерлим Гүзәл күңелле кеше генә шундый гүзәл мхзыка яза ала» Анна Гапу.зинаның илһамланып, онытылып ялкынланып биюен х.т елларда Ка «аш а кунакка килгән Бразилия язучысы Жорж Амадх да карый Атаклы әдип балеринага бүләк иткән чәчәк бәйләме арасыннан * мондый эчтәлектәге истәлек язуы да килеп чыга «Мин бүген Сезнең £ гүзәллекнең әсире булдым Мин Се «нен рухыгызны. (>з әйтергә телә- = гәннәрнсн барысын да аңладым» Бусы да татар милли балеты ку- i гендә тәү!е йолдызларның берсе бслып кабынган А Гацхлинага сок- t лангыч бәя Халык арасында мондыйрак бер мәзәк сакланып калган «Шүрәле» | балетының беренче куелышы Былтыр белән Сөембикәнең туе алдыннан Z. мулла никах укырга тиеш икән Балетмейстер Л Жуков бу күренештә я катнашу әчеп татар драма театрыннан никах йолаларын яхшы белүче * артист Каюм Бариенне чакыра ® Спектакль әйбәт кен.> бара Менә берзаманны балет артистлары белән сәхнәгә му ыа-Барисв килеп чыга Килен тә чыга, кычкырып - торып никах та укый башлый. Тамашачылар да. балет артистлары да I тыела алмыйча көлешә, билгеле Жуков, спектакль беткәч. Бариевне = сүгә: Мин сезгә әйттем ләбаса, бу балет, дидем Монда сүз яңгы- = рарга тиеш түгел Иренегезн» генә кыймылдатып .орасы i.i чыгып - китәсе иде! - Мулла роленә икенче бер татар артис гын Зариф Закировны чакыралар. Аңа да Никахны кычкырып укыма, балеты сөйләшергә ярамый* дип ныклы кисәтү ясыйлар Ярар, ярар соң. әй аллам, кычкырып укымам' ди артист. Ләкин туй өлешенә җиткәч. Закиров ы түзми, кычкырып торып никах укырга керешә. Спектакль тагын көлке хәл тудыра Бх юлы инде балетмейстер «мулла» янына йг ; ереп керә дә Куыгыз, күземә күренмәсен мондый муллалар' дин кычкыра. Шуннан сон балетта моңа охшашлы хата кабатланмый Ниһаять, без тагын Якобсон белән очрашабыз Кем кем. «Шүрәле» балетының художество көчен, әһәмиятен, музы касындагы искиткеч гүзәллекнең яшәргә дә яшәргә тиешлегем хл инде яхшы белә! Декадага әзерлек көннәрендә либреттоны эшләү һәм хореографик сәнгать чаралары белән баетуга аның да зур өлеше кергән иде Сугыш артта калды, тыныч көннәр килде. ү з тамашачысын әле чын чынлап табарга өлгермәгән балетка яңадан кайтасы иде һәм ул максатына ирешмичә туктамый торган, энергияле, талантлы балетмейстер җиң сызганып тагын эшкә тотына Ленинградта яшәп. НҖИ1 нтен яткан чагы Казаннан, әсәрнең авторларыннан аяк кулы бәйсең шуңа күрә абрстто текстына, үзе теләгәнчә итеп, байтак кына ү «гарешлар дә керю Нәтиҗәдә. \тынчы егетебез Былтыр уклы җәяле аучыга. Ал и батыр исем, и принцка »н« телә Турысын әйткәндә, бу инде кнемнен эчен тышка »йләндерү I.-NJ түгел ■< бәлки аны тнн каһарманнан салдырып, бөтенләй нкенчг берәүгә киертү шикеллерәк. Ука алтынга бизәлгән, ук җ.. «Борис Годунов» (Мусоргский) кебек киң полотнолы әсәрләрне редакцияләп, өлешчә үзгәртеп чыгуы мәгълүм. Соңрак исә Д. Шостакович шул ук әсәрләрнең партитурасын, үзенең карашлары һәм иҗади зәвыгы җирлегендә, автор варианты итеп яңарта. Музыка тарихында андый традицияләр бар. булган Бу очракта иң мөһиме чама һәм җаваплылык хисен, автор иҗатына карата хөрмәтне генә югалтмаска кирәк. Совет музыкасы сәнгате яңа баскычка күтәрелеп килгәндә рус композиторларының 11 ||||нең автор нөсхәсендәге клавир варианты да С.1ДЗ |ниьи курде милли республикаларга булышлык күрсәтүе дә ул заман өчен шактый кип таралган күренеш, монысын да истән чыгарырга ярамын Власов һәм Форе иптәшләр редакциясен автор нөсхәсе белән чагыштырып, музыка белгече А. Алмазова бик тә нигезле һәм дөрес нә- тижә чыгара «Редакторлар автор ниятендәге мөһим бер юнәлешне әсәрнен * комедиячел элементлар белән лирик-романтик рухта укылырга тиеш- : - леген онытып җибәрәләр һәм әкият сюжетын традицион-класснк жанр ~ калыбына күчерәләр. Күзәтүләр күрсәткәнчә, аерымлыклар шунда: беренчедән. Вл Вла- = сов һәм Вл. Фере образларның традиционлыгын ачып бирүдә автордан = күпмедер читләшкәннәр Икенчедән, форма кысаларын киңәйтеп, алар з илленче елларның зур балетына хас монументальлеккә басым ясыйлар | Өченчедән, үсешкә яна чаралар кертеп, әсәрнен фактурасын төрлән- ф дерәләр Дүртенчедән, инструментовканын янача вариантын тәкъдим = итәләр». Балет музыкасы әнә шундый үзгәртүләр, табу һәм югалтулар белән у тамашачы хөкеменә тапшырыла Татар халык иҗатын һәм милли музы- - канын үзенчәлекләрен якыннан белмәүчеләр әлеге кимчелекләрне бөтен- 1 лай «сизми» дә калалар, билгеле Иң мөһиме шул РСФСРның сәнгать = эшлеклеләре. Кыргызетаинын. халык артистлары В Власов һәм В Фере ; профессиональ югарылыктагы хезмәт башкаралар Нәкъ менә аларның - тырышлыгы нәтиҗәсендә «Шүрәле» балеты бөтенсоюз һәм халыкара мәйданга чыга, миллионнар йөрәгенә эстетик ләззәт һәм сәнгать ачышы алып килә. «Шүрәле» Ф Яруллинның ип зур әсәре, соңгы хезмәте, иҗат көзгесе, киләчәк буынга калдырган ядкаре Шуны аңлаган хәлдә, Ленинградта ныклы әзерлек, репетицияләр башланып китә Составның зурлыгын, мөмкинлекләрен шу нардан гына да чамалый алабыз Сөембикә ролендә бию әчеп берьюлы өч артистка Алла Шелест, Инна Зубковская. Ольга Моисеева әзерләнә башлый Премьера якынлаш канда алар янына Наталья Дудинская килеп кушыла Бер Батыр дүрт «Сөембикә» чолганышында калмасынмы? Моны редколлегия членнары да күреп алган икән: кызларны егетнең муенына, икс җилкәсенә һәм кулларына утыртып, рәхәтләнеп шаян рәсем ясыйлар да стенага элеп куялар Бергә-бергә рәхәтләнеп көлешәләр Шунысы кызыклы, премьера уңаеннан басылган беренче мәкаләләрдә үк инде геройларның йөген үзгәртеп корудагы кимчелекләр!■» игътибар итәләр «Ленинградская правда- битләрендә РСФСРның ат казанган артисты Евг Гершупи менә ниләр яза «Али-Батыр. тагар шагыйре Тукайның «җирне чәчкән урган» ярлы крестьяныннан аермалы буларак, балетта накыт һәм пространство яссылыгыннан тыш яши һәм хәрәкәт итә Али-Батыр образында анын ни социаль табигате, ни холкы ачылмый Гади бер утынчы егетне театр архивыннан казып чыгарылган традицион принцка әйләндерү нигә кирәк булды икән аңлашылмый Югыйсә татар фольклоры халык каһарманы образын реалистик җирлектә аңлату өчен әллә ничаклы материал бирә безгә» Сүздә юк, беренче татар балетына мөрәҗәгать итен, аны сәнгатьчә югарылыкта хәл итеп, коллектив игелекле эш башкарды Нәкъ менә Ленинградта куелганнан соң аның шәһәрләр, илләр буйлап триумфаль сәяхәге башланачак □ хәзергә беренче гур сынах лар һәм беренче югары бүләк! Балетмейстер Леонид Якобсон, төп рольләрне башкару чылардап \скольд Макаров, Юрин Григорович һәм Игорь Бельский 1951 елда «Шүрәле» балетын сәхнәдә күрсәтеп. Сталин премиясенә лаек булалар Жәмәгагьчелек моны балетның музыкасына тур б.ш. хөрмәт дин тә кабул итә Ләкин рәсми KOI азьләр гә композиторның исеме, иҗаты ни өчендер читтәрәк калган Бу өстәл артына бишәү утырып та андагы тортны дүртесе генә бүлеп ашаган шикеллерәк вакыйганы хәтерләтә түгелме? I960 елда исә башкаручыларга гына түгел, балетның үзенә дә гадел, дөрес бәя бирелә. Тугандаш республикалар театрлары смотрында «Шүрәле»гә - икенче премия Жюри карары һәм диплом кәгазьләрендә Фәрит Яруллин исеме беренчеләрдән язып куелган Тагын бер четерекле мәсьәләне онытып җибәрә язганбыз. Күргәнебезчә. иҗади һәм оештыру якларыннан либреттога Якобсонның. партитурага Власов һәм Фере иптәшләрнең хезмәте байтак керде. Үзләренең фамилиясен афишада эрерәк хәрефләр белән күрсәтүне кирәк габып. алар автордашлыкка да дәгъва кылалар «Шүрәлежгә көчле сәхнә тормышы һәм хәер-фатиха бирүчеләрне тигәнәктән ябышырга тырышырга гаепләргә ашыкмыйк, бер уйласаң, аларның моңа хакы да бар кебек Әмма таякны артыграк бөгеп җибәрүләре дә көн кебек ачык. Әлеге бәхәстә Әхмәт Фәйзи һәм Галина Сачек-Яруллина зур җаваплылык. кыюлык күрсәтәләр Казан Фәннәр Академиясе филиалының Г Иб- раһимов исемендәге тел. әдәбият һәм тарих институтыннан да. Тукай һәм Яруллин исемнәренә хөрмәт, тугрылык саклауны сорап, борчулы хат килеп төшә. Ленинград опера һәм балет театры, хәлнең дөреслеген аңлап, спектакльгә «Шүрәле» исемен кире кайтара Мәскәүдә оешкан комиссия, балетны иҗат итүдәге хезмәттәшлек материалларын җентекләп өйрәнгәннән соң. Ә Фәйзи һәм Л. Якобсонның икесен дә либретто авторлары дип таба Балет программасының титул битендә аларның исеме бүгенге көндә дә янәшә тора Балетның Казандагы икенче куелышы исә 1952 ел азагына карый ГИТИСта укучы яшь режиссер Я. Брунак «Шүрәле» балетын сәхнәләштерүне диплом эше итеп ала Спктакль яна яңасын, осталык белән эшләнгән урышыр да күп. ләкин аның художество-ком позицион чишелеше, тулаем алганда, балетның үз мөмкинлекләреннән күпкә кайтыш була әле Әйтик. Сөембикәнең күңел эволюциясе кешеләр арасына Тартылуы тиешенчә ачылмый. Шүрәле һәм Былтыр партияләре бертөслерәк бию хәрәкәтләренә кайтып кала Ф Вәлиева «Уңышлы балетның уңышсыз куелышы» дигән мәкаләсендә. музыкаль тасвир чараларына тукталып, шактый усал сүзләр әйтә «Театрның »\р җитешсезлеге Ф Яруллинның үз партитурасын читтә калдырып, тиешле гәпкыйть белән карамыйча, икенче редакцияне сәхнәгә күтәреп чыгуында Власов һәм Фере редакциясендә Яруллин музыкасына хас булган нечкә нәфислек тә. шигърият тә. колорит та югалган Власов белән Фере иптәшләр җиз инструментлардан киң файдаланганнар. Ә бу исә татар музыкасына хас һәм характерлы як түгел. Фәрит Яруллинның саф чишмә кебек челтерәп ага торган матур мелодияләренә каты, тупас җиз инструментлар бөтенләй ябышмый » «Социалистик Татарстан» газетасының 1953 ел. 27 гыйнвар санында чыккан бу мәкалә Композиторлар союзында зур ризасызлык тудыра, шул >найдан хәтта махсус җыелыш та үткәрелә. Мәкалә авторы, ике композиторга рәхмәт әйтәсе урында, алар оркестровкасындагы кимчелекләрне кабартып сөйли, янәсе Чыгып сөйләүчеләр Ф Вәлиеваиы үз фикереннән кире чигендерә алмыйлар Соңрак, мәкаләнең эчтәлеге белән танышкач. Г Литинский гына, дөрес фикерләр язгансың, ДИП. аның кулын кыса 1955 елда «Шүрәле» Т Шевченко исемендәге Украина дәүләт опера һәмбалет театры сәхнәсенә килә. Балет труппасы алдына ул заман өчен шактый үзенчәлекле максат куела әллә кайчаннан яшәп килгән бай традицияләрне, классик хореография кануннарын бозмыйча гына, шулар нигезендә милли характер һәм үзенчәлекләрне көчле итеп бирергә. Б\ вакытта әле совет чоры тудырган милли балетларны тугандаш рес п\блика театрында сәхнәләштерү тәҗрибәсе юк диярлек Эш бары- тында татар халкының биюләрен чагылдырган киноленталар карыйлар музыкасын тыңлыйлар, бәхәсләшәләр, шул рәвешле образларның музыкаль драматургиясен ныграк үзләштерә баралар. Үзл?,ре өчен яңа булган музыка һәм бнюләр белән мавыгып китеп, алар бу балетны иҗат итүче Фәрит Яруллинны бөтенләй истән үк чыгарганнар икән Премьера тиздән башланып китәргә тиеш. Менә шул чак- * та гына тамаша залында композиторның хатыны Галина Сачек һәм унөч 2 яшьлек кызы Наилә утырганы, авторның моңсу язмышы мәгълүм була g Ул кичне «Шүрәле» балеты артистлар йөрәгендә дә. тамашачы күңелен- i дә дә сугышка нәфрәт, тормышка мәхәббәт җыры булып яңгырый = Бу вакытларда инде «Шүрәле» Мәскәүгә — СССРның Зур театрына - ук барып җиткән була Язучы Гомәр Бәширов әйткәнчә, унтугызынчы § гасырдан башлап балет сәнгатен бөтен дөнья күләмендә әйдәп баручы. ' аның үсешенә үзеннән дә зур өлеш кертүче бу мәшһүр театрда, аның иң ~ атаклы классик балетларны күргән алтын бизәкле бу мәһабәт залларын- * да безнең урманнарыбызның бик тә беркатлы шүрәлесе белән гади авыл ~ егете югалып калмаслармы икән? Яна 1955 ел якынлашып килгән көннәрдә «Комсомольская правда» < гаЛтасы хәбәрчесе белән күренекле балерина Майя Плисецкая, репе- 2 тицияләрдән соң. аның өендә сөйләшеп утыралар Плисецкая беренче = сораулардан ук кабынып, /канланып китә Мин үзем бу балетка гашыйкмын Оркестр уйный башлау белән = бөтен арыганнарын онытыла Аның музыкасы шигърияткә бай булып кына - калмаган, бәлки әле образлы, аңлаешлы булуга да ирешкән Сез соң. ~ ичмаса, ул балетның сюжетын беләсезме? Юкмыни? Аланга тыштагы ачылып, тирә-юньдәге бар табигатьне тынын калырга мәҗбүр итә. Хәзер инде аның хәрәкәтләреннән, биюдәге барлык омты лышыниан шатлык, яңа бер дөньяга атлап керү куанычы бөркелә Туй күренешендә бе< аның аптырап-икеләнен калуын, моңаю, сагыш һәм моңсулыкка бирелүен дә күрәбез Хәрәкәтләрендә тагын канат җиле. Ләкин халык тормышындагы көләчлек, егет ку целендәге ба гырлык канатлы кызыбызны ахыргача җиргә, кешеләр арасына кайта ра Табигать, тәмам оеп һәм сокланып, ике яшьнең бәхетле кавышуына карап тора Кыз тантаналы адымнар ясый \як атлаулары tuna түгел, башмакларының җиңел. ягымлы авазларына хәтле .шып җиргә. кеше ларга, яхшылыкка тугрылыгын айлата СССРның ха тык артисткасы Майя Плисецкая башкаруындагы Сөембикәне Мәскәү тамашачысы әнә шулай хәтерли Ул кнннәрдә башкалабыз газеталары «Шүрәле» балетының куелышы уңаеннан байтак рецензияләр бастыра Арада Лев Лебединский мәкаләсе күләменең зурлыгы, анализының тирәнлеге, фикерләренең кырыслыгы белән аерылып тора Мактау белән тәнкыйть сүзләре бермә-бер тигез Мактау өлешләренә болай да ышанырбыз, ә менә тәнкыйть сүзләре ни өчен һәм кемнәр адресына әйтелә соң? Мәкалә авторы сүзне ерактан башлый, халык әкиятләрендәге Иванушкалардан алып. Пушкинның Балдасы. Гогольнең женнәренә һәм Тукайның Шүрәлесенә кадәр барып житә Нәтижә бер генә алар һәммәсе дә табигатьтәге кара көчне тапкырлык һәм зирәклек белән жнцә. «Шүрәле»нең яңа редакциясен әзерләүчеләр теләге белән, балетта исә кеше женнәрне физик көч ярдәмендә тар -мар итә. Менә шу ларны бәян иткәннән соң. Лебединский бер кочак сораулар ташлый һәм аларга үзе үк жавап та бирә шикелле: «Тукайның герое «урман сарыгын» үтерәме сон? Әллә бәлкем ул аны тере килеш yi эченә ыргытадыр? Шүрәлене оятка калдыргач, аның сихри көченнән шулай көлгәч, үз алдына куйган максатка ирешкәч, нишләп әле аны әдип булган шәхес үтереп маташсын икән?» Гажәпләнмн хәлебез юк Якобсон либреттосы белән танышканнан . давыллана Соң гы аккордлар яңгырау белән дулкын-дулкын булып, трибуналардан каннар алкыш ургылып төшә. Бу унике меңлек тамашачыларның әле генә яңгыраган музыканы ла сәламләве. анч ихтирам күрсәтүе Жюри чемпионатның алтын модален ленинградлы Валова белән Васильевка тапшыра Кояш чыгышы иле Япония Төрле кыйтгаларның иң көчле фигура чылары юнья чемпионатында катнашу өчен Томина җыйна.и.н Боз өстендә тагын Е Валова белән О Васильевны күрәбез Фудзияма ганы да бераз ят. әмма гаҗәеп г\ ү иктән арыйк көрәш те һәм бары тик безнең полк булышлыгы белән генә хәлне төзәтә алды» Фәрит Яруллин һәлак булган көн турында полкны артиллерия уты белән тәэмин итү буенча элекке начальник, калугалы В Самсонов шулай дип яза. Элекке артиллерист топограф, мәскәүле Н Цейтлин, ул көнне дошман авиациясе 82 дивизия урнашкан районга бомба ударларын шул кадәр көчәйтте ки. су һәм балчык фонтаннары арасында күпләрнең исән калуы икеле иде, дип тә ачыклык кертә Әйе мондый мәхшәрдә күпләрнең исән калуы икеле Исән кешенең күкрәгендә, аяк кулларында, күзләрендә дөнья чаклы кодрәт бар! Аның йөрәге секунд саен «Яшим яшим яшим » дип кайнарланып тибә Аның куллары яралы солдатны җирдән кү тәреп алыр га мөмкин Аның аяклары җирнең тарту көчен җиңеп алга таба атлый Аның күзләре керфек йомган арада дөнья сурәтен колачлап ала Йөгерек уйлары үткән белән киләчәк арасын яшен тизлегендә урап кайта Фәрит Яруллин үләргә тиеш гүгел шикелле Күңел Фәритнен үлемен геләмн шушы урынга җиткәндә кәгазь карыша, каләм кулны тыңламый, яшәү һәм үлем турында бәхәсләшеп, алар икесе дә чынлык белән тарткалаша Фәрит Яруллинның исән чагы менә болайрак кү » алдына кил.. Автоматлы, каскалы, кызыл йолдызлы пехота һөҗүмгә бара Солдатның 77 пава ярып алга баруында никадәрле теләк, мәгънә, омтылыш! Колак төбендә — җил сызгырган, самолет һәм танк моторы гүләгән тавышлар. Солдат киемендәге композитор ике дөньяның бәрелешен, җир һәтЙкүкләр дәһшәтен, көрәш дулкынын тыңлый... Фаҗигале, тетрәткеч ава'Ьйар йөрәкне телеп-телеп уза. барлык уйларыңны төбенәчә айкалдырып сала. Музыка давылы көчәя, бу юлы инде якты киләчәк дуслык, туганлык, гаделлекнең тантана итәсенә ышаныч тулы авазлар томырылып каршыңа килә. Чү. тукта! Күкләрне иңләп, инде ничә айларга сузылган сугыш ямьсезлеген кысрыклап. Бетховенның Тугызынчы симфониясе агыла түгелме.. Нинди гаҗәеп хәл: татар композиторы Фәрит Яруллин азатлык миссиясе белән немец халкының бөек музыканты Бетховен каршына бзра. Фашистик Германия үзенең иң яхшы улларын зинданга япты. Маркс һәм Энгельс китаплары белән бергә гуманизм байрагын да инквизиция учагына якты. Шиллерның: «Берләшегез, миллионнар!» дигән зирәк сүзләрен канлы итекләр астына салып таптады. Ләкин хакыйкатькә, дуслык «һәм туганлык хисләренә богау салу мөмкинме соң! Әнә. композитор Яруллин үзенең рухи туганы, фикердәше. көрәштәше, яхшылыкны зурлый белгән Бетховен каршына очрашуга бара. Үзенең «Шүрәлевсе уйналачак илләрне азат итәргә бара. Солдат, командир, гражданин... Сугышчы композиторның үлеме турында беркайда да некролог күренми Вафатнамәсен шушы фаҗигале көннең атышлары, яңгыры, җилләре һәм болытлары гына вакыт диварына теркәп калдыра Композитор үлеменә 1943 елның 17 октябре шаһит. Бу фаҗигале минутларда Фәрит Яруллин янәшәсендә, һичшиксез, сугышчан иптәшләре булган. Аларның кайсылары исән калды икән? Ветераннар почтасы, бәлки. Фәритнең соңгы минутлары, соңгы сүзләре турында нинди дә булса хәбәр китерер? Юк. Яруллин эзләренә илтүче сәфәрнең нәкъ менә шушы җирендә хатирәләр өнсез, вакытның теле чишелми. Истәлекләрдән тагын шуны беләбез’ Яруллин рәсем ясарга, фронтта тугай җырларны үзалдына көйләргә яраткан икән Менә тулардан берсе: В кармане маленьком моем Есть карточка твоя. Так значит мы с тобой вдвоем. Любимая моя Үзенең рухы, тормышчанлыгы белән бу җыр солдат күңеленә гаять якын Фәрит күкрәк турысында, гимнастеркасы кесәсендә гаиләсенең фоторәсемен йөрткән Ихтимал, кызының әнисе белән төшкән карточкасын да фашист ядрәсе яралап киткәндер .. Фәрит Яруллин үзенең сугышчылары белән Яңа Тухиня авылы зиратына кадәр килеп җитә Аның гәүдәсе бирегә күмелгән Шушы төгәл мәгълүматлар нигезендә сугышчы композиторның үлемен күз алдына китерергә мөмкин. ..Яңгырлы, салкынча көз Зират агачлары шәрәләнеп калган. Алар, совет сугышчылары киләсен алдан белгәндәй, үзләренең яфрагын келәм итеп җиргә түшәгән. Зират — сагыш һәм моңсулык иле. Ләкин сагышка бирелер чак түгел, уйларыңа туп һәм мылтык тавышлары хуҗа Зират — үлем белән яшәү мәгънәсе кисешкән, адәмнәр үзләренә мәңгелек йокы сорап килгән изге урын Ләкин сугыш зәхмәте үлгәннәргә дә тынгылык бирми, каберләрнең астын-өскә китерердәй куәт белән тирә-юньдә бомбалар шартлата. Выжлап очкан ядрәләр усак кәүсәләренең яшел кайрысын тунап-сыдырып китә.. Кинәт күкрәкне утлы күмер көйдереп алгандай итә! Йөрәккә кадәр яндырып-яндырып төшә дә тәнне сәер бер хәлсезлек биләп ала. Дөнья тын Атыш авазлары каядыр офык аръягына төшеп баткан. Шәрә агач башларының болытларны кыйнавы гына күзгә чалынып кала Күктән соңгы тап- кыр газаплы музыка, салмак аккордлар ишелеп төшә дә аксыл томанга әверелеп, бар дөньяны каплый Фәритнең каны Белоруссия туфрагына, күгелҗем яфраклар өс- тенә тама Тукта, вакыт’ Фашизм көчләп таккан сугыш һәм талантны саклауда битарафлык күрсәтүчеләр татар Моцартын үгерде. Яруллиннын , гимнастеркасы, күкрәк кесәсендәге документлары * канга буялган Куллар хәрәкәтсез — алар инде беркайчан да рояль ■- капкачын күтәреп ачмас, аклыкаралы клавиш.iap өстеннән йөгермәс ~ Күзләр йомык кара керфекләр моң чишмәсен, әле кайчан гына * дөньяны колачлап яшәгән горур һәм сагышлы карашны мәңгелеккә = йозаклап куйган Киң. ачык маңгайлы, иртә җыерчыклар белән чуар- ө танган йөздә гомернең кыскалыгына үкенү дә. шул кыска гомердә i азмы-күпме яхшылык эшләп калудан канәгатьлек тә бар шикелле. Сугышчылар, саклык белән генә күтәреп, командирларының ф гәүдәсен ышыграк урынга китерәләр Зур. авыр югалту Ачудан _ йодрыклар йомарланып килә, йөзләр кырые Ләкин елау ирләр эше - түгел, атышлар тынудан файдаланып, сүзсез писез генә кабер казын- Z лар. Документлардан кала, һәр сугышчының шәхси әйберләре анын - үзе белән бергә күмелергә тиеш. Туганнар каберлеге әзер Тагын ике = сугышчы белән бергә. Фәрит Яруллинның тәнен дә туфрак белән ку = мәләр Юеш яфрак, кәс белән түшәлгән кабер өстендә хушлашу са- Z люты яңгырый Шул көннәрдә, стратегик һөҗүмгә мая туплар өчен, совет гаскәр ләре озак вакытлы оборонага күчә Кар-бураннары белән тагын кыш килә Чурлый-чурлый аккан гөр ләвекләре белән яз да үтеп китә Сигез айдан соң. 1944 елның 23 июнендә. «Багратион» операция се Белоруссияне дошманнан азат итү сугышлары башлана. Бу өа КЫТТЭ өстенлек тулысынча совет гаскәрләре кулына күчкән була инде Генерал-полковник Черняховский җитәкчелегендәге 111 Белоруссия фронты сугышчылары гитлерчыларның унҗиде дивизия һәм өч бригадасын бөтенләе белән тар-мар итә. иллеләп дивизиясен таркатып ташлый 26 июньдә Дубровно районы азат ителә Туплар тавышы ерагайгач, июль урталарында Яна Тухиня авы Лына да кешеләр кайта башлый Аларны таланган җимерек йортлар, ятим урамнар, снаряд чокыры белән чуарланган яралы җир һәм ялгыз каберләр каршылый Авылның тыныч тормышны яңадан башлап җибәрүче моңлы, сагышлы халкы өчен нәни утраучыкны хәтерләткән әлеге каберләрдән дә кадерле нәрсә юк. Анда авылны азат итүдә катнашкан солдатлар күмелгән, алар ата анаң. туганнарың, газиз балаларың шикелле ук якын затлар Исәннәрдән кадер хөрмәт булсын дип, кабер өстенә чәчәкләр һәм җил »к җимеш агачлары утыр тыла. Илья Соловьев җитәкчелегендәге зур отряд 1945 елның апрелендә Днепровка. Россасно. Рыленкн. Киреево. Яна һәм Иске Гухиня кыр ларын мина, снаряд, бомба кебек хәвефле нәрсәләрдән арчый Вакыт ашыктыра- җирне сөрергә, чәчәргә, тормышны бернигә карамый дәвам итәргә кирәк. Сапер кулы тимәгән, туфрак астында йомылып яткан миналар форсат чыкканны көтә Отряд Днепрның көнбагыш ягына күчкән саен бурычлар икеләтә арта, катлаулана Басу-кырлар саен инде өстенә чирәм төртеп чыга башлаган туганнар каберлеге сибелгән я н ы «ак каберләр гә ку < гә еш ташлана' Кыр икән кырда иген үсәргә тиеш Илнең багыр ул лары фашизмга каршы бергәләп, иңгә ин торып көрәшкән икән аларның рухы. тәне, туфрагы да янәшә ятарга тиеш Ил өчен фига җаннарның язмышлары уртак, алар өстенә башлар да бертигез HC.KCII Бер ай узар-узмас дигәндә дүрт йөзләп сугышчының гәүдәсе Рыленкидагы туганнар каберлегенә күчерелә. Мәскәү-Минск автомагистраленең 467 нче километрындагы бу нәни генә биеклек 1943 елның көзендә үк сугыш корбаннарын үз куенына ала. һәлак булучыларны күмгән чакта биеклектәге ыгы-зыгыны Киреево авылына кереп урнашкан немецлар сизеп ала һәм минометлардан ут яудырырга керешә. Мәшәкать өстенә мәшәкать туа. Шул сәбәпле сугышчыларның бер өлешен үзәнлеккә төшереп күмәләр. 1Ол буендагы менә шушы биеклек тора-бара туганнар каберлегенә, баш иеп килүчеләрнең изге төбәгенә әверелә. Тормыш дәвам итә. Таза, бөтен килеш Рыленкида сакланып калган бер землянканы вакытлыча гына башлангыч мәктәп итеп файдаланырга булалар. Анда укучы балалар үзләренең укытучылары белән еш кына туганнар каберлегенә килә. Чәчәк утырталар, су сибәләр. тын гына оеп утырган каберләрне тәрбиягә алалар. Дистәләгән япь-яшь каеннар да нәкъ менә шул елларны балалар кулы белән утыртыла. Туганнар каберлеге таш стена белән уратып алына, урта бер җиргә Ватан-ана образын чагылдырган мәгърур һәйкәл дә куела. Бөек Ватан сугышы тарихында тирән эз калдырган, фашизмны җиңүдә хәлиткеч роль уйнаган «Багратион» операциясе шушы төбәкләрдә башланып киткән. Бу төбәктә һәлак булучылар даны аларның рухына, кылган батырлыгына тиң булырга тиеш. Батырларга сукмак өзелмәсен! Халык шуны тели, халык шуны кайгырта. Халык күңелендә өлгереп җиткән уй-теләк-мәрхәмәтне Н. Рыжанков проектка сала. Нәтиҗәдә. 1973 елда үзенең кырыслыгы, мәһабәтлеге, яшәүне һәм батырлыкны зурлавы белән аерылып торган «Рыленки» мемориаль комплексы барлыкка килә. Мемориаль мәйданчыгында кабынган Мәңгелек ут шушы төбәктә һәлак булганнарны төркемләп тә. берәмләп тә һаман үз тирәсенә җыя. батырлар рухын берләштерә Бөек Җиңүнең 30 еллыгы якынлашкан көннәр Авыл читендә яисә аулак урыннарда сугыштан бер хатирә булып утырган ялгызак каберләрне дә Рыленкига күчереп бетерергә карар итәләр Баштактага үз вакытында ашыкпошык уелган исемнәрнең күбесен яңгыр юган, җилләр ашаган. Билгесез исемнәр билгесез 'калырга тиеш түгел — районның хәрби комиссариаты һәм кызыл эзтабарлар эзләнү, хат алышу, солдат язмышларын ачыклау белән мәшгуль. Яңа Тухиня зираты... Сугыштан калган каберне ачу-күчерү эшендә шушы авыл кешеләреннән Степан Свойников һәм Ефим Шабай- лов та катнаша. Күпне күргән, күпне кичергән зират усаклары һаман да аягүрә, алар менә-менә яралы күкрәген ачар да сугыш җәрәхәтен. кәүсәсенә батып-батып кергән ядрә эзләрен ачып күрсәтер шикелле. Үлгәннәр рухын рәнҗетмәскә тырышкандай, ирләр сүзсез, ым белән генә аңлашырга тырыша. Аскарак казып төшкән саен кулдагы көрәкләр археолог пәкеседәй саграк. төгәлрәк хәрәкәт итә.. Әнә шундый саклык белән генә кабердән өч сугышчының туфрак-җәсәде күтәреп алына Алар илнең иң кыен көннәрендә утны-суиы бергә кичкәннәр. мәңгелекнең куенына да бергәбергә янәшә төшеп ятканнар... Арадан берсенең шәхси әйберләре Ярыйсы гына сакланып калган: карандаш, калай савытка салынган тәмәке һәм Наган ■ системасындагы пистолет гильзасыннан ясалган мөштек. Сугышта пистолетны офицерлар гына йөрткән Күчерүдә катнашучылар беравыздан диярлек: «Биредә ниндидер офицер да һәлак булган».—дип әйтеп куялар. Тынчу тәмәке исе. сугыш көннәре хатирәсе булып, борынга бәрелә. Карандашның исә кара салам рәвешендәге графиты гына черемичә сакланып калган Сугышның озын-озакка сузылган көннәрендә бу карандаш хәрби карта өсләреннән йөзгәндер, хат булып китәсе дәфтәр битләрендә йөрәктән чыккан сагыну сүзләрен тезгәндер. Язмыш 80 диген, ул да әнә үзенең хуҗасы белән җир куенына керергә мәхкүм ителгән .. Бер валчык туфрагы да коелмаслык итеп эшләнгән табутка исәннәрнең тел очында йөргән рәхмәте, сугышка нәфрәте, сүзсез анты, чәчәкләр һәм бихисап үлән исләре, кояш нуры һәм тургай чыны бакый дөньяның тагын әллә ничаклы хәзинәсе дә салына Рыленкига килеп җиткәч, кешеләр чамасыз авыр йөкне, әнә шун- * дый олуг һәм изге туфракны җилкәсеннән төшерә ул көнне Фәрит £ Яруллинның туфрак-җәсәде дә сугыш корбаннары яткан каен төбе- z нә күчерелә. 1985 ел. 1 июль иртәсе. Татарстан делегациясе Мәскәү-Минск магистраленең 467 нче ки- ~ лометрында басып тора Биредә кайчандыр сугышлар булуына, з безнең солдатларның үлемнән дә курыкмыйча фашизмга каршы тору ’ ларына ышану да кыен Вакыт снаряд һәм бомба чокырларын әллә ф кайчан күмеп, тигезләп киткән Күкрәп үскән үләннәр, җирне бизәргә = ашкына-ашкына. офыкка үткәннәр белән бүгенге кисешкән зәң- - гәр киңлеккә йөгерешә. Юл читендә рәт рәт булып сугышны күрмә ' гән япь-яшь чыршылар тезелеп баскан Кыр чәчәкләре, нидер әйтергә - теләгән төсле, текәлеп кунакларга карый Алар кайтмый калган I солдат күзләредәй моңсу, моңсу. Биредә матурлык белән сагыш - янәшә. Биредәге һава чикерткә җыры белән генә түгел, тарих чыны, үлгәннәр моны белән дә сугарылган Иркен асфальт юл «Рыленки» мемориаль комплексының мәһа- ' бәт капкасына алып килә. Капканың уң канатына язылган саран гына сүзләрдән шуны аңлыйсың: батырларча көрәшкән, һәлак булган ун мең сугышчы биредә үзенә төяк тапкан икән Ун мең язмыш, ун мен гомер.. Җилләр ун мең кылда магдм музыкасы уйный, биек-биек таш хәрефләр белән ил исеменнән язылган сүзләрне пышылдый — Сезнең батырлыгыгыз мәңгелек. Сугыш, бүгенге көн биеклегеннән караганда, сүнгән вулкан шикеллерәк: менә-менә атылып, дулап, күтәрелеп китәргә генә тора' Әйе. сугыш тарихның аскы катламнарында күмелеп калды, ләкин аның эчендә һаман да ут, ялкын, җир асты яшеннәре. Бүгенгесе көндә, җирдә яшәүче миллионнар гомеренә атом дәһшәте янап торганда, кеше дип аталган кабатланмас затның һәркайсы тарнхи-соцналь кыйм матка ия Композитор язмышын ачыклауда катнашучылар моны якын нан тойганнар икән бу бер дә гаҗәп түгел Бер минут тынлык Вакыт йөрәктән кысылып килә, шушы бер минут эченә Фәрит Яруллин яшәп калган кыска, ләкин бик тә м.н ь нале гомер һәм аның дәвамы сыеп бетә кебек Делегация җнтәкчеч. ТАССР Композиторлар союзы председателе Мирсәет Яруллин янчык тан бер уч Татарстан туфрагы чыгара Композиторның кызы кырык өч яшьлек Наилә дә әтисе каберенә бер чеметем туфрак сала, килә алмын калган әнисенең кайнар сәламен пышылдый Күзләрендә ике тамчы яшь монысы гомер буе ирен көткән, кабере табыласына көн дә ышанып яшәгән, инде менә шул көннәр җитте дигәндә генә озакка урын өстенә егылган Галина Сачек-Яруллинанын сагышы, әйтер сүзе булгандыр, бәлки? Этләнүләр җитәкчесе Михаил Тихненко сү < ала Дулкынлану данмы, аның тавышы яңгырап чыга, янәшәсендә басын торган бер төркем кешеләр генә түгел, күк. кояш һәм үләннәр дә тын тын калып ветеранны тыңлый: , . Бүген без сипа баш ияргә килдек, хөрмәтле полкташыбыт Ф.« рит Сөйләр сүзләребез күн. аларны бушату арадагы елларны ту тыру өчен бет әле бер генә очрашмабыз. Син кырык ел буена хәбәр сез югалганнар исемлегендә йөрдең Сиңа килүебез озын һәм о «ак булды Әмма безне гафу итәрсең, чөнки сугышның миллионнар язмышы белән ничек рәхимсез уйнаганын үзең лә яхшы беләсең Илнен киләчәге хакына син дошманга каршы атакага бардың, ләкин Җиңү көннәрен күрә алмадың. Ул көн килде! 1945 елның җәендә без гитлерчыларның Берлинда әсир ителгән байракларын аяк астына. Кызыл мәйдан ташларына ыргыттык Сафларында син сугышкан 19 танк корпусы, биографиясенә данлы сәхифәләр өстәп, сугышны Кызыл Байраклы Перекоп корпусы сыйфатында төгәлләде. Кырык өч- 1ә син сонгы чакрымнарыңны узган, хәзер исә Ярцев исемен йөрткән өч орденлы 82 дивизия ветераннары да сине хөрмәт белән искә ала. Тормышыбыз матурлыгында, күңелләребез түрендә синең дә моңнарың бар. сугышчан дустыбыз' Ветеран мөрәҗәгате ил исеменнән әйтелгән хөрмәт һәм рәхмәт сүзләре дә иде Композиторның фронт язмышын ачыклауда рус, украин, белорус, татар һәм тагын башка бик күп милләт вәкилләре якыннан торып катнашты. Утны-суны кичкән, йөзеннән фашизмны җиңү шатлыгы, ва- таипәрвәрлек рухы бөркелеп торган Михаил Тихненко — шундый за- мандашларыбызның берсе. Фәрит Яруллин кабере янында берен- челәрдән булып сүз алырга аның хакы, чыннан да. зур иде. Түбәндәге р ». илне саклар та һәрчак әзер бүл» һәм башка к-ыйфатлар Ул тормышны һам кешеләрне яратты Ул кешеләр аче» яшаде Ул узенек «оннарын да кеше ләргә калдырды. Тормыш музыка, көрәш, матурлыкны раслан яшәү Фәрит Яруллин тормышны бары шулай кабул итте, гуганнан алып үлгән көненә кадәр мои дөньясында яшәде Анын тормышы, яшәү рәвеше үзе бер музыка иде