ИЛЕМ КОЯШ ЧЫГЫШЫНДА

Хәзерге татар әдәбиятында халык әхлагының чагылышы -|Г Т|Г әгьлүм булганча, әдәп һәм әхлак тәшанчәләрәнаң м*гъи**и мәгәр* әдәбият сүзенең килеп чыгышы һәм тамырында ук чагылыш тапкан Шу- ■Л- ' JL Кадыр донья халыкларының рухи культурасы һәм әдәбиятында халыкларның әхлак һәм әдәп нормалары эволюциясе к*згед*гед*й ачык чагы- лып, гәүдәләнеп килгән. Гасырлардан гасырларга, чордан чорларга күчеп, киләчәккә үткән әдәби җәүһәрләрнең үлемсеэлеге. идея-эстетик кыйммәте һем актуальлеге да хәлиткеч дәрәҗәдә халык әхлагының тарихи бетеклегенә, тирәнлегенә бәйле Әйтик, хәтергә килгән беренче дүртьюллыкка игьтибар итик Чәчкә идем илләрдә Чәчелдем чит җирләргә. Яңадан чәчкә булыр идем Кайтсам туган илләргә Бу җырны беренче кат кем һәм кайсы якларга нинди язмыш дулкыннары илтеп ташлаган ир-егет җырлады икән, әйтү кыен Әмма бер иәрсә бәхәссез ул җыр ту ган-үскон якларынннан үз ихтыярыннан тыш аерылган сагышлы йвректәи саркып .ы« кан. Анда шәхси язмыш кына түгел, халык язмышы эчен борчылу да ассоциатив рәвештә чагылыш таба кебек Шул ук вакытта җыр юлларында әметсез сагыш түгел •мет һәм ышаныч остенлек итә. үз-үэеңә, матур килечеккә ышану әлеге югалмаган Бу ышанычның нигезендә туган-үскән якка, туган илгә, халыкка чиксез мәхәббв’ ту лышып тора. Ә бу исә — кешене кеше итүче, аның гүзәллеген рухи һәм ф~җ- мониясен күрсәтүче критерий! Шуңа да кечле рухлы әлеге ир-атның тагы бер • * аымнан, мисал ечен, еитик, болан дип җырлап җибәрүен* дә шик калмый Кошларым, кая очасыз Әллә безнең илләргә? Очсагыз безнең и тләргә. Сәлам нечкә билләргә Монда инде «нечкә бил» дип әйтелгән, шаяру катыш ү> иткән сүз югарыда күзәл ...... гуулл ру,и һлл. ..п....- СЫМ«'"«Р’> "» “П> X™. «• лештерә, гадиләштерә теш*. һ.» шул рл.лшл.. ллл.л «..рл.р-ы аулы ■<>'—< —ч Л- .«Ы —— —л- л—- » ......л.р --- ... .................................Ы- —р-р.. ......................... .ор..- Ьл. ...» влр. —Р 'У-л «Ч>« -Р-Р- -»•>.- Ы~м. . тлрлф.шна. «лламрм.гл. « .-««Р™ •• "< S - 6» ~ л. мирас, НМ. «лрЫ М«“ТР Ьо"' ,р ■*»•* Хлр .• булм.л.и тлел., ...рмлдмл.р д. 6....ЛЛР ал — ..... ............... Ху л..-—- -■»“ ■ •— •• •- мады, уклар да кадамады Алар һаман да халык күңелендә һәртөрле бәлая вә ка- заядан сакланып калдылар, алар сәламәт әле. алар яңгырый әле».— дип бер дә очраклы рәвештә генә язмагандыр Габдулла Тукай да. Халык иҗаты әсәрләренең халкыбыз күңеленең һич тә тутыкмас вә күгәрмәс саф вә рәүшән көзгесенә тиңләнүе дә очраклылык түгелдер. Чөнки ул әсәрләрдә халыкның яшәү рәвеше, дөньяга һәм җәмгыятькә карата мөнәсәбәт нормалары, иҗтимагың һәм идея-эстетик аңы, гүзәллекне фәлсәфи категория буларак тану үзенчәлекләре чагылыш тапкан һәм сакланып калган. Ә тагы да төгәлрбк итеп әйтсәк, халык иҗаты әсәрләрендә — халкыбызның күңел сафлыгы һәм әхлагы. Халык рухын, аның яшәү рәвешен һәм тормыштагы идеалын чагылдыруда, мөгаен, бик борынгы йола җырлары аерым игьтибарга лаектыр Чөнки алар конкрет бер халәт һәм кәефтән чыгып кына җырлаЧмаган, ә гасырлар дәвамында формалашып кристаллашкан, канун буларак кабул ителгән әхлакый нормаларны чагылдырып килә. Әйтик, иске календарь буенча Яңа ел килгәндә авыл яшьлдренең өйдәң-өйгә йөреп, изге теләкләр юллар йөрүе максатында туган «Нәүрүз» җыры шуның характерлы мисалы булса кирәк. Нәүрүз әйттек без сезгә. Хакын бирегез безгә: Яшегез җитсен йөзгә. Малыгыз артсын көзгә. Нәүрүз мөбарәкбад Әнә шул рәвешле халык ничәмә-ничә гасырлар дәвамында бер-беренә игелекле имин тормыш теләгән. Басуларда икмәк уңсын дип, еллар тыныч торсын дип, кеше озын гомерле булсын дип җырлаган ул. һәм бу иң игелекле гуманистик җырларның күбрәк яшь буын тарафыннан җырлануы да очраклы булмагандыр, шул рәвешле, халык үзенең иң матур идеалларын, яшәү үрнәге буларак, килер буыннарга юллаган. Еллар, гасырлар уза торган. «Нәүрүз» онытыла төшеп, аның урынына яңасы — «Нардуган» дип аталган бәйрәм килгән. Бусы да яңа көн. Яңа ел килгәндә туганлашу, бер-береңә игелекләр юллау традициясен дәвам иткән йола булып туган. Гыйбрәтле факт тарих кешеләрне, буыннарны алыштырган, буыннар белән бергә йолалар үзгәргән, әмма кайчандыр халык күңелендә туган игелекле әхлак нормалары онытылмаган, дәвамлы булган, өзлексез рухи хәзинә буларак яшәвендә дәвам иткән. Нардуган. Нардуган, Нард уган, хуҗалар Котлы мөбарәк булсын. Тормыш түгәрәк булсын: Мал туарыгыз артсын. Колыннарыгыз чапсын. Игеннәрегез уңсын.— Күкәй кебек тук булсын. Нардуган, Нардуган. Әлегедәй җырларны искә төшергәндә, яңадан кайтып-кайтып, үз вакытында Г Тукайның халык иҗатына мөнәсәбәтле әйтелгән сүзләре ни дәрәҗәдә урынлы һәм хаклы булуына сокланасың. Чынлап та. халыкның күңел бишегендә, бәгырендә туган рухи байлык, һәм шуның бер өлеше булган җырлардан да көчлерәк, озын гомерлерәк ни бар икән тагы... «Туплар да ватмады, уклар да кадамады...» дигән сүзләрнең хакыйкать булуы бәхәссез. Шуңа күрә дә бүген гасырлар дәвамында, күпме ут һәм суларга да бирешмичә безгә килеп җиткән халык иҗаты җәүһәрләренең мдр- тәбәсе ифрат зур. идея-эстетик кыйммәте әйтеп, бәяләп бетергесез әһәмияткә ия. Заманыбызның прогрессив көчләре сафында бүген дә алар килер буыннарга аяз күк. иминлек һәм бәхетле сәламәт тормыш юллау хокукын даулап көрәшәләр. Әдәбиятның һәммә жанрларында сизелгән һәм соңгы елларда аеруча активлаша барган бер тенденция — халык иҗаты әсәрләренә торган саен тирәнрәк керә бару күренеше һич очраклы түгел. Борынгы әдәби җәүһәрләрнең ихтыяҗын торган саен тирәнрәк аңлый барып, аларны агымдагы әдәби һәм рухи хәрәкәткә чыгару юнәлешендәге активлык та закончалыклы күренеш. Әбугалисина, Фирдәүси. Ш. Руставели ИЛЕМ КОЯШЫ ЧЫГЫШЫНДА ф Мәүла Колый, Утыз Имани, Кандалый һәм Акмуллаларның күңелгә сеңгән шигъри моңнарына янә кайтып колак саласың. Шундук бөек Тукай, Такташ, Җәлил. Туфан- Күз алдына гаҗәп бер картина килеп баса: болар һәммәсе нечкә зәвык белән тезелгән дисбенең аерым буыннары икән ләбаса, һәммәсе бер җеп белән теркәлгән, бер үк кешелекле һәм игелекле идея, рухи матурлыклар белән өртелгән. Бергә укмаштырып, гасырларны гасырларга, җырны җырга тоташтырып торган ул җеп — халык әхлагы, халкыбызның рухи гармониягә омтылышы икән ләбаса. Дөрес, әдәби тәнкыйтьтә «мифлармы, әллә чынбарлыкмы?..» дигән сорау куеп, табигый рәвештә, бәхәсне чынбарлык файдасына хәл итүләр әле булса кабатланып тора, дәвам итә. Ләкин нәкъ шул бәхәс барган көннәрдә Ч. Айтматовның «Гасырдан да озаккарак сузылган көн» романы басылып, айнытып җибәрә. Найман-Ана турындагы бәет, хәтерсез калган Манкрот фаҗигасе һәм космик фантазия, кешелек язмышын бер колачка сыйдырып, җирдә яшәүнең рухи һәм әхлакый асылы турында тетрәнеп уйланырга мәҗбүр итә. Астафьевның «Балык-патшаисы. Распутинның «Бәхилләшү» әсәре, Абрамов романнары халык әхлагының күләгәдә калып, онытыла башлаган нечкә кылларына кагылып сискәндереп куя, игелекле уйлануларга этәрә. Нодар Думбадзеның "Мәңгелек законы», Грант Матевосянның «Ана буйвол» әсәрләре, татар прозаигы Әмирхан Еникиның «Әйтелмәгән васыять» һәм «Туган туфрак» хикәяләре иҗат ителеп, күңелләргә заман өчен, халык һә/и кешеләр язмышы өчен тынгысызлык иңдерә... Мифлармы, әллә чынбарлыкмы дигән сорауга, әлбәттә, «чынбарлык!» дип җавап бирәсе килә, һәм һич икеләнмичә. Ләкин шунда ук бу төшенчәләрне капма-каршы кую. гомумән, урынлымы икән дигән сорау туа. Мифлар, әкиятләр һәм бәетләр чынбарлыкка нисбәттә туып, кешеләрнең тормыш турындагы татлы һәм авыр хыял, кичерешләре булып яшәгән ич. Алар һәммәсе баштан ахыргача халык әхлагының иң гүзәл үрнәкләре белән сугарылган, һәм бүген дә заманыбызның талантлы каләм ияләренең әсәрләрендә урын алып, кеше булып яшәүнең, тыныч һәм имин гомер итүнең мәңгелек кануннарын яклап актив көрәшкә юнәлтеләләр. Әлбәттә, зур булмаган хезмәттә халык әхлагының әдәбиятта чагылышын тулаем күз длдына китереп бастыру мөмкин түгел. Шуны аңлаган хәлдә, киңлеге һәм тирәнлеге белән дә иксез-чиксез булган әлеге рухи академиянең бары тик бер аспектына, ул да булса тынычлык өчен көрәштәге роленә игътибар итүне кирәк саныйм Ватаныбыз иминлек һәм азатлык сагына басып, планетаны, кешелекне һәлакәттән саклау өчен җаваплылыкны үз иңнәренә алган көннәрдә бу хакта уйлану, фикер йөртү һич урынсыз булмас. Заманы шундый, заман көн тәртибенә куйган масштаблы проблемалар шундый. Йөрәкләр кысылган, нервларның тартылган җәядәй киеренке чагы. Кешелеклелек һәм гүзәллек сагында булган әдәбият битараф була аламы шундый чорда? Юк. әлбәттә! Бүгенге иҗат кына түгел, үткәндәге мирасның да заман эчтәлеге белән баеп гуманизм һәм җирдә яшәү матурлыгын раслап актив көрәшкә күтәрелүе законлы күренеш. «Кыйссаи Йосыф» — болгар бабаларыбызның тыныч, имин тормышка йөз тотып, көч, батырлык һәм матурлык сыйфатларын кемгә дә булса каршы көрәштә түгел, халык бәхете өчен янып хезмәт итүдә сынарга өйрәнгән булуын ачык раслап килгәң әдәби әсәр Җирдә яшәүнең матурлыгына соклану һәм дөньяви гүзәллеккә табынуның классик үрнәкләрен мәңге гашыйк Г. Кандалый иҗаты да калку чагылдырды. Бу таза рух Акмулла һәм Дәрдмәнд шигъриятендә янә бер кат, инде бермә-бер катлаулы һәм каршылыклы чор һәм шартларда сынала. Бишенче кыйммәт нәрсә әдәб дигән, Әдәб дигән — мәхәббәткә сәбәп дигән Шагыйрь Акмулланың рухи һәм әхлакый йөзен чагылдырган принципиаль әсәрләренең берендә юкка гына күңел, әдәп. гакыл һәм сабырлык төшенчәләренә махсус игътибар юнәлтелми. Игътибар итик, кешенең рухи матурлыгы, иминлеге өчен алшартлар булып торган сыйфатларга дан җырлый ул, һич кенә дә физик көчне олылап, кемнән дә булса өстен булу, кемне дә булса рәнҗетү, буйсындыру хакында түгел. Дәрдмәнднең гугаи ил һәм Вагай тел китү дә гыйбрәтле булыр: Әйттеләр. кем. бер бәхетсез Илгә гашыйксың, фәкыйрь Бер кызардым. бер бумрдым пи таныйм тапалмадым. Чи таныйм!. Таналмадым! Ә нигез, әлеге дә баягыча. бер Әдәп тә. әхлак та бер! Дерес, халык иҗатында һәм әдәбиятта явыз кеч алдында те, чүгү .«бек мес.еи- лекиең дә мәртәбә саналганы юк Бу җәһәттән агымдагы гасыр пот.-н, игътибарга лаек. Кимсетелү, сырхау һәм гаделсезлекләр белән тигезсез «ерәхите горурлыгын җуймый естен чыккан һәм янып яшәгән Г Тукай образы бу күзлектәй тоташ гыйбрәт чыганагы «Сорыкортларга». «Китмибез. кебек шигырьләрнең тугр^ Тукай иҗатында программ яңгыраш алуы һич очраклы күренеш түгел Бу тугрылык намус һәм ватандарлык һ. Такташ һәм X. Туфан җырларының асылын ташдхм --ә Такташ һәм Туфан поэзиясенең халык авыз иҗатына рухи һәм әхлакый бәйләнеше турында махсус хезмәт язарга да мамкин. Бетендәнья батырлык поэзиясенең иң гүзәл үрнәкләреннән булган М. Җәлил иҗаты да әдәбиат күгендә очраклы күренеш түгел, ул гасырлар дәвамында эзлекле рәвештә үрелеп килгән әхлакый һәм рухи байлыкның гадәттән тыш шартлардагы табигый чагылышы булды Җыр нйрәтте мине хнр яшәргә һәм үләргә кыю ир булып кебек юллар артында, шагыйрьнең каһарманлыгы, рухи гармониясе һәм ныклыгын аңлауга гыйбрәтле ачкыч ята, «Җыр» дигәндә Җәлил һич тә үз иҗатыннан алынган гыйбрәтне генә күздә тотмый, ә киңрәи карый, тирәнрәк тоемлый һем күрә Халык җырын, изге Ватан-ана җырын тыңлап үскән шагыйрь сүзларе ич бу Нәкь шул ук зур сынау елларында икенче бер татар шагыйре Европаның икенче бер тебәгендә шигъри ант кабул итә: турында уйлама. Илең тирында уйла. Илең турында уйласаң Гомерең озын була Юк, гадоти канатлы сүзләр генә түгел болар, ил ечен керешкә барыр алдыннан кабул ителгән ант. яшәү принциплары һәм шәхси язмыш белән исбат ителгән хакыйкать Терле фронтларда. Европа кырларында ирләр «ерешчелер сынала, рух сынала. «... <>■»< Шулер «ал» 6ар,а >~Р хлачла. — «--• «•»— «• .....умм.л.р А Алиш һа. Н «а». Г Ку.у. һа- X Ш »..«.< ь~ Г. Ху," - «ар »« 'Н-алара. «ар У Рх» шырыла Әйтик. С. Хәкимнең «Эзлиләр Ееропа буйлап. «Моңлы бер җыр» драмалары, ның «Биектә калу» повестьлар! куюның үз сәбәпләре бар. Чонк> Дәвамлы принципларына тешенчәсеи ничем ИНАТ МФХӘММаДИЕВ ф ИЛЕМ КОЯШЫ ЧЫГЫШЫНДА үскен, сеңер ныгыткан шәхесләр ренең күпме генә хезмәтләрен актарып та, кулга корал алып, башка халыкларның азатлыгына кул сузуны яклап яисә хуплап язылган бер генә юлны да очратмассың. Авыз иҗатында гына түгел, аның телендә дә иң еш кулланыла торган сүзләр «иминлек», «игелек» һәм «хәвеф-хәтәрсез кен күрү» булган ич. Дусларына да, күршеләренә дә шундый теләктә булган халкыбыз, юлга чыккан һәммә кешегә дә иң элек шул теләктә калган. Бүгенге әдәбият, халык тормышының әнә шул принципларына тугры калган хәлдә, замандашларыбызны рухи тәрбияләүдә үз алымнарын эзли. Мисал эчен, Т. Миңнуллинның «Моңлы бер җыр» әсәренә мөрәҗәгать итик. Ул— Җәлил һәм аның көрәштәшләре батырлыгының фәлсәфи һәм рухи нигезе. Ватан һәм халкы намусы өчен гомерләрен дә кызганмаган каһарманнарның изге антларына тугрылыгын олылаган әсәр. Әлеге тиңдәшсез батырлыкны автор очраклы рәвештә генә халык күңелендә туган җыр һәм моңга нигезләнеп ачмаган. Әсәрнең идея- эстетик бөтенлегенә ирешүдә халык җыры «Сибелә чәчәк»кә гаять әһәмиятле роль йөкләтелгән. Драманың буеннан буена әледән-әле яңгырап торган, һаман саен көчәя барып, ташкынны хәтерләткән тоташ моңга әверелүче җыр көчле рухлыларның җан тавышы булып ишетелә. Иксез-чиксез дәрьядан көч туплагандай, әлеге җыр һәм моң автор күңелендә туган ниятне укучы һәм тамашачының рухи-әхлакый тәҗрибәсенә тоташтыра һәм яңадан-яңа төсмерләр белән баетылып заманча актуаль яңгыраш таба. Халык әхлагына нигезләнгән моңны автор шул рәвешле тиңдәшсез зур тәэсир итү чыганагына ия һәм идея, һәм эстетик чарага әверелдерә. Т. Миңнуллин әлеге алымнан «Әниләр һәм бәбиләр» драмасында да файдалана. Онытылып барган бишек җыры әсәрнең лейтмотивына әверелеп гаять җитди һәм актуаль проблемаларның сәнгатьчә үтемле хәл ителүен тәэмин итә. Бишек җыры — мөгаен, җир йөзендә иң киң таралышта булып, кешелеклелек һәм гуманизм җәһәтеннән тиңдәше булмаган рухи хәзинәдер. Әнә шул хәзинәне драматург заман һәм замандашлары язмышы өчен борчылуда юлдаш итеп, кеше өчен, ана һәм бала дигән изге төшенчәләрнең сафлыгын яклап көрәштә янә яңартып җибәрә. Җирдә яшәүнең бар нәрсәдән дә гүзәлрәк икәнлеген күңелләргә илткән, халык әхлагының нигезендә торган «иминлек», «игелек» һәм «хәвеф-хәтәрсез көн күрү» төшенчәләренә заманча яңгыраш биргән сәнгать әсәре туа нәтиҗәдә. Бишек җырын юксыну һәм аңарга ихтыяҗ, күрәмсең, шул дәрәҗәдә актуаль булгандыр, халык әхлагының нигезендә бөреләнгән әлеге җыр, Т. Миңнуллин белән нәкъ бер чорда, шагыйрь Гәрәй Рәхим иҗатында да үзенчәлекле чагылыш таба. Әлли-бәлли бәү итә. Балалар йоклап китә Балалар йоклап киткәч. Баштан күпме уй үтә... Нинди уй, нинди борчулар тибрәнә соң шагыйрь күңелендә? Сабыр гына ерагая барган бишек җырын көйләп нәрсә әйтергә тели ул? Җир бишегендә мәңгелек йокыга талган ватандаш ир-егетләр, киләчәк хакына гомерләрен кызганмаган каһарманнар тибрәлә икән ул көйгә. «Легендалар, мифлар йоклый, Алыплар черем итә... Әлли-бәлли бәү итә». Ләкин алар гына түгел, шагыйрьнең күңелен тынгысызлаганы тагы да әһәмиятлерәк икән—җир өстендә бишек сыман атынып торган ракеталар борчый аның иманын, һәм шагыйрьнең соңгы юлһары җир шарының барлык почмакларында яшәгән аек акыллыларга, прогрессив кешелеккә чакыру булып яңгырый: «Әлли-бәлли бәү итмә, Җирем, син йоклап китмә...» Гомумән, бишек җыры мисалында чагылыш тапкан әлеге җитди борчылу әдәбиятыбызда төрле формада һәм халык әхлагының күп кенә тирәнлекләрен үзенә сеңдергән башка деталь, күренеш һәм төшенчәләр аша да киң чагылып килә. Г. Бәши- ровның «Туган ягым — яшел бишек» повесте бу җәһәттән аерым игътибарга лаек. Ул беренче сәхифәләреннән соңгысынача халык әхлагының байлыгын, тирәнлеген ачуга турыдан-туры багышланган әсәр. Рус совет язучысы Василий Белов та соңгы елларда «Лад» әсәрен язып, бу юнәлешнең әдәбиятта зур перспективага ия булуын күрсәтте. Тик шунысы кызганыч, «Лад» тәнкыйть тарафыннан шундук бертавыштан хуплап каршы алынды, ә «Туган ягым — яшел бишекпкә исә — сәнгатьлелек һәм тормышчан дәреслек жәһәтләренниән аз гына да кайтыш булмаган әсәргә - бездә 6- тарафлык күрсәтеп шик ташларга ж-рьәт итүчеләргә кадар табылды. М-ңа «алса, бу безнең кайбер эдипларебеэнең һәм тәнкыйтьнең принципиаль матасы ида .Туган агым - яш.л бишек. Г Бәширо. иҗатында г«нз тугае, адабнетыбы, барышында да аерым урын алып торган әсәр Зур социаль үзгәрм һә- кнелем борылышлар алып килгән XX гасыр башы илебез халыклары таравында. аерым алганда, аларның рухи культуралары тарихында, махсус игътибар сорый торган .ор Г. Бәширо. әсәрендә исә. татар халкының, аерым бер аәыл мисалында, оеа. Олта- брыа килү юлы күрсәтелгән. Монда масштаблы геройлар, резолюция каһарманнарым тасвирлау максаты куелмаса да, үзәктә рухы белән принципиаль аңа җәмгы. ы» яшәргә омтылган һәм шул аңача яшәү үрнәгенә леей булган халык бар , Гомумән, тарихи темага караган әсәрләр язмышын. кагыйдә буларак, .алы. рухы на тугрылык һәм аның әхлакый деиьясыи тасвирлауда ирешелгән уңышлар билгели булса кирәк. Әйтик, Н. Фәттахның .Этил суы ана торур. һем .Сызгыра торган уклар, романнары, «Кол Гали, драмасы шул хакыйка ьна кабат раслап киләләр. Соңгы еллар әдәбиятыбызда мәртәбәле урын алып торган бу асарлар замандашка тарихи мәгълүмат бирүдән дә бигрәк, чиста, саламат вшәү үрнәге җирдәге тормьан- иың мәңгелек кануннарын тасвирлавы белән гыйбрәтлерәк. Юкса, тарих китапларын укый торгач, бу кеше дигәнең гомер-гомергә жир йезеиә бары тик сугышып, кан коешып яшәү ечен генә килгән икән дип тә уйларга урын кала Тарих сәхифәләрен ■ яхшыга омтылып, гүзәллеккә сокланып яшәгән буыннар мисалында тасвирлаган - нәфис әдәбият исә җирне һәм тормышны яратырга рухландыра, тагы да матуррак П ител яшисен китерә. Шул рәвешле тарих бүгенге иминлек хакына караш.а тартыла 2 Н. Фәттахның «Сызгыра торган уклар* романыннан Тетин углам һем М Хабибул у линның әле яңа денья күргән «Кубрат хана романыннан Илбарыс образларының п заманча яңгыраш алулары, аларның рухында нәкъ мана кешәлаклалек сыйфатлары е естенлек итү, жиргә. тормышка һәм гүзәл кызларга чиксез мәхәббәт саклану белән X хикәясен күңелләргә нинди игелекле тынгысызлык алып килүе хакында мин махсус язып та чыккан идем. Әле дә. хикәяләребезне барларга керештекме, ни злей күңелгә классик осталык белен башкарылган шул ук гүзәл әсәр нале Маглап, тагы А. Шамоаиың соңгы ике ел зчендә денья күргән үте жылы һем кешелекле яикеелер циклын. Г. Бәшироаның «Бибек нигә елый». Гариф Гәлнееның .Карлыгач оя кора* хикәяләрен искә алмый үтү ярамас Халык рухын тирән тоеп, гасырлар дәвамында ИЫГЫП кристаллашкан ехлак нормаларын заманча фокуска жыел күрсете аяган ОС'азларыбыз дан еле безгә күп ейрәнәсе бар Р. Ишморат драматургиясендә. А. Расих. А Гыйлеҗее. Г Аяуное М Мәһднее Р. Тәхфетуллин прозасында. Ш Галиае. И Юзеее. Н Деүли. М. Шабае, .обок дне- теләгән шагыйрьләр иҗатында да халык әхлагына йәз белән борылуның аңа һем гыйбрәтле яңгыраш алган мисалларын күпләп китерер.а мамкин булыр ида Әйтик, халкыбызның иң гүзәл бәйрәмнәреннән Сабантуй ту рынды ы күре-җмл^» ил агасы буларак тасвирланган картлар, игелек чыганагы буларак сурәтләнгән ана һ.м хатын-кыз образлары, .уган як ..би..,., чншмәлң, - болар Мм-^ә т-ычлы- сею туганлык һәм интернациональ дуслы, -дә-ларетудыруда .раджх-о- чара булып торалар. Шул уңайдан Ренат Харисның «Ак селте, дип исемләнгән ши ирен ген. иске алыйк. Шагыйрь ак ....... .............лыкның намус һәм гаделдәге. күңеле ә буларак кабул итеп, аның аш. Ватан ачән хезмәт һа- .ңжы. үт— ~ы юл—< рухи гүзәллегенә дан жырлый Нхтирачынны 6et.fpruM Хак сут бел^н Кнкак KUACA. каршылаО^п Дк йот дип башланган шигырьнең һәр яңа строфасы ф ИЛ»Ч кояшы чшишиил» аңлатыла. а* Халык әхлагының иминлек һәм татулыкны бәр нәрсәдәй югары кую үзем челеге _ соңгы еяларда ижат ителгән кайбер башка проза әсәрләрендә һәм. аерым алганда. - хикәяләрдә дә чагылыш тапмады түгел Олы сүз остасы Ә Еникинең .Тынычлану. *• чагылдыра. Уңышлы бер деталь буларак кына китерелгән ак сөлге. укучы күңелендәге истәлек, вакыйга һәм тәэсирләр белән ассоциацияләшеп. идея һәм эстетик җегәргә ия эчтәлек һәм сыйфат җәһәтеннән яңа образ тудыра. Син бит үзең дә халкымның Күңеле тесле — . Сөттән сеңгән зур пакьлекнең Бер көзгесе һәрбер эшнең, һәр ниятнең Өмете — уңыш Кешеләрнең нияте зур. Сөлге, булыш/ Әсәрнең, шул рәвешле, ак сөлгене ярдәмгә чакыру белән тәмамлануы, уй һәм фикерләүгә җитди нигез бирә. Рухи сафлык, гаделлек һәм игелеклелеккә чакыру булып яңгырый бу Ә безгә — XX гасыр ахыры кешеләренә исә, борынгыдан әбиләр һәм аналар үз күңел аклыкларын кушып суккан ул ак сөлгеләргә салынган әхлакый җегәргә лаек булырга кирәк. Соңгы елларда халык иҗатын игелекле илһам чыганагы һәм бай тәҗрибә буларак файдалануның активлаша баруы әдәби әсәрләрнең — роман, повесть һәм пьесаларның исемнәрендә үк аермачык чагылып килә. Әйтик, «Агымсуларга карап», «Ай булмаса, йолдыз бар». «Аккан су юлын табар», «Сулар үргә акса да», «Шикәрем син, балым син», «Ефәк баулы былбыл кош» һәм башкалар, һәм башкалар. Әлбәттә, бу матур факт. Ә инде халык җырларыннан алынган ул сүзтезмәләргә салынган рухи җегәр әдәби әсәрнең үзендәге идея һәм эстетик тирәнлекләр белән дә кушылып китсә, халык үзе үк әйтмешли, нур өстенә нур гына. Тик, кызганычка каршы, аерым бер очракларда халык җырларыннан алынган юллар әдәби әсәргә ятышып тормый, яисә ул исемнәр урынсыз ябыштырылган ялтыравыклы этикеткаларны гына хәтерләтәләр. Шуңа күрә дә рухи хәзинәбезгә булган җитди игътибар вакытлы мавыгуга әверелмәсен, әсәрдәге бушлыкны яшерү максатында файдаланылмасын иде. Халык иҗаты һәм халык әхлагына булган игътибар һәм ихтирам бүгенге татар әдәбиятында өлкән буыннардан башлап яшьләргәчә күчеп дәвам итә, яңадан-яңа мәгънәви төсмерләр ала. Жанр һәм тема, вакыт һәм пространство чикләре белән дә хисаплашмыйча хәрәкәт итә бу бетмәс-төкәнмәс кыйммәтләргә ия булган бай хәзинә. Мисал өчен, әкиятләребезне генә алыйк—иҗади фикергә канат бирергә сәләтле бетмәс-төкәнмәс рухи һәм әхлакый җегәр бар ич аларда. Халык әкиятләре М. Хәбибуллинның әле яңа дөнья күргән «Кубрат хан» романы өчен сюжет төзү һәм кешелекле эчтәлек өчен этәргеч нигез булып торса, шагыйрь Зөлфәт әкиятнең үз язмышы өчен хафаланып, аның үзен яклап чыга. Әкияти хисең саумы, кешем, җанда? Җуймадыңмы Җирдән күчкән тылсым көчең? Әкиятне җую — кешелекне җую. Әфсен-төфсен! Җаннан-җанга күчсен серле әкиятләр! Яз җилләре булып. Җирне назлап иссен! Котсыз яшәп Җирнең котын алучыга Ачы каргыш төшсен!— Әфсен-төфсен! Бөтен кешелекне борчып торган җитди проблемага күпер сала шагыйрь халык рухында туган әкият аша Дөнья һәм бөтен җир шары «Сугышмы, тынычлыкмы?» дип. тынгысызланып көрәшкә күтәрелергә тиешле бер чорда халык әкиятләренә мәдхия җырлый Зөлфәт. Кешелекне әкияткә йөз борырга чакыра. һәм, уйлап карасаң бер дә юкка түгел икән, чөнки әкияттә кешенең иң гүзәл омтылышлары һәм хыяллары чагылыш тапкан. Әкияттә — гуманизм, әкияттә — яшәү матурлыгына соклану, әкияттә — дуслык һәм туганлык хисләренең иң олысы. Әкият- ,ә — югары әхлак, рухи сафлык һәм гүзәллек. Әкияттән бигрәк, шул әхлакый нормаларны яклый икән ич шагыйрь. куцрл.ид» туг.и рухи И«,ур„.„ £н_,оям „„ 3.WT_ p«O»p»-»»«W д.ст.к. no,„„„„„„ 6.ш„ ...................................................................................... „ .... һ.« хур омтылышлар бал.и хш.ута д,„ Җмрл«.. ......... ,.р1 6у..р„ ,.6,., ителә. Шагыйрь замандашларыма орам сала: Канатлы ат чаба җир буйлатып - Азат җан ул Хыял һәм Өмет! Иерәгендә — улмәс дастан Бәхет' Ул булырга тиеш мәңгелек Чынлап та, дөньяда һөм җанда әкияткә урын калмаса, яшәү кызык булыр иде«з икән? Әллә әкият белән бергә хыял һәм өметен, матур киләчәккә ышанычын «о тыл, үз-үэен соңгы чиккә китереп җиткерер идеме икән кеше. Бәхеткә каршы бүген күпме малай, канатлы ат турындагы әкиятләр тыңлап, ерак планеталарга турындагы татлы хыял белән үсә, бәхеткә каршы, әле .Таң батыр.ны укыл җиткергән егетләр Ватаныбыз чикләрендә, хәрби хезмәттә һәм зур тезелеш • «ңадан-яңа батырлык үрнәкләре күрсәтәләр. Димәк, әкият яши, әкият яшәрсә тиешле һәм әкият яшәячәк — халык рухында туган әхлакый нормалар югалмый дәвам итә. Әдәбиятыбыз әлеге әхлакый нормаларны пропагандалап һәм иҗади үзләштереп кенә калмый, халык хыялында бөреләнгән иминлек һәм кеше-п-ге-е- принципларын дәвам итеп, чорыбызга лаек яңаны тудыру юыида ышанычлы ад. белән алга атлый. Халкыбыз әхлагын һем шул әхлак киң чагылыш тапкан фольклор-, оле безгә өйрәнергә дә ейрәнерге. Биек тауга менгән чакта Борылып киткән юл булыр. Асыл ирләр, туган җирләр Безнең туган ил булыр. - дип җырлаган халкыбызга тугрылыклы булып. Ватанга бирелгәнлек һәм патрио идеяләрен пропагандалауда әле яңа биеклекләр яулыйсы бер Сандугачлар басып сайрый Гармун каешларына. Илем кояш чыгышында. Үзем баешларында дип җырлаган асыл ир-атларның күңелендәге рухи гармониянең чыганаклары мырларын тагы да тирәнр.к итеп ачып салмы бар ел. Ю... гына шула- ү» —" җырламаган халык «Кояш чыгышы» — У* «М *—“* ’р ’ яшәү һем сүнмес мәхәббәт диген сү«_ Туган илебез бүген д. бе-е- "рогрек.-а кешелек алдында кояш чыгышын г.үд.л.ндер.п тумы —кернең —МГМ ............................................................................ .... ....... -op. —Р-Ч •• Ы» Ы.. •«— ■«- Ыгыш-ид.. .. яип кукрай хуурх.