БИБЕК НИГӘ ЕЛЫЙ

Шомлы хәбәр ыныч кына эшләп утырганда, кинәт телефон чылтырады. Каяндыр автоматтан чылтыраталар иде булса кирәк, бик начар ишетелә иде. Азаплана торгач, телефон трубкасына ниндидер малай танышы килеп керде: — Абый, синме бу?— диде ул. Мин эчемнән генә көлеп куйдым Шулай да - Әйе. мин бу. мин!—дип җавап бирергә туры килде. Нидер шытырдады, жулап торды да, теге малай тавышы тагын: — Абый, монда кил әле!— диде. Тавышына караганда, ул шаяртмый иде булса кирәк. Күрәсең, кайдадыр нидер булган. Мин телефоннан: — Кая соң ул «монда?»—дип сорадым. Бераз тынып торганнан соң әлеге малай тавышы — Кая дип беләсең ич инде, Аккош күленә!- диде. Тавышыннан чамалаганда, язучыларның Аккош күлендәге иҖат йортлары тирәсендә яшәүче таныш малайларның берсе булырга тиеш иде бу Ләкин мин аның исемен хәтерли алмадым — Кем соң син? Мин нигә кирәк булдым? — дип сорадым. Трубкада һаман нидер шытырдый, сызгыра, чыелдап куя иде Шул шау-шу арасында әлеге малай бәлки исемен дә әйткәндер. Ләкин мин аның бер ике сүзен генә ишетеп калдым — Муйнакны дим. муйиакны! Кузгала да алмый. Харап иттеләр!.. Абый, килми калма, яме! Телефон шунда өзелде Баланың ачынып әйткән сүзләре мине борчуга салды Муйнак дигәне безнең Аккош күлендәге иң ягымлы, ик яраткан дус этебез иде Ни булды икән аңа? Кем харап иткән? Ни сәбәпле? Шуның өстенә, әлеге малайның еларга җитеп минем килүемне үтенүе уйга калдырды. Хәл аяныч булмаса, ул бала шулкадәр борчылыр идеме, унбиш километр ераклыктан ярдәмгә чакырыр идеме? Бәлки ул кечкенә кеше өчен бу зур фаҗигадер? Шундый чакта, каты бәгырьле булып, гозерен кире каксаң, бала күңелендә ул төзәлмәстәй яра булып калуы да мамкин Эшем күп булса да, бармыйча ярамый дигән уйга килеп, юлга чыктым Трамвайда һәрвакыттагыча кеше күп иде Ял көне булганлыктан, 1йенеп-ясаны11, бала-чага ияртеп, каядыр баралар, каяндыр кайтып киләләр Сөйләшәләр, көлешәләр Ә минем күз алдымда һаман Муйнак Я мин аның мөлдерәп торган саргылт күзләрен күрәм. и ул ♦ куанычыннан нишләргә белмичә сикергәлән, каршыма чабып килә. с Беренче мәртәбә мин аны узган ел менә хәзерге шикелле үк язгы = сулар кузгалган көннәрдә, урман юлында очраткан идем. Тузгак чәчле, ~ озын сыйраклы бер яшүсмер аны чәнәшкәгәI җигеп, шуңа утырган да Д үзен тарттыра иде. Кар, изелеп, боламыкка әверелгән, юлдагы бозлар = ватылга.1ап беткән, чәнәшкә шуа алмын иде Муйнак, мескен, чәпәш х кэне кузгата алмыйча, пычракка тезләнә, чиный, аның аяк бармаклары £ канаган Ә теге малай аны чаж-чож чыбык белән кыйный иде Тузгак чәчлеме мин күргәч үк таныдым Белмим, шундый рәхим < сезлек аңа каян килгәндер, әмма ул миңа һәркайчан нинди дә булса = берәр бозыклык эшләгәндә очрый торган иде Я ул үсеп утырган агач- z ларга, куакларга балта белән чапкалап йөри, я кырмыска өемнәрен, - кош ояларын актарып ташлый. Узган җәй ул азгынлыгын тагын да р арттырды Күршеләре аннан җиләк урлый дип, күз карасыдай күреп «, тәрбияләп үстергән чәчәкләребезне утап чыга дип. зарлана башлады- ~ лар. Мин ул юньсезме бабасы белән бергә бик каты орышкан идем Үзем Д Муйнакның тамагын туйдырып, яраларын дәваладым да Казанга кай : тып киттем Әмма Муйнак кайсы ягы белән булса да тегеләйме, бо ~ лаймы Казанда да һаман искә төшкәләп торды. Менә һавалар тагын да җылыта төшеп, урман юллары кардан-боз данда арчылды, җәй уздыру өчен Аккош күленә чыгар көннәр дә җитте Муйнак белән очрашуны мин кызыксынып көттем. Ничек икән ул җәнлекнең хәтере? Оныттымы икән, әллә берәр нәрсә хәтерлиме? Муйнак мине ерактан ук төсмерләде. Мине күрүгә, куанычын эченә сыйдыра алмыйча, дулкынланып өреп җибәрде, аннары, чнный-чн ный, дүрт аяклап туптай сикерергә кереште Тагын да якыная төшкәч, җирдән мүкәләп килде дә алгы аяклары белән балтырымны кочып алды. Ни гаҗәптер, ул миннән һич ятсынмый иде. Аның йөзендә, күзлә ремдә шундый тирән шатлык балкыды ки. әйтерсең, аның белән без гомерлек дуслар, әйтерсең, шушы бер-ике атна эчендә ул бары тик мине көтеп, мине сагынып кына яшәгән Шул теләгенә ирешү шатлы гыннан менә хәзер нишләргә белмичә бер алдыма, биш артыма төшеп әйләнәмдә бөтерелергә тотынды Җәмәгатем Кәримә безнең шушылай сагынышып очрашуыбызны каран торды да — - Шушымы инде теге акыллы дигән этең? диде — Әйе. Пигә? Сиңа ошамыймы әллә? — дидем — Ошавын ошый да. Шулай да күрер күзгә әлләни ис китәрлек үк түгел икән днмәсәң. Ни Сарбай, ни Акбай дигәндәй Дөрес, төсе-бите, тышкы кыяфәте ягыннан Муйнак чыннан да күк кә чөеп мактарлык ук түгел иде Табигать кием-салым өләшкәндә, Муйнак, күрәсең, кая да булса биләмдә йөрен матур туннан колак как кандыр, аңа ак та. ачык сары да булмаган агач көле төслерәк соры тун гына эләккән. Аның бу килбәте табигатьнең үзенә дә бнк үк ошап җит мәгән булса кирәк, ичмасам күзгә ташланырлык бер урыны булсын ди гәндәй, УЛ соңыннан аның муенына, очлары түшенә асылынып торыр ЛЫК Итеп, ап-ак шарф салган’ Шулай да минем Муйнакка тсл-теш ти дерәпм килмәде. I Чәношко кечкенә балалар чанасы — Син Казан урамнарында очраткан тәкәббер овчаркаларны, неч кә бил ie бурзайларны, кәкре аяклы бүлмә көчекләрен генә эткә саныйсың ахрысы!-- дидем. Кәримә, көлеп, кулын гына селтәде. — Кая инде моны алар белән чагыштыру!.. Мин һаман да Муйнакны якладым. — Шулай инде анысы, моның муенында каешы, күкрәгендә ме дальләре дә юк. Ул нибары урам эте генә Аның исемен дә малайлар гына кушкан. — Күренеп үк тора... — Шулай да мин Муйнакны бүлмә этләренең унысына да алыш тырмас идем! Кәримә иңбашларын селкетеп: — Белмим, кайсы ягы белән сихерләгәндер сине бу нәмәрсә! диде. «Нәмәрсә», имеш! Тагын ни кирәктер аңа, менә дигән эт ләбаса' Үзенең яманатын сатканны аңлагандай, Муйнак, Кәримәгә кырын карап, шыпырт кына миңа килеп сыенды. — Беләсең килсә, синең ул тәти этләрең, кеше ашатмаса, ачтан үләләр! Ә урам эте, беләсеңме, нинди әрсез, нинди чыныккан! Ул телә сә кайда үзенә ризык таба, теләсә нинди кыенлыкларга да түзә. Тик без аларның кадерен генә белмибез! Кәримәнең һаман да бирешәсе килми иде: — Синеңчә, ул алтын медальләрне төчкергән өчен генә таккан булалар инде алайса, әйеме? - Юк, аның өчен түгел. Ул ялтыравыклы медальләрне бер эткә танавы жәенкерәк, икенчесенә, киресенчә, танавы таррак булган өчен, бер ишесенә койрыгы бер сантиметрга озынрак, икенче төренә нәкъ бер сантиметрга кыскарак булган өчен тагалар.. — Алай үртәмәскәе, дөнья иркен, тормышта һәркайсының үз урын нары бар. — Дөрес, андый этләр дә яшәргә хаклы, алар да табигать баласы - Шулай булгач. . — Тик, беләсеңме, мин нәрсәгә каршы? Бүлмә этләре белән чама дан тыш мавыгып китүгә, кешене эт белән алмаштыруга! — Әле андыйлар да буламыни? - Бар лабаса шул! Кайберәүләрнен кешедән җаны бизә дә, ул эткә табына башлый Табигатьне яратудан түгел, кешегә үч итүдән' Аларча кеше начар, кеше явыз, ә эт кешедән яхшырак, этнең кешегә явызлыгы тими, ул яхшылыкның кадерен белә, дип уйлый ул Ифрат та зарарлы караш бу — кешене эт белән алыштыру! — Андый бәндәләр күп түгелдер лә! — Күп булмаса да, бар Эрмитаж бакчасында миңа очраган хатын, минемчә, нәкъ әнә шундыйларның берсе. Аның зур гына эте ырылдап минем өстемә ташлангач, мин ул хатынга: «Тыегыз этегезне!»—днп кычкырдым Син инде ул хатын гафу үтенгәндер дип уйлыйсыңдыр, әйеме? — Соң, юньле хатын булса... — Киресенчә, ул мине сүгеп ташлады! «Сез үзегез гаепле! Нигә селкенеп Рексны раздражать итәсез?! Тик торыгыз! Кыймылдамагыз!» диде Беләсеңме нәрсә дигән сүз бу’! Тын урында ял итәргә, саф һава суларга чыккан кеше, аның этенең капризына буйсынып, арестант шикелле үрә катып торырга тиеш икән! - Күңелсез булган икән шул,— диде Кәримә. Ул, Муйнакка карап, нидер уйлап алды — Ә бу этең андый капризлы булмас, эшлекле булыр димәкче инде син? — Урам эте холкы белән дә бөтенләй башка! Өйрәтүенә дә карый Кирәк чагында ул аүчы, кирәк булса - сакчы Өйрәтсәк, ҮЛ бөте несен булдыра Карама беләккә, кара йөрәккә' Муйнак, үзе турында сүз барганны аңлагандай, әле беребезгә, әле икенчебезгә карап ала. үз исемен ишеткәндә койрыгын селкетеп куя иде — Ярар, күреп карыйк, - диде Кәримә ♦ с Муйнакның җан дусты ; Кирәк-яракны төяп. Үккош күленә даими торырга барган көнне Муй ж как тагын бер ягы белән хәйран калдырды Бу юлы да ул безне капка төбенә үк чыгып шатлыгыннан сикерә 2 сикерә каршы алды Әмма яши торган өебезгә кереп өс-башны алыш ф тырган арада, ул - син күр дә. мин күр!— кинәт нәрсәдер исенә төш- _ кәйдәй, кабаланып чыкты да чапты Койма астыннан чыкканда, без о аның тузгак койрыгын гына күреп калдык Бу безне гаҗәпкә калдыр - ды Ничек була инде бу? Сагынып каршы алды, килүебезгә куанды, ә “ үзе... , Бу хәлгә ризасызлыгын белдереп, Кәримә — Менә синең мактаулы этең! Ичмасам үзенә дип алып килгән * күчтәнәчләрдән дә авыз итмәде, китте дә барды! диде Бу дорфалык апа һич килешмәсә дә. мин Муйнакнын гайбәтен э сатарга теләмәдем и - Ярар, үзе белә торгандыр, дип кенә бетердем Кайчан нишләргә кирәген чыннан да белә икән Муйнак' Ун унбиш минут үттеме икән, юкмы икән, яңадан баскыч төбенә чыксак менә сиңа тамаша!—Муйнагыбыз кунак алып кайткан икән ләбаса' Гәү Ләгә Муйнакның үзе кадәрлерәк булыр, сөйкемле генә бер Сарбай Муйнак шуның б - рурлана белә, янәсе, әнә нинди эшкә ярый ул' Шуның өстенә, ул бит 2 юл буе чын күңелдән синең иминлегеңне кайгырта, як-ягына карана £ карана аллан юыртып, җыен ыбыр-чыбырдан юлны тазартып бара ж Сез аның исерекләрне, я булмаса, чит-ят этләрне ничек куркуга салуын 5 күрсәгез иде! Андый чакта Муйнак шундый куркыныч итеп ырылдый. 2 сырт йоннарын кабартып, тешләрен ыржайтып шундый дәһшәтле кыя * фэткә керә, тегеләр, моның артыннан килүченең дәрәҗәсе япон нмпе- раторыныкыннан һич тә кнм түгелдер дин, тизрәк читкә тайпылу ягын ; карыйлар. ' оӘмма без, исерекләрне күрәсебез килмичә, күп вакытны олы юлдан Z читкә тайпылып, автобуска урман сукмагыннан турыга бәреп чыга , идек. Урман куелыгына килеп керүгә. Муйнак үзен бабалары кебек - кыргый хәленә кайткан, кыргый урманнарда йөргән шикелле иркен - Хис иткәндер, күрәсең. Биредә ул бөтенләй үзгәрә иде Монда мни 2 аның, безнең кебек, табигатьтән аерылып бетмәвен снзәм Агачлар z куелыгына керү белән, ул хәзерге дөньясын да. мине дә онытып, үзе - шикелле кыргый җаннарның хәлләрен белешергә тотына Кырмыска оясы янына барып баса да. башын кыйшайтакыйшайга. бу хезмәт ияләренең мәш килеп тормыш итүләрен күзәтә, торя-торгач. нәрсәне дер хуплагандай, койрыгын селкетеп куя Ул бер читтәге карт юкә янына да барып килмичә булдыра алмый, чөнки анда сыерчык бала чыгарган Бер нарат ботагыннан икенчесенә сиксрә-сикерә \ » шөгыле белән йөрүче тиенгә дә ул ваемсыз гына карый алмый, ана өзек-нзек кенә игеп өреп тә куйгалый Шулай да Муйнакның үзен тудырган табигатькә ин якынайган шу ныц рәхәтен татыган урыны сукмак өстендәге кечкенә алан була иде. Анда барын кергәч. Муйнак бөтен килеш-килбәте, үзен тотуы белән сабый балага әверелә Ул озын сабаклы үләннәр башында атына ятына бал суыручы төклетураларга, бал кортларына, күптәнге таныш ларын очраткандай, кызыксынып карый, ул да түгел атылып-бәрелеп. тычкан куып китә дә, пошкыра-пошкыра, янын оясын казырга тотына Анда. эше барып чыкмаганга һич тә нее китмәгәндәй, гамьсез кыяфәт белән янә кузгалып китә дә. җилгә каршы торган хәлдә, башын чөеп, һаваны иснәргә тотына. Ул хуш исләрнең тәмен, кадерен белеп, кара борынын кшймыл-кыймыл иттереп, татлы ширбәт эчкәндәй рәхәтләнеп, озак итеп иенн Мнн агач күләгәсенә ышыкланган җиремнән Муй накнын бу рәхәтенә кызыгып, яннан көнләшеп торам Без. кешеләр, кызганычка каршы, табигатьтән бик ераклашканбыз, безнен табигать пе белү чамабыз да. ис сизү сәләтебез дә бик т» тупасланган, чиклән гәп Без бит. оятыбыгга каршы, энҗе чәчәк белән шомырт чәчәгеннән бүтәннәрнең исен түгел, хәтта исемнәрен дә оныгып барабыз Ә мен.» Муйнак алай түгел! Ул аланчыктагы берничә лист.» чәчәкнең «атлы назлы хуш исен берьюлы иснәп рәхәтләнә. Без барлыгын ла белмәгән нинди генә затлы хуш исләр килен кермидер аның борынына Күрән н. ана таба аланның төрле ягыннан төрле чәчәк исләре агыла торгандыр ул. Күзләрен йома төшеп, танавын әле бер якка, әле нксиче якка бора Бу шөгыльгә ул шулкадәр бирелә, үзен-үзе шулкадәр оныта, мин хәтта Н1ЫИ бу рәхәтен бүлдерергә кыенсынып торам Автобус тукталышында безнең икс арада һәрвакыт диярлек бик тә нәзәкәтле бер аңлашу булып ала торган иде. Автобусны озак көтәсе булганда, мин Муйнакка кайтыр юлын күрсәтеп: — Бар кайт инде, кайт!— дим. Муйнак, янәсе минем киңәшемне тыңлаган кыяфәт белән башын иеп, кырын карый-карый, олы юлның аргы ягына чыгып баса. Әмма һич тә кайтып китәр шикелле күренми, кыяр-кыймас кына тагын миңа күтәрелеп карый. Сизеп торам: ул миңа «Утырып китүеңне генә карап торыйм инде»,— димәкче була. Мин, ачуланган кыяфәт белән кашларымны жимереп, катырак кыч кырам: — Юк, юк, ярамый, кайтасың! Күрмисеңмени, машиналар ничек котырынып чабыша! Я таптап китәрләр үзеңне! Бар, кайт! - дим. Шуннан соң гына Муйнак теләр-теләмәс кайтыр юлына таба атлаган була. Ләкин хәзер дә хәйләли ул! Менә шыгрым тулган Юдино автобусы Аккош күленә килеп туктый. Эчкә кереп басканнан соң, бик күп береткалар, кепкалар, тузгыган чәчләр арасыннан яшеренеп кенә юлның аргы ягына күз салам. Әйтәм бит, теге наян чыннан да хәйләләгән! Магазин почмагыннан, «Күренмиме икән?» дигәндәй, автобуска текәлеп тора. Нечкә күңелле шушы табигать баласы миндә әллә никадәр тирән кичерешләр уята. Мин чын күңелдән аның хәвефсез-хәтәрсез, исән- аман өенә кайтып җитүен телим Әгәр кичкә каршы борылып килгәндә Муйнак мине шушында каршы алса, аның белән бергә кайтуы күңелле дә, хәвефсез дә булачагы турында уйлап куям. Күп көннәрне ул мине чыннан да шушында каршы ала торган иде.. Кечкенә Рамайның зур кайгысы Аккош күлендә мине Рамай исемле таныш малай каршы алды. Алар безнең иҗат йортының күршесендәге дүрт-биш кенә өйле поселокта яшиләр. Рамайның әнисе якындагы пионерлар лагеренда, әтисе Оргсин- тезда эшли. Рамай үзе өченче класста укый шикелле. Җәй көне безнең ишегалдында еш була, язучылардан укырга китаплар да алып торга- лый иде. Рамайның бу кайгыртуыннан бик канәгать булып, мин аның аркасыннан кактым — Син чылтыраттыңмыни?— дидем. — Әйе, мин,— диде Рамай Ярый, килдең әле, абый! Әни әйтә. Муйнакны больницага салмыйча булмас, ди. — Хәле шулай бик авырмыни? — Авыр. Имгәттеләр аны, арт санын тота алмый, кан да күп киткән, ди, әни. Димәк, безгә ашыгырга кирәк икән. Тик шунда Рамайның өстенә- башына күзем төште. Аның курткасы белән чалбары манма су бул ган, аягы да чыланган, куллары кызарган, борын аслары да корыдан түгел иде. Күрәсең, аңа мине озак кына көтәргә туры килгәндер. Мин аңа таныш кешеләргә кереп җылынып чыгарга әйттем. Ул төшлектән шактый авышкан кояшны күрсәтте: Кирәкми, абый, җылынып торсак, озак булыр. Муйнак бик сызланадыр, барыйк тизрәк!— диде. Мин Рамайга киеме эченнән үз фуфайкамны киерттем. — Әйдә алайса, йөгерик. Ләкин йөгереп булмый икән. Баскан саен аяк пычракка бата. Ни арба, ни чана дигәндәй, урман юлы кардан-боздан арчылып кына килә иде әле. Фуфайканың итәге Рамайның аягына сылана, аңа кыенрак. Шулай да ул, кайда пычрак, кайда су ерып, миннән калышмаска тырышты. Ай Муйнак, Муйнак! Ул минем бер генә минутка да исемнән чык мады Ул безнең урмандагы тормышыбызга шулкадәр тирән кереп утырган, аңа ул-бу булса, аннан башка җәй уздыруны күз алдына да китереп булмый иде. Юл буе үземне-үзем юатып бардым Муйнак урам эте бит. Аның ата-анасы да. бөтен токымы да. көчек чагыннан ук һәр төрле кыенлыкларга: ачлыкка, суыкка, төрле чир-чорларга каршы ♦ чыдам булып, чыныгып яшәгән Ул йомшак мендәрдә генә йоклап, с тәмле ашап яшәүче иркә этләр ише түгел Юк. бирешмәс Муйнак, би- Э решмәс! Шулай да күңел нидер сизенә, тынычланып булмый иде Гәрчә Муй 2 накны җәберләгән бәндәнең исемен ишетәсем килмәсә дә. бара торгач. ~ сорарга туры килде — Кайсы явызның эше? Юлда бездән башка берәү дә юк иде Шулай да Рамай башта як " ягына карап алды. Аннары гына миңа таба иелеп < — Теге инде, абый, шул үзе!— диде Шунда ук аңлашылды, Муйнакны узган ел азаплаган әлеге азгын - шмәкче була. — Баламутмыни?— дидем Малай сүзсез генә баш какты Монысы да мине гаҗәпләндермәде - Баламут бу тирә малайларыннан я акча, я бүтән әйбер таптырып. х тыңламасалар, кыйнап, котларын алып тора иде — Әле һаман кулына сукмадылармынн шул юньсезнең? Нигә ка -- ныга ул Муйнакка? дидем. Кичә булган хәлне әйтеп салырга теле бармадымы, әллә Баламут “ тан шүрләдеме, Рамай, иңбашларын енкерткәләп, беравык дәшми барды Ул да түгел, кинәт нидер исенә төшкәндәй, кояшка карап алды — Абый, больницага илтергә соң булмасмы икән5 диде — Башта үзен күрик әле дидем Рамай тагын үз эченә бикләнде — Шуннан соң? дидем мин Бераз борынын тарткалап барганнан соң гына, кыенлык белән ren.i теле ачылды Рам айның — Шуннан соц дип ни инде. Баламут кичә үзе шикеллеләрне җыеп кайтты «Кая Муйнак? Тотып бирегез Муйнакны!» ли Без шнклә нәбез инде, берәүнең дә Муйнакны тотасы килми «Нәрсәгә ул сиңа?» дибез «Аның тиресенә өч тәңкә бирәләр, хәзер шундый йонлач бу рек модный!»— дн бу Мин, куркып, әтигә әйтергә дип йөгердем Чаттан гына борылга иыем, Муйнак бик каты чинап җибәрде, анда таныш купты Әти белән без чыкканда, Баламут белән каравылчы абый якалашалар, ә Муй вак, арт санын сөйрәп, елый-елый мунчага таба бара иде Бу тирә кешеләренең шундый ваемсызлыгы мина һич тә ошамады — Их сезне! Шул чагында Баламутны җыйнаулашып бөтереп ал кагансыз икән!— дидем Рамай беравык аптырабрак торды да үпкәләгән сыман анызын бүлтәйтеп — Ие, бар. әтәчләнеп кара* Алар бишәү лә! Ә кесәләрендә пычак Алардан олылар да курка! диде Бибек нигә елый Без барып җиткәнче, тагын уты « кырык минут узгандыр Шулай да. әгәр автобус бик озак көттермәеә. мин Муйнакны Ка шинын ветерв нарня поликлиникасына якты күздә илтеп җиткерә алачак идем әле Муйнакны күтәреп кайту өчен. Рамай йөгереп кенә барын өйләреннән зур гына брезент сумка да алып килде Ләкин Муйнак яткан мунча янына барып җиткәч, без ашыран калдык Алачык ишеге бераз ачылып калган, мунча эченнән җылы пар бөркелеп тора, ә Муйнак юк иде. Почмакта аның яткан урыны бар. тәлинкәсе дә, ашалмый калган ризыклары да бар, ә үзе юк Рамай, арлы-бирле йөгереп Аһ син аны' Качкан бит! дип кычкырды - Юктыр ла! Кая китсен ул?— дидем мин Баламут яңадан килер дип курыккан да качкан! - Юк, аннан куркудан узгандыр ул, энем Арт саны имгәнгән дидең бит! Рамай уйга калып башын чайкады Белмим тагы. Үз күзем белән күрдем кнчкә-көчкә генә сөйрәлә иде. Рамай каравылчыдан да сорашып чыкты. «Иртә белән генә шунда иде» дигәннәр. Аннан соң байтак вакыт узды шул инде Тиз генә носе- юк тирәсен әйләнеп чыктык, Тирән күл буена төшеп мендек, төрле якка 1Ы.1ЫП киткән урман юлларына чыгып карадык Юк кына бит Муйнак! Каян эзләргә, нишләргә белмичә аптырап йөри торгач, юллардагы эзләрне тикшерергә булдык Рамайның үткен күзләре тиз үк нидер тапты - Менә!— дип кычкырды ул. Барып карасам, карурманга кереп киткән урынтын юлга сирәк- сирәк кенә кан тамып барган, күләгәдә эреми яткан иртәнге кырау өстендә эт эзләре дә күренгәли, нидер сөйрәлеп тә барган шикелле. Без бер-беребезгә карашып алдык та шул юлдан урман куелыгына кереп киттек Як-якта юан кара чыршылар үсеп утыра, бу тирә болай да бик тын, бик караңгы иде. Байтак баргач, юл кырыендагы черек төп янында тагын анын эзен күрдек. Узган елгы ылыслар җиргә иңеп, ул төш бераз чокырланып калган иде Күрәсең, монда ятып хәл җыйгандыр Боларнын Муйнак эзе булуы турында безнең шигебез юк иде инде Караңгы чырайлы чыршыларга карап бара торгач. Рамай шом- •анып туктап калды - Абый, карале, нигә монда китте икән ул?— диде Бу сорау минем үземне дә борчый иде. Чынлап та. нигә Муйнак нәкъ менә шушындый кеше бик сирәк була торган ни караңгы почмакка керен киткән, нигә башка юнәлешкә китмәгән’ Кайбер акыллы этләр, мәчеләр урманга шифалы үлән эзләргә дә чыгалар Алай дисәң. ана әле иртәрәк, үләннәр әле яңа борын төртә башлаган Мин Рамай соравына - Аңа тынычлык кирәктер, поселоктагы шау-шудан качадыр бәлки — дидем Дөресен генә әйткәндә, мин моңа үзем дә ышанмый Шу тай уйланып бара торгач, кинәт минем башыма ап-ачык булып, чип ..«> ына узеннән-үзе ышандырып, яңа уй килеп керде Мөгаен шу- ■ ай хыр* Муйнакны тәгаен генә этләр токымының нәсел буенча ата- бабаларыннан килә торган көчле инстинкт алып киткәндер! Кыргый җанварларның кайбер гадәтләрендә кеше аңлап җиткермәгән карангы яклар азмыни әле?! Хәзер ул турыда уйланып торырга вакыт калмаган, безгә ашыгырга кирәк иде Мин Рамай кулыннан брезент сумканы алып Әйдә, энем, йөгерик, бәлки соң түгелдер әле! дидем. Юлдашым миңа сәерсенеп карап алды Нәрсәгә «соң түгел», абый?— диде Мин йөгерә биреп, башым белән алга таба ишарә иттем - Хртыннан барып җитик әле.. Бераз гына йөгерүгә, кечкенә генә аланда ике юл чатына барып туктадык Сулдагы юл якындагы урман инешенә алып төшә Ул яктан язгы ташу тавышы ишетелеп тора иде Әгәр дә Муйнак шул якка кит кәй булса, аны коткарырга соң булыр иде инде ' Кай таба йөгерергә белмичә икеләнеп торганда, уңнан чәң-чән өр гәи эт танышы ишетелде Ул нәрсәгәдер кайгырган сыман еламсырап ♦ язмышыннан зарлангандай кызганыч таныш белән өрә иде с Мин ана колак салып — Әһә, исән икән әле!— дип әйтеп куйдым Рамайнын да күңеле - күтәрелеп, минем алдымнан йөгерә башлады Юл дигәнебез бераздан сукмак кына булып калды Кайда куаклар = чытырманы арасыннан, кайда аркылы яткан агачлар өстеннән сикер х гәли торгач, кинәт текә яр кырыена барып төртелдек Сукмак өзелде л Яр астында тирән чокыр, аның аргы ягында яртылаш су баскан куе 2 әрәмәлек белән болынчык күренә, шул тирәдә чыелдап кычкыракыч . кыра бибек очып йөри иде. Рамай әсәрләнеп. — Абый, мин беләм. тәкәрлек бит бу! диде. — Әйе, нәкъ үзе! Тавышына охшатып, аны бибек дип тә атыйлар в. Берәр нәрсә борчыса, ул әнә шулай би-й бек, би й й бек' дип кыч = кыра кычкыра очып әйләнә. Ул арада куаклар арасыннан Сарбай килеп чыкмасынмы! Әлеге - тавыш биргән эт Муйнак түгел, Сарбай булган икән бит! Күрәсең, ул а. да безнең шикелле дустын эзләп киткән дә аны бездән элегрәк барып ’ тапкан. Безне күргәч ул: «Эшләр зурга китте бит әле!> дигәндәй, без ; йен тирәдә шыңшып йөрде дә яңадан яр буена барып басты Сарбай - ир астындагы чокырда нидер күрә иде шикелле Ул аска әсәрләнеп колакларын торгызып текәлеп тора да. нидәндер курыккандай, сискә иеп китә. Кинәт артка сикерә дә, танавын күккә чөеп, кызганыч тавыш белән уларга тотына иде. Рамай, куркып, минем беләгемә килеп ябышты Абый, нишләп анда карап улый икән ул? Әнә Бибек тә җылый. тиде. Алар без күрмәгәнне күрәләрдер, энем. Муйнакнымы? Әйе, шуны. Рамай Алайсам, нишлибез инде, абый, анда ничек төшәбез? Анда төшүнең кирәге калмады инде, энем, дидем Рамай моңа бик гаҗәпләнде Ничек була инде бу? Шунда калдырабызмыни2 Больницага сал 1 ак, днгәннек бит?! — Днгәннек тә... Больницаны кирәксенмәгән бнт Муйнак, бу дөнья тап үзенчә китеп барырга булган, борынгы бабаларынча Рамай, йөгереп барып, астагы чокырга текәлде, бибек тавышын тыңлап торды да яңадан минем каршыма килеп басты Каян беләсең? Анда сызланып ятмыймы икән сон? диде Юк, ул сызланмый инде, бөтенләйгә тынычланып калган Чин аңа Муйнакның яр кырыена шуышып барган эзен күрсәтәм Күрәсең бнт, нинди тирән! Моннан төшкән җан иясе яралы булмас а та исән кала алмый. Әнә бит, Сарбай белән бибек тә юкка гына ела мыйлар Ни булганын беләләр алар Бу аларнын Муйнак белән мәңге тә хушлашуыдыр бәлки Урман артында кояш баеп килә Зәңгәрсу соры томан астында кал тан әрәмәлек кешеләр анламастай ниндидер серләр яшереп ятучы бү тән бер дөнья, шомлы дөнья булып күренә иде Безгә дә Муйнак белән хушлашырга кирәк дип уйлаштык Аның, бабаларыннан калган инстинктка каршы килмичә шундый тәвәккәл теккә баруы ихтирам хисе уята иде Ләкин ничек хушлашырга2 Салют бирер идек, мылтыгыбыз юк, бер уч туфрак салыр идек, аның кабере юк. Шулай да соңгы сүзне әйтмичә китүне күңел өнәмәде Яр кырыена килеп бастык та мин. астагы чокырга карап; — Хуш инде. Муйнак!— дип кычкырдым — Син дөньяда тикмәгә генә яшәмәдең, безнең күңелләрдә яхшы истәлекләр калдырып кит гең. Хуш! Тыныч йокла! Без сине онытмабыз!.. Муйнакны мәңгелеккә үз кочагына алган караңгы упкынга тагын бераз карап тордык. Хәзер инде Сарбай да тынды Тик астагы болынчыктан бибек елаганы гына ишетелә иде Кайтыр юлга чыккач, Рамай ул якка берничә мәртәбә борылып ка рады. Бу сәер хәл берничек тә аның башына сыймый иде ахрысы, уйланып кайта торгач, сорамыйча түзә алмады: Үз аягы белән үләргә барган булып чыга инде, имә? диде — Әйе. шулай була. — Нишләп икән? Бу якты дөньядан кем туйган? Монысы Рамайның үз сүзе түгел, ул аны я китапта укыган, я олы- 1ардан ишеткән булса кирәк. Кыргый табигатьнең бу борынгыдан килгән законын бала күңеленә сеңдерерлек итеп ничегрәк аңлатырга’ Күрәсен. ерактанрак башларга кирәктер, дип уйлап алдым. — Бәлки ишеткәнең бардыр, я китапларда күзеңә чалынгандыр, кыргый хайваннарда шундый гадәт булган аларның картлары, я та <армаслык авырулары кая да булса, шулай читкә китеп, кеше ая!ы басмый торган яшерен урыннарда үлә торган булганнар — Этләр дә шулай үлгәнме? Әйе. этләр дә. Халык аны күптән үк белгән. Әнә безнең борын 1Ы бабайлар «Яхшы эт читкә китеп үләр» дигән мәкаль дә әйтеп кал (ырганнар. — Андый хайваннар әле хәзер дә бармы? Бар шул. Әнә филләр шулай Алар әле хәзер дә кеше күз ал- (ында үлмиләр икән. Әҗәл җитүне сизү белән, көтүләреннән аерылып, кая да булса, кеше аягы басмаган тау-ташлар арасына, я урман чытырманлыгына кереп югалалар Ә нишләп алай итәләр?— диде Рамай — Ничек төшендерергә икән сиңа? Күңелемнән бала аңлардай мисаллар эзләп беравык уйланып кайттым Менә син әйтеп кара ••ле ни сәбәпле этләр, юлда берәр куакмы, түмгәкме очрагай саен, арт тәпиләрен күтәрәләр? Бүген беренче мәртәбә йөзе яктырып Рамай елмаеп куйды — Нигә? Пес итәселәре килгәнгәдер. . — Юк шул. энекәш! Алай гына түгел! Беләсеңме, кыргый чагында этләр дә, филләр шикелле, көтү булып яшәгәннәр. Алар, азык эзләп, бер урыннан икенче урынга күчеп йөри торган булганнар Менә шул чагында алдан баручы эт. үз артыннан килүче нәселдәшләре юлдан язмасын өчен, әнә шулай билге салып барган Бу бер — Кара, кызык икән! диде Рамай — Кызык та. мәгънәсе дә бар Кайбер галимнәр башкача аңлата шундый исле тамга белән эт токымы үз биләмәсенең чикләрен билге- in, диләр Янәсе, «бу тирәләр минеке, монда тыкшынмагыз!» дип ки сәтеп куюы була Бу гадәт аларның канына сеңеп калган. Шунлыктан, бер дә кирәге булмаса да, хәзер дә шуны кабатлыйлар. Читкә китеп үлүләре дә шулай борынгыдан калган. Аидыйлар бер дә кирәкмәгәнгә эшләнми. Күрәсең, ул нәселне саклау өчен дә кирәк булгандыр Ләкин Муйнакның үзенә-үзе шундый хөкем чыгаруы белән Рамай һаман да килешеп бетми иде әле. — Ул бит борынгы заманда Ә хәзер докторлар бәлки тазарткан булырлар иде әле. диде ул Тазармаслык булып имгәнүен Муйнак тәгаеи белгән, ахрысы. — Ничек белес i икән, җәнлек кенә бит ул? Рамайның болай төпченүе нибары кызыксынудан гына булырга охшамый иде Ул табигатьтәге һәр җан иясен чын күңелдән кайгыртучы нечкә күңелле бала булып чыкты Муйнакның һәлак булуын ул чыннан да авыр кичерә иде Минемчә, бу хәл аның күңелендә тирән уелып ка лачак, ул аны гомер буе онытмаячак Алай гына да түгел, минем әле Рамай яхшы күңелле, игелекле кеше булып үсәр, җырдагы адашы шикелле, киләчәктәге халык күңеленә кереп калырдай зур егетлекләр күрсәтер дип тә ышанасым килә иде Шунлыктан, кечкенә юлдашым белән мин үз тиңем итеп сөйләштем — Зур үсеп, күбрәк укыгач, үзең лә аңларсың әле. энем Кыргын табигатьнең хәзергә әле ачылып җитмәгән бик тирән серләре бар Тазарырлык булмагач, яшерен урында юкка чыгарга тиешлекне дә ана табигать кушкан. Ничек кушкан? — Бәлки кошларның туган ояларына адашмыйча кайтып төшүләре шнкелледер? - диде Рамай — Менә, менә, нәкъ шулай' Ул тойгы аларнын каннарына сенгән гнләр бит Рамайга. башын аска иеп. атларатламас кына безнең арттан кан тып килүче Сарбайны да күрсәттем — Этләр үлем-җитемгә дә бик сизгер Эт кенә димә! Җан дустын мәңгелек йортта бөтенләйгә калдырып кайтуын ул да аклый, ул ла әнә ничек авыр кичерә! — Нәрсә ул «мәңгелек йорт?» — Менә шушы без яши торган бөтен табигать Безгә язгы матурлык та күренми, агач башларындагы кошлар чыр- чуы да ишетелми иде. Күңел юксына Моннан соң безнең тормышы бызда нидер җитмәс, мөгаен бик кадерле, бик тансык дуслык җылылы гы җитмәс Муйнак баскыч төбен саклап ятучы гади каравылчы гына кайберәүләр аңлавынча, типке астында яшәү өчен яратылган әрсез алабай гына түгел иде Юк! Яшәешебезне матурлап, аны үзенең ягым .1ЫЛЫГЫ, дуслык җылысы белән баетып торучы сөйкемле җан иясе, ышанычлы якын дустыбыз ндс Муйнак Байтак кына араны борынын тарткалап, сүзсез генә кайта торгач, юлдашым тагын башын күтәрде — Абый, этләрне, мәчеләрне шулай азаплаган кешегә закон бар мы?- диде ул Кечкенә кешенең бик урынлы соравына тынычландырырлык җавап бирәсем килә иде. Ләкин андый сүз таба алмадым — Җинаять эшләре кодексында андый статья юк шул. Рамай «нем. дидем Аның ышанасы килмәде, ул моңа бнк гаҗәпләнде Күзләремә туп гуры карап — Нишләп юк икән, абый?! диде Агач кискәнгә закон бар. әй бер ватканга да бар Эт бит ул әйбер генә түгел, тере жан бит. матур җәнлек бит ул! Кечкенә дустымның бу ачынып әйткән сүзләренә мнн бернинди җа няп та бирә алмадым Без поселок урамыннан узып барганда. Баламут капка төпләрендә гәмәке тартып тора иде Сарбай яны күрүгә, чинап, урамның икенче ягына атылды Баламут моңа бнк канәгать булган сыман нһаһайлап нелеп җибәрде Ул Муйнакның башына җитүче кеше тэт аен үзе булуын la, безнең кайдан кайтып килүебезне дә яхшы белә Mie Җәзасыз ка лачагы да аңа көн кебек ачык иде булса кирәк Баламут ү к-нгң шушы явызлыгы белән, бөтен якын тирәне куркытып торуы белән масая иде кебек күренде