ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ

Сиңа багышлыйм БЕРЕНЧЕ БҮЛЕК ау ягы дип атыйлар икән ‘бу якны. Идел һәм Кама киңлекләреннән карасаң, илаһи бер кала. Өч архитектор — Кояш, Җил, Су—гаҗәеп сызыклар, рәвеш-кыяфәтләр белән бизәгән бу каланы. Гаҗәеп тә төрле һәм гүзәл тосләр белән. Ярлар — мәңгелек диварлар. Диварларда —урман һәм куаклар рәвешле язылган сурәтләр. Су буйлата биеклек нәкъ урталай киселгән дә, шунда миллиард еллык тарих — катлы-катлы булып сырланган гасырлар ачылып ята. Урыны-урыны белән киртләч диварлар өчәр почмаклы булып тезелеп калган. Күпме бәрелеп-сугылып узса да, вакыт аларны һич шомарта, түгәрәкли алмаган. Шулай да диварлар киңлектә эвклидча түгел, ә Лобачевский геометриясендәге шикелле — кырлары бер-берсенә тоташмаган өчпочмаклар булып, бәхет һәм кайгыларның, җиңү һәм җиңелүләрнең, мәхәббәт һәм хыянәтләрнең, бер сүз белән әйткәндә, тормышның — үткәннәрнең һәм киләчәкнең чиксез- леген күрсәтеп тора шикелле. Өч даһи — Су, Җил, Кояш — үзләренең бөек әсәрләренә шундый идеяләр салган, ә кешеләр ул әсәргә бик гади генә Тау ягы дип исем кушканнар. Идел өстендә ак канатларын киереп күк дулкыннар җилпенәләр. Җилпенәләр дә аксыл теплоходлар күкрәгенә, ярларга ташланалар һәм шунда бәрелеп юкка чыгалар. Алар әнә шулай бер-бер артлы ерактан, зәп-зәңгәр киңлекләр аръягыннан әкрен генә баш калкыталар һәм, зәңгәр канатларын җәеп кагынакагына, бернидән курыкмыйча, туп-туры мәңгелек ташлы ярларга һәм теплоходлар күкрәгенә ыргыла торалар. Аларның бу тилелегендә әллә нинди тирән мәгънә бардыр кебек. Ташлы ярларга килеп бас та кулыңны кояшка суз — җылысы сизелми калмас. Таулар өстенә менеп бас та кулыңны айга суз — бармакларың ай кытыршылыгын сизми калмас. Килеп бас та йолдызларга суз кулыңны — мәңгелектән килгән балкышлы серләр үч төбеңне кытыклап торыр Кояш та. Ай да, йолдызлар да якын икән бу җирләрдә— юкка гына Тау ягы дип атамаганнар икән бу якны Сандугач белән гөлҗимеш Бабай әкияте Яр буенда — таш авыл. Таш авылның таулы урамнары буйлап атлаган юлчы егет — солдат киеменнән. Таулы-ташлы урамнар буйлап килде дә ул хәрби комиссариат дигән бер кызыл өйгә керде. Хәрбиләрчә исәнләшү, күрәсең, авыл җирендәге подполковник өчен тансык иде. күңеле күтәрелеп киткәндәй тоелды аның: — Я. котлыйм кайтуың белән, иптәш сержантЯшь солдат рәхмәт әйткәч, ана утырырга рөхсәт иттеләр. Кайсы авылга, кем янына кайтканын сорадылар. Солдат исә. ни дип җавап бирергә дә белмичә, аптырабрак калды. Подполковник, күрәсең, сабыр кеше — көтте. Утырган килеш солдатның документларын карый башлады. — Бөтенесе тәртиптә. Учетка кер дә — авылыңа кайтып кит. Үзәнбаймы синең авыл? — Мин анда хатлар язып карадым — җавап бирүче булмады. Подполковник егетне икенче төрлерәк аңлады бугай. — Егерме чакрым — солдат кешегә ерунда. Хәерле юл1 Давай-да- ®ай. тизрәк, үзеңне бик көтәләрдер. Сөенсеннәр,— шулай диде военком. — Кемнәр? — Ничек кемнәр? Әтиең, әниең. — Минем әти үлгән булырга тиеш — Алайса, әниең. — Белмим. — Ничек белмисең? — Исемен белмим. — Оят. начар’ Бу ни дигән сүз? — Авыл Советына кабат-кабат язып карадым, белмиләр. Безнең Үзәнбай түгел, бүтәндер, диләр. Ә минем документларда — шушы район. Военком уйлана калды Бераздан гына әлегә кадәр булмаганча йомшак тавыш белән әйтте: — Син нәрсә, монда тумаганмыни? Мондарак утыр әле, якынрак кил. — Монда.— дип, солдат өстәл янына күчеп утырды. — Я? Шулай булгач?.. — Онытканнардыр... Ныклап тикшерергә вакытлары җитми, күрәсең. — Әниеңнең фамилиясе ничек? — Белмим. — Исеме? — Белмим Подполковник ачуланырга да. кызганырга да белмичә, гаҗәпләнеп карап тик торды. — Бу ни дигән эш, ә? Әниеңнең исемен дә белмәгәч... — Менә шулай инде. — Ә ул сине күпме еллар эзләгәндер! — Бик ихтимал. — Көткәндер. Ф — Әйе. шул... м — Менә сөенәчәк! Улы үзе кайтып төшкән! — Менә мин аны ничек табарга икәнен белмим шул әле. — Ә атаң? Анысы кем? ° — Эх, белсәм икән. 3 — Соң... фамилиягез бардыр инде... fe — Шул фамилия белән язып карадым — җавап килмәде. > — Менә сиңа, ә! Тугашев, Тугашев... Тикшереп карыйк әле. Военком телефон трубкасын алды да Үзәнбай авылын сорады. ф Озак тынлык. я — Кайттың, ә кемгә икәнен белмисең, ә? Җайсызрак килеп чыкты ° шул, җайсызрак. Ә хәзер тырышып карыйк. Хәзер... Алло! Үзәнбаймы? “ Кем бу? Авыл Советы секретаре? Бик шәп! Менә нәрсә, сеңелем, сезнең < авылда туган бер егет армиядән кайтты. Әти-әнисенең кем икәнен белми. Исеме Тәбрик, фамилиясе Тугашев. Беләсезме дөньяда шундый кеше ~ барын? Юк? Менә, белергә тиеш сез аны. тиеш! Тугаш бабай? Ул о нәрсә ди? Бернинди малаем да. оныгым да юк диме? Бердәнбер оны- * гым була язган иде — ул да вафат, ди? Ничек алай була инде ул? Үз акылындамы соң ул? Шулаймы? Әйе. бар дөньяда шундый кеше һәм ул сезнең авылныкы. Аның фамилиясе һәм исеме бар. Табыгыз. Подполковник башын аска иебрәк көтеп утырган солдатка таба борылды. — Менә шулай, бер-ике сәгать йөреп тор. Район үзәге белән таныш. Беренче тапкыр күрәсеңдер бит? — Шулай булып чыга. — Ә чемоданың шушында гына калсын — югалмас. Дөнья чак кына ямансулангандай тоелды. Тау буендагы таш авылның да йортлары гел таш кына түгел, агач өйләр белән чиратлаша икән. Урамнары да гел такыр гына түгел — сикәлтәләр, күлләвекләр белән чуарланган. Алар аша узганда машиналарга шактый гүелдәргә, төтен чәчәргә туры килә. Аста — Идел, зәңгәр киңлек. Аның да зәңгәрлеге уңа төште... Әни... Ни төслерәк икән ул? Яшьме, картмы икән? Сугыш вакытында ук иргә чыккан булгач, яшь үк түгелдер инде. Тәбрик туганда, егерме биш яшьләр булса, хәзер, егерме елдан сон, кырык биш яшьтә... Яшь икән әле, яшь! Кем төслерәк икән? Раймаг дигән зур гына кибеттән көләч бер хатын чыгып бара. Танырга теләгәндәй карап та куйды. Әллә шулмы? Әй. ул Үзәнбайда бит әле, нишләп монда килеп чыксын. Ничек? Ник? Нишләп килеп чыкмаска тиеш ди әле ул? Кырык биш яшьлек ана егерме чакрым җиргә нишләп йөри алмасын? Шулай, бик ихтимал аның монда килеп чыгуы. Бәлки менә шул үзедер әле? Ә бәлки тегесе! Юк. анысы артык яшь. Кайсы икән шулай да. кайсысы икән аның анасы? Поселок белән таныша тор, дигән иде военком. Танышырсың — күңелдә һаман бер уй, бер кеше... Мең кыяфәткә кереп килә дә баса каршыга. уза да китә. Тик елмаюы гына бетми, һаман елмая... «Китапларда язалар, ана .мәхәббәте, диләр. Ничек була икән ул ава мәхәббәте? Ул мине ничек яратыр икән? Ул мине алдына утыртып сөя алмас бит инде хәзер! Ә минем кечкенә бала булып аның алдына утырасым. сөеләсем килә. Ничек яратыр икән үзеннән олы малайны? Кар шыларга чыккач, күрешкәч тә бәхетнең, куанычның артык зурлыгыннан үксеп еларга керешерме, әллә шундук кочагына алып иркәли башлармы?» Ана ничек кенә каршыласа да, Тәбрик дөньядагы иң якын кешесенең аркасыннан сөяр. «Тынычлан, әни, елама», дияр, кулъяулык белән — әллә каян, Берлиннан алып кайткан кулъяулык белән — яшьләрен сөртер... Ана шуннан сон елмаер да тагын улының күкрәгенә башын куяр. Шуннан соң култыклашып өйгә керерләр. Тәбрикнең беренче соравы шул булыр: «Минем әти кем? Ул кайда?» Ә әнисе җавап урынына башын гына исә? Алайса, Тәбрик:’«Ул кайсы фронтта һәлак булды?» дияр. Юк. юк сугышта булган бөтен кеше үлеп бетмәгән ич, кайткандыр әле, исәндер. Әллә.. Кем белә, бәлки каты яралы булып, кайткач үлгәндер. Югыйсә, җавап язган булыр иде — Тәбрик язган йөз хатка бер генә булса да җавап килер иде. Ә ана? Ник әнисе язмады икән? Әллә ул да... Юк, юк мең тапкыр юк — ул исән булырга тиеш. Әнисе төннәр буе Тәбриккә әтисе хакында сөйләргә тиеш, яуда батырларча һәлак булуы хакында... Үзе хакында да сөйләргә тиеш. Төн буе гына түгел, көннәр буе, еллар буе — бертуктаусыз. Егерме ел вакыт эчендә һәм аңардан элек тә ниләр булган, барысын да, барысын да сөйләргә тиеш ана. Вакыт калса, Тәбрик үзе дә сөйләр, әлбәттә. Күп түгел, бик аз итеп. Нигә дисәң, бик аз яшәгән бит әле ул дөньяда. Нәрсә генә сөйләсен? Ну, әйтер инде, Казаннан ерак түгел Займище дигән станция янында ямьяшел чыршы-нарат урманы эчендә үстем, үзең приютка шунда урнаштыргансың бит, дияр. «Алай да, әни, кая урнаштырырга кирәклеген белгәнсең — табигатьнең иң матур почмагына — Идел буена. Кайтышлый да карап узылды...» Тагын нәрсә әйтер Тәбрик? Анда унынчы классны бетергәч, Юдино тимер юл депосында ике ел сварщик булып эшләдем дияр дә, хәзер армиядән кайтып килешем, дип өстәр. Бик ныклап сораса, нефть институтына керергә җыенуын да әйтми калмас. Ник тәгаен нефтьнекенә? Татарстан шуның белән атаклы булгандыр инде. Бүтән нәрсә әйтә алмас. Сүзе беткәч, үзе сорар: «Әни, ник мине приютка бирдең?» дияр. Хәле авыр булгандыр, әйтеп аңлата алмаслык авыр булгандыр. Югыйсә, үз улын кем инде әллә кая илтеп ташласын. Ана бит ул! Подполковник килергә кушкан вакытка хәзер минутлар гына калып бара. Поселокны рәтләп карый да алмады Тәбрик, өлгермәде. Ашыга- ашыга тагы капкаларына хәтле кызылга буялган йортка китте. Тагын военком бүлмәсе. Йөрәк дөп-дөп тибә. Моңарчы беркайчан да бу хәтле дулкынланганы юк иде Тәбрикнең... Ишек ачкач... Бүлмәдә — хатын кыз! Әнисе! Әнисе! Бүтән кем булсын! Ләкин Тәбрик ни өчендер аның кочагына ташлана алмады. Хатын үзе дә, торып баскач, катты да калды. Военком шулай ук рәтле сүз таба алмыйча, ахрысы: — Менә шушы егет,— дип кенә куйды. Йөзендә шатлык әсәре юк. Димәк... Димәк, Тәбрикнең еллар буе саклап йөргән хыялы, өмете бер секунд эчендә челпәрәмә килде. Ләкин юк, юк, моның белән Тәбрик килешә алмый, моның белән Тәбрик беркайчан килешә дә алмаячак. Әйе, бик тә, бик тә татлы хис белән, кемгәдер «әтием, әнием!» дип эндәшү бәхетеннән ул үзен беркайчан да мәхрүм итмәячәк. Әгәр җиңелергә нияте булса, менә болай, кузгалырга куркып, күзләрен мең өмет белән тутырып карамас иде ул шушы хатынга. Хатын үзе дә аның каршысына ук килеп шактый ара сүзсез торгач, егет көчхәл белән генә күңеленнән ике сүз тартып чыгара алды; —■ Сез... минем әниме? — Татарча рәтләп белмәгәнлектән, русча сорады. — Их, Тәбрик, Тәбрик! Менә нинди булгансың!—диде хатын, егетнең аркасыннан кагыл. — Сез минем әни түгелмени? Күренеп тора, мин синең әниең түгел диясе килми апаның, бала күңелен рәнҗетүдән курка. Шунлыктан сүз тапмый интегә. — Мин синең әниең түгел шул, балам, түгел... Апа тагын нидер әйтмәкче булып та, күзләренә чыккан яшьләрен тыярга тырышып та азаплана. Ник алай икәнен Тәбрик сорый алмый: тагын да катырак сүз ишетермен дип курка. Ә чынында, «әниең юк» дигән сүздән дә катырак сүзнең булуы .мөмкинме? Ярый әле, военком каушамый, ярдәм итә. — Әмма сез — аның иң якын апасы. Бәлки әнисен алыштыра алырсыз... — Әйе шул, без аның әнисе белән туганнар кебек идек. Ялгызы калгач. Тугаш бабайны да шуңа күрә үзебезгә алдык... Апаның каушавын сизеп, подполковник: — Солдатның бабасы исән, алайса? — дип сорады. — Исән шул, исән! — Бу инде начар түгел, егет, ишеттеңме? — Ишеттем. — Тәбрикнең йөзе чак кына яктырып китте. — Мине игәчәң дип бел,— диде хатын Тәбриккә текәлеп бераз торгач, кинәт кенә кулын сузды. — Энем, улым, дияргә мөмкин. Исәнме, я, Тәбрик! Сөембикә минем исемем. —1 Исәнмесез, Сөембикә апа,— диде Тәбрик тә, чак кына чырае ачылгандай.— Сезнең исем миңа яхшы таныш. — Менә, бик шәп булды, таныштыгыз.— диде военком.— Матур итеп кунак итегез, сөйләшегез. — Ярый, алайса, әйдә, Тәбрик. Тәбрик нишләргә белмичәрәк торгангамы, чемоданны военком үзе күтәреп алып тоттырды. — Ну, хәерле юл, брат, хуш!.. Әнисенең генә түгел, әтисенең дә юклыгын Тәбрик Сөембикә апасының һәм подполковникның күз карашларыннан ук аңлап алган иде. Ләкин... ләкин барыбер ышанасы килмәде. Күңел дигәнең хәтта үчләшә, бәхәсләшә һәм очкын хәтле генә өметне сүндермәс өчен Сөембикә ападан нәрсә булса да сорарга да курка иде. Хәер, кузов тулы кеше, теләсәң дә әллә ни сөйләшә алмас идең. Машина дыңгыр-дыңгыр каядыр бара һәм кая баруы Тәбрик өчен шулай ук барыбер иде. Авылда аны беркем дә көтми, ул анда беркемне белми, аның анда беркемгә кирәге юк. Бер кешенең, ана дигән кешенең нәрсә икәнен Тәбрик гомер буе белми яшәсә дә. ятимлеген бу хәтле дә йөрәкне чеметә торган ачыклык белән сизгәне юк иде әле. Әнисе юк, әнисез— туган җир юк... Кешеләр нидер сөйләшә, көлешәләр: хатыннар, ирләр, яшьләр, картлар. Ә Тәбриккә сәер — ни дип көлә торганнардыр. Сүзләрнең күбесен ул аңлап бетерми һәм аңларга да тырышмый. Аңа юньләп татарча өйрәнергә туры килмәде. Әнисе белән сөйләшергә кирәге булса дип, кайтышлый очраган һәр татардан диярлек ким дигәндә ике-өч сүз отып калырга тырышкан Тәбрикнең хәзер, туган тел яңгырашын якыннан тыңларга, аһәңе, музыкасы белән ләззәтләнергә вакыты җиткәч, күңеле ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ сүрелде. Ят азыллар. инешләр чуарланып, ялтырап кала — аларга илтифат итми Тәбрик Бер хәлдә озак барудан җайсызлык тойганга күрә генә, ул, ниһаять, күтәрелеп алга карады. Ямь-яшел кырлар — игеннәр, игеннәр, игеннәр, бернинди утрау, бернинди кара нәрсә күрмәссең. Авыллар да юк микәнни? Күпмедер баргач, машина түбән төшә башлагач кына җавап табылды ике катлы икән бу ил. өстә дә кырлар, аста да басулар, үзәннәр. Үзән буйларында авыллар Автомашина яшел тау буйлап төшә. Ә еракта, ике яклап, очы-кырые күренмәгән шундый ук таулар тезмәсе. Анда шулай ук дистәләрчә чакрымнарга җәелгән тигез гүзәллек. Елгалар, басулар, бакчалар, авыллар — барысы да уч төбендәге шикелле. Тау иле... Әле күптән түгел Займишеда, аннары Юдинода яшәгәндә Идел аръягында гына шушы таулар башланганын, туган җир башланганын Тәбрик уйлый белмәгән. Идел аръягындагы таулар артында гына кемнәрнең ничек яшәгәнен белергә дә, күрергә дә теләмәгән. Шунда әнием юкмы, әтием юкмы дигән сорау, күпме генә чакрымнар узып, күреп килергә дигән уй ничек башына кермәде икән аның? Сәер, кызганыч һәм шул ук вакытта Тәбрик моның өчен үзен гаепле дип сизми Үз теләге белән китмәгән бит. Ә кайтуын кайтты менә — үз теләге белән... Тора-бара, ничектер, үзе өчен бер нәрсәне ачыклады Тәбрик: бүгенге көн никадәр матур һәм мәгънәле, киләчәк көн никадәр якын һәм мавыктыргыч тоелса да. кешегә алар гына җитми, аңа тагып үткәй тормыш та кирәк, үзенең каян килеп чыкканын белү дә кирәк икән. Үз дәрәҗәсен тояр өчен, кимсенмәс өчен, ятимлек сизмәс өчен — бүгенге көн генә түгел, тарих та кирәк икән адәм баласына. Ничә яшенә генә җитмәсен, кешегә барыбер ана кирәк. Ул үзенең кем баласы икәнен белергә тиеш! һәм менә Тәбрик кайтты Ятимлек белән килешмичә, язмышы белән бәхәскә кереп, туган җир тормышын бөтен тирәнлеге белән белергә, аңларга хыялланып кайтты Ләкин хәзер, вакыты җиткәч, кайткач, теләге нигәдер какшагандай итте. Кинәт кенә ник шулай булды әле? Ник? Җайсыз хәл. җайсыз һәм күңелсез. Колакка ят шикелле җыен аңлашылмый торган сүзләр жуылдый. Синең бүгенге көнгә генә түгел, тарихка да хакын бар, ди, ахрысы... Ләкин юкка, юкка кайттың, ди. Бәлки бүтәнчә әйтә торгандыр3 Ныклап аңламый шул егет, тел белми. Хәерле булсын, ул, бөтенесен машинага тапшырып, баягыча кузовка сыенды да, уйларын бүтән якка, бергә хезмәт иткән дусларына күчерде. «Алар кайда икән? Минем кебек ялгыз түгелләрдер, кайда гына булсалар да...» Ниһаять, машина бер авылның урам уртасына, кечкенә кибет янында тукталды. Алгы почмакка аркасын терәп утырган Сөембикә апа торды да Тәбриккә елмаеп — Килеп җиттек.— диде. Тапталып, актарылып беткән кара урамнан бераз баргач, яшел чирәмле урамга чыктылар. Үләндә оеп утырган казлар торып сигнал бирде, сак булыгыз, ят кеше бар. янәсе. Бәбкәләре артык сәерсенми генә: «Булса соң, безнең ни эшебез бар анда3 » дигән сыман пипелдәштеләр. Тәбрик казларны чамалап кына аңлый. Аларны гына түгел, кешеләрле дә. Капка төбе саен диярлек кем дә булса аларга сүз кушып кала. Кунак хакында сорашалардыр, мөгаен. Кайсысы тәрәзәдән карап кала... Тәбрик, үзен зоопарктан чыккан аю төслерәк хис итсә дә, үртәлми — ничектер бу хәл кызык тоела ана. Сөембикә апасы башка йортлар тесле үк бер өй янына җиткәч туктады да бәләкәй капканы ачты: — Шушы инде безнең өй, Тәбрик, пожалысты. Ишегалдында тавыклар кыткылдап каршылады. Алар да гажәплә- нә. алар да ятсына: — Кытыйк-кыт-кыт!.. Аңнары күзгә ташланган нәрсә шул -булды: урамдагы яшел чирәм белән һич ярашмаган еап-сары болдыр, баскыч алды. Аяк басарга да куркырсың. Итекләрне салырга туры килде һәм Сөембикә апасы аңа шунда ук нәгышле башмак чыгарып бирде: — Бабай үзе дә кими саклый торган әйберсе. Кадерле кунакка гына... — Рәхмәт. — Кара, татарча да беләсең икән бит? — Бик аз. ике-өч сүз. — Ничава, өйрәнерсең әле. Шул арада өйалды ишеге ачылып, аннан уналты-унҗиде яшьлек бер кыз бала елмаеп чыкты: — Кайттыгызмы, әни? Аның белән бергә өйалдыма чыккан тәмле аш исе, ничектер, күңелгә үк бөркелгәндәй тоелды. Кыз Гөләндәм атлы икән. Танышкач та өйгә чакырды Шунда егет үзенә бөтенләй ят тоелган, әмма бәхетле икәне сизелеп торган дөньяга аяк атлавын, узган тормышка — әнисе дәверенә килеп керүен һәм аны монда барыбер табачагын күңеле белән сизде. Авыл өе. Сул якта челтәрләр капланган ак мендәрле карават, уңда — мич белән кушылып киткән бүлмә. Каршыда — өстәл. Сурәтләр —бер карасаң таныш кебек, бер карасаң—әллә ничек, чит илгә килеп чыккан кебек. Чит-ят җирләрне күрер өчен адәм балалары махсус сәяхәтләргә китә, һич югында (бабасын күрү бәхетен әйтеп тә тормастан), дөнья белән танышлыгы артыр. — Бабай кайда соң? — Хәзер кайтып җитә,— дип, кыз чатнатып русча әйтте дә рамдагы сурәтләр .аршына якын ук килеп: — Монда синең әниең дә бар, тапсаң — үзеңә! — дип елмайды. Әллә егет моңаеп калмасын дип юри шаярта, әллә фаҗигане аңлап җиткерми бу бала. Тәбрик ана ышанырга да. ышанмаска да белми аптырап калганга, кызның чаялыгына капма-каршы буларак, Сөембикә апасы кайгылырак төстә әйтә куйды: — Синең әниең шунда, балам. — Кайда? — Әйе. могҗиза көтүе юкка түгел аның! Тәбрик шуңа ышанып түргә узды. Тик кыз тагын рамга таба баш изәгәч, чырае тагын җимерелде. — Ә... рәсемдә... — Тапсаң—үзеңә. Кызның яхшы ниятенә, егеткә борчылырга ирек бирмәскә тырышуына инде чынлап ышанган Тәбрик барыбер аңа ияреп елмая алмады. Кыз таләп иткән шаянлыкны бөтенләй читкә какмаса да. кыяфәте җитди булып кала бирде: — Мин үземә ошаганын сайлыйм, алайса, иң яхшысын. — Ал, ал! Хатын-кыз рәсемнәре ике рамда да күп иде. Ләкин ул беренче рамда үзенә тәмам охшаганны талмады да икенче рамга текәлде, һәм менә... аның әнисе! Апак челтәр шәл ураган япь-яшь хатын. Шәл астыннан чем-кара чәчләре күпереп тора. Уйчан күзләр, моңсу күзләр мең төрле мәгънә һәмхиссирпеп карый. Тере шикелле. Чак кына түгәрәк, чак кына озынчарак ягымлы йөз һәм ул таныш йөз' Тып-тын өй эчен шул ягымлы гөс җылыта икән! Менә хәзер кузгалыр да рамнан чыгып улын кочар!.. ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ Ләкин ул ни өчендер кузгалмый. «Әнием, чыга алмыйсың шул кара рам эченнән, син анда — мәңгелек тоткын...» Келт-келт иткән сәгать тавышы йөрәкләрнең тынгысыз тибешен саный. Санап кына да калмый, кайгыны кадак итеп йөрәккә кага. Хәтта Гөләндәмнең сабый күзләреннән дә әллә нинди тирән моң сирпелә иде бу минутларда. Шуны сиздермәс өчен һаман шаярырга тырышкан була үзе. — Син аны ничек таныдың? Егетнең тиз генә җавап бирмәсен сизеп, Сөембикә апасы үзе аңлатырга тиеш тапты: — Төскә үзе дә нәкъ әнисе бит. — Юк, минем әнием чибәр... — Син ана охшагансың, суйган да каплаган! — Бу юлы инде кыз чын күңелдән шатланды. — Сез аны миңа бүләк итмәссезме? — Шулай килештек ич, син аны отып алдың, — диде Гөләндәм, һәм, ни әйтер дигәндәй, әнисенә карады. — Бу рәсеме берәү генә инде дә... Әйе бит? — Берәү генә булса да... Ул ана тиеш. Рамны куптарып тиз генә урындыкка куйгач, Сөембикә җәһәт кенә карточканы алды да Тәбриккә сузды һәм онытыла язган фикерен очлап куйды: — Ана — иң башта баланыкы ул. Тәбрик рәсемне кулына тоткач. Гөләндәм таш сын булып тын калды һәм, шуңа күрә диярсең, баягыдан күп мәртәбә әрнешлерәк тынлык урнашты. Якында гына, үз кулында гына, тере шикелле карап торган әнисенә текәлеп, бала бернинди сүз дә аңлата алмаслык кичерешкә талды... Рәсемдәге сөйкемлелек, матурлык кайчандыр тере булган... Кемнәр беләндер (ай, бәхетле кешеләр!) сөйләшкән ул, бәхәсләшкән, яраткан... Аның исеме — Көлемсәр. Шушы урамнарда, шушы тауларда, яланнарда, инеш буйларында йөргән ул. Шушы сулар, чишмә чылтыраулары шикелле, шушы тирәкләрдә сайраган кошлар җырына кушылып, аның сүзләре ишетелгән, йөрәк моңнары яңгыраган. Ул, дөнья тулы бәхетлеләрнен берсе булып, һаман көлеп, сөеп, сөелеп яшәргә тиешле булган — юкка гына Көлемсәр түгел бит аның исеме. Гөләндәм Тәбриккә бу исемнең мәгънәсен бик шәп аңлатты. Әйе, матур исем, яз кебек, язгы табигать кебек! Көлемсәр! Ямь-яшел чирәм өсләрендә ялан тәпи йөгереп йөргән бала чагы, аннары май күге төсле саф, якты яшьлеге — уйнап-көлеп кенә мәхәббәт дөньясына барып чыккан, көлемсәрлеген җуймыйча, бүтән бер кеше язмышы белән кушылган... Көлемсәрлеген җуймыйча гына Фәрхетдин дигән егеткә ябышып чыккан ул. Чын күңелдән, бөтен барлыгын, тормышын, язмышын һичнинди куркусыз бүләк итәрлек булып, чын ярату белән ярата белгән. Ә ике йөгерек инеш бергә кушылдымы, тынгылык, хуш. Инде бүтән тормыш, бүтән язмыш... Ул тормышны, ул язмышны Тәбрик кабул итә алмый — Тәбрик әнисен бәхетлерәк язмышка лаек дип санын... Тәбрик, беренче чиратта, әнисенең шушы җиргә кабат кайтуын көтә һәм шунсыз, шунсыз... — Әни, дәү әти кайтып килә! — Әйе шул. бик шәп булды әле! — диде Сөембикә апа, җайсыз минутларның бетүенә сөенеп. — Синең дә дәү әтиең ул, Тәбрик абый. — Чынлапмы? Алар каршыларга чыкканда бабай ишегалдына кергән иде инде, ул капка төбеннән үк; Я, сынук, пришулмы? — дип, ике кулын суза килде.— Бик тә хорошо, бик тә шәп. Әйдә, өйгә керик. * Була бит соңгы чиккә хәтле чиста, саф төс-кыяфәтләрен саклап кал- “ ган сөйкемле картлар. Тугаш бабай шундый карт икән. Сакалы көрәк | сакал диярлек зур да түгел, кәҗә сакал да түгел. Мыегы да мактанчык о ир күркеннән ерак, анысы да кешенең эчке бер тыйнаклыгын әйтеп “ тора. Барыннан да бигрәк, бабай чал булса да, күңел көрлеге, тел җор, лыгы белән җәлеп итә торгандыр кешеләрне. Картлык иркәлеге, үзенә „ аерым хөрмәт таләп итә торган кәйсезлеге дә юк шикелле. Бик үк еш £ очрамый торган җылгыр карт, бәхетле карт. Бер күрүдә менә шушын- ф дый хисләр кузгалтты ул. Башындагы күк эшләпәсе, камзул астыннан күренеп торган зәңгәрсу күлмәк итәге һәм җиңнәре, кара галош һәм “ ак оекбашлары белән, ниһаять, кулындагы таягы белән, рөхсәт сора- = мый-нитми генә, хәзер җил капкадан кергән кебек, керде дә куйды < бабай Тәбрикнең күңел түренә. а Тәбрик белән алар бер күрүдә яратыштылар. s о о * X * * Әле генә кузгалган булуларына карамастан, бергәләп тагын чәй эчтеләр. Чәй янында бабайның беренче соравы шул булды; — Бөтенләйгә кайттыңмы, улым? — Шулай дип уйлаган идем дә... Ничек булып чыгар инде. —• Авылыбыз ошамас дип куркасынмы? — Берничек тә әйтә алмыйм әле, бабай. —■ Шулай димсең? Алай... Карт тотлыкканын сиздермәс өчен генә чынаяк тәлинкәсенә чәй өстәде дә, ике куллап күтәреп, шуны чөмерергә керешкән булды — бик тә сусаган, янәсе. Соңыннан гына шактый ерактан әйләнеп төште; — Басулардан урап кайттым әле. Аллаһы теләсә, уңышлар менә дигән. Шушы хозурлыкны ташлап, типсә тимер өзәрлек кайсыбер җилкуар, авыр дигән булып, җиңел тормыш эзләп, калага элдерә. Адәм рисвайла- ры. Синең, улым, комбай-трактор йөртерлек өнәрең бармы соң дигәндәй?.. — Армиядә шофер идем. Юдинода тимер ябыштыручы булып эшләдем — сварщик булып. — Бигрәк шәп. Авылда самый дәрәҗәдә машина телен белгән кеше. Тимер белән дә дус булгач, егет асылы инде, аллага шөкер икән. — Тик мин нефть институтына җыенам әле. —< Тора-бара нифете дә табылыр, алла теләсә. Җиребезнең төбенә хәтле төшеп, әллә нинди серләр айкап чыгарырсың әле. Ай, безнең җир, белә китсәң, әллә ниләр бардыр анда. — Шуны беләсем килеп кайттым да. — Ә нифеткә чаклы аннан да гаҗәбрәк әйберләрне күреп шаккатар- сында яратырсың бу якны. Бүгенге тормыш үзе ни тора?! Андагы сабан туйлары, чабыр 1 бәйрәмнәре.. Сабан туй дигәннәрен хәзер бөтен дөнья белә. Ә менә чабырны Тәбрик беренче кат ишетә. Тәбрик кенә түгел, Гөләндәм булып Гөләндәм белмәгәч инде, нинди атаклы бәйрәмдер. — Чабыр дисеңме? Анысы ни соң, бабай? Мондый сорауны көтмәгән карт каушагандай итте: — Чабыр тауларын күргәнегез юкмыни? 1 Чабыр — жыен. — Тауларын бар, ә чабыры кайда сон? — дип төпченде кыз. — Булыр, алла теләсә, чабыры да булыр. Үзем яңадан оештырам, менә күрерсез. Хәзер бигрәк тә шәп — нәкъ вакыты, атна-ун көннән... — Сабан туймы? —дип бүлдерде Тәбрик. — Сабан туе әле генә узды шул, сонга калгансың бит әзрәк кенә. Шуннан сон карт бик дәртләнеп җыенның, тау ягы теле белән әйтсәк, чабырның нәрсә икәнен тәфсилләп аңлатырга кереште. Борын-борыннан килгән кабилә-ыруг кешеләренең очрашу бәйрәме икән. Дуслык, танышлык ныгыту, төрле уеннар, кәмит-таганнар, җигүле һәм җигүсез юрга атлар белән түгәрәк әйләндерүләр, сәүдә итү, шулай ук башка килгән һәм килмәгән бүтән кызыклар, бүтән кыланмышлар. Бөтенесенең мәгънәсе — туганлык һәм дуслык, шуны яшь буынга мирас итеп тапшыра килү. Дүртәүләп төнозын сөйләшеп яттылар. Тау ягы хакында, Тәбрикнең әнисе турында... — Ә чабырны барыбер күрсәтәм мин сина. Хәзер йокла, балам, юл кешесе, арыгансың... Иртәгесен Тәбрик үзен бөтенләй икенче кеше сыман тоеп уянды. Күңеленә гомеренең шушы гаҗәеп бер кыска мизгелендә ургылып тулган, дәверләр аша җыелып килгән хәлләр һәм вакыйгалар, хәзергә аңлашылып та җитмәгә.!, әмма җавапны барыбер табарга туры киләчәк сораулар авырлыгыннан башы иелде. Шулай да вакытны әрәм итмәскә карар кылды — иртәнге сәгать алты тулгач та, түр почмактагы чыбылдык белән уратып алынган бүлемен калдырып, чемоданыннан гантельләр алды да ишегалдына чыкты. Ә тышта яп-якты көн икән. Бу юлы тавыкларда ятсынмады бугай, янга ук килеп карадылар. Җим сорамакчылар, ахрысы. Алар тирәсендә, утардагы иң зур хуҗа — кызыл әтәч үзенең бөтен әтәчлеген күрсәткән кыяфәт белән әйләнгәләп йөри — тыныч һәм горур. Тик Тәбрик гантельләрне күтәрә, уйната башлауга, тревога куптарды юньсез. Тавыкбикәләр исә башта кайсы кая качышса да, соңыннан, ул-бу күренмәгәч, тагы чыктылар һәм җырлаша башладылар. Шул вакыт Тәбрик Займищеда чакта ук көлеп карый торган бер әкәмәт күрде. Әтәч иптәш ниндидер орлык тапкан да тавыкбикәләрен чакыра: — Кет, кет, кет, кет... Билгеле инде, шул кадәр чын күңелдән чакыргач, тавыклар көтүе белән җыелып та килде, көтүе белән хур да булды — әтәч-хулиган орлыкны үзе кабып та йотты Мескен тавыклар, үпкәләргә кирәген дә аңламыйча, үз шөгыльләренә таралыштылар. — Кытыйк. кыт-кыт... кытыйк. Урамнан узып барган хатын-кызлар да шул тавыклар шикелле шат. Барысы да диярлек Тәбрик белән исәнләшә: — Исәнме. Тәбрик, сау кайттыкмы? — диләр. «Исәнмесез».— дип елмаеп кына куя Тәбрик. Нигә дисән. өстәргә бүтән сүз белми. Тагын әллә ниләр сораштырмак. сөйләндермәк булсалар да. иңбашларын гына җыера. Тегеләр дә русча рәтле сүз таба алмагач: — Хараша. хараша. пришул,— дип кенә куялар да үзләренчә нидер сөнләнә-сөйләнә китеп баралар. Шулай, ничек сөйләшәсең телсез кеше белән. Үзенең телсез икәнен бервакытта да күз алдына китереп караганы юк иде әле Тәбрикнең — авыр икән, гаҗәп авыр икән бу! Үз иленә кайтуы экваторга барып чыккан кебек. Ярый әле. Тугаш бабай кайтып керде. Таң белән торып, каядыр барып та килгән икән. Яшь чагында шахталарда 1өргәигәме, русча шактый аңлатып сөйли. — Тордыңмы, улым? — Тордым, бабай. — Дөрес эшләгәнсең. Бәхетне аны иртән иртүк өләшәләр. Сонга калсаң, өлешсез калуыңны көт тә тор. Шуңа күрә кояш белән бергә торып чыга крестьян басуга. — Солдат та шулай. ♦ — Солдат белән крестьян бәхете— авыр бәхет ул, авыр. “ — Җиңел булса, аның бәхет икәнлеге беленми, диләр бит. u — Дөрес. Җиңел яшәүчеләр дә юк түгел, югыйсә. о — Бразилиядә увирапуру дигән кош бар икән, бабай. — Кайда, кайда дидең, улым? £ — Бразилиядә. — Анысы ни тагы, кайсы төштә — германнан арымы? — Ары1 Америкада, океан артында. Ф _ — Ә! Америка! Ерак икән! — Бабай, әкият тыңларга әзерләнеп, болдыр баскычына утырды.— Шуннан, нинди хикмәтле кош инде ул? “ — Менә шул кош. бабай, елына ун гына тапкыр — анда да бишәр = генә минут сайрый икән. Аның шул сайравын ишетсәң, гомерең буе * бәхетле кешегә әйләнәсең, имеш! ю — Ансат икән, ансат, алай... = — Сайраган чагын туры китерү кыен ди шул. — Барыбер ансат. Иблис сүзе бу, улым. Бәхет, ничек әйтсәң дә. җир- « дә ул. шуннан актарып чыгарсаң гына синеке була. Ни өчен дип әйт. ф — Ни өчен, бабай? — Вәт, болай. Фәрештәләр нурдан яратылган. Шуңа күрә аларның урыны күктә. Пәриләр төтеннән... Шуңа күрә аларның тәне юк, теләсә кайда кубарылып йөриләр — ватансыз, ягъни хыянәтчеләр кебек. Иблис— уттан яратылган — урыны тәмугта, наканис. Барыбер кабачак ул анда. Ә адәм балчыктан яратылган, шушы җирнең үзеннән. Шуңа күрә аның бәхете дә шушында. Ул җирдән, үзе туган җирдән аерылмаска тиеш. җире ни күрсә, ул да шуны күрергә тиеш. Адәм баласына бүтән язмыш белән яшәү гөнаһ — иблислек. Аннары бул мәңгелек тәмуг кисәве. — Кызык сөйлисең син. бабай. — Мин сөйләмим аны. шушы туфрак, балчык сөйли —мин бит шул балчык инде. — Дөрестер ул, бабай. Галәмгә чыгып та кеше үзенең торагын тикшерә. Җирне өйрәнә бит Минем дә менә читтә йөргәндә туган җирне, сезне күрәсем килде — бәлки шунда үземне аңлармын дип йөрдем... — Шулай ул. Әнә үзебезнең тәкъдир башын белү өчен дә җирне казыйлар шәһри Болгарда.. — Анда барып килергә мөмкин булырмы икән? — Нишләп булмасын, булыр. Менә син, әллә нинди кош дидең, ничек исеме? — Увирапуру! — Уера пыру... Син аның артыннан кума. яме. балам. Үз кояшынны бел. Безнең үз кошыбыз бар. әйтергә яраса. — Нинди кош? — Сандугач. — Ә! — Кошыбыз — сандугач, чәчәгебез—гөлҗимеш. Гөлҗимешнең матурлыгына гашыйк булып, сокланып, сандугач шашып-шашып сайрый... Артык соклануыннан өнсез кала, телдән яза. Ел саен шулай, ипидер, валлаһи. Аның матур сүзләрен раслап, шап-шап кагынып, ихата уртасында әтәч кычкырды. Елмаймыйча булдыра алмады Тәбрик. — Әтәч тә безнекеме? — Безнеке. Җир кешесенә вакытны әрәм итмәскә кушып кычкыра. 3 «К. у.» м S. 17 — Хәзер инде сәгать күбәйгәч, әтәчнең кирәге ул чаклы түгелдер. — Сәгать икенче чут ул. — Атом сәгате өч йөз’ ел эчендә бер генә секундка ялгыша ди. — Әтәчкә җитми барыбер. Әтәч бит ул бөтенләй бүтән чут—вакытны гына түгел, крестьянның хәлен, язмышын да күрсәтеп тора ул әтәч. Мәгънәле яшәргә, бәхетле яшәргә кушып тора. Утарында әтәч кычкырмаган кеше крестьян түгел инде ул. ачәрвах, булдыксыз адәм. Юк, әтәчсез дөнья — дөнья түгел ул. Әтәч — маладис. Кара син аның тәпиләрен, ә, кыяфәтләрен! Баһадир, прәме Алып батыр! Чүтеки әтәчсез булмый, улым, һәркемнең утарында әтәч йөрергә тиеш. — Сандугач, гөлҗимеш, әтәч... — Әйе, шундый җыр да бар... Ничек әле... — Белмим. — Ә син аны бел! Неприменно бел. — Ярый, бабай, өйрәтерсең. — Моңарчы өйрәтә алмагач... белмим шул, белмим. Бик зур гаепле без синең каршыда, балам. Яшь солдат гаҗәпсенеп карагач, карт тагы сүзгә кереште: — Альт бабаң —Тау ягының беренче хуҗасы. Ул да игенче булган, җирдән яралган. Бер заман, җир тырмалап йөргәндә, моның чабаталарына туфрак тула икән дә. ул аны чишә дә бушата, чишә дә бушата икән, һәр чабатага җыелган туфрак тау булып кала икән. Безнең тау ягы шулай барлыкка килгән. — Кызык әкият. Ә чыны... — Әллә ышанмыйсың инде, балам...— Кәефе кырылып, бабай шактый ара уйланып торды да Тәбрикнең кулларына карады: — Болары нинди гер? — Гер түгел, гантельләр. — Анысы ни дигән сүз? — Менә, зарядка ясыйм шулар белән. Карап тор, бабай.— һәм Тәбрик кулында гантельләрне биетә, әйләндерә башлады: иелеп тә. тураеп та — төрлечә. Бабай тагын күңеле күтәрелеп көлемсерәде дә болдыр баскычына утырды. Тәбрик уеныннан тукталгач кына: — Ничә килограмм бу гер? — дип сорады. — Гер түгел, гантель. — Әйе, беләм. шул... гер... ничә килолы дидең? — Ике килолы. — Әйбәт икән. — Башта кечкенәдән башладым. — Чуже безнең зәрәдке шәбрәк, улым. Әйдә әле, тот әле менә бу агачны... Тәбрик юан гына бүрәнәне кулбашына күтәреп, кая куярга белми торгач, бабай бармагы белән күрсәтте: — Юк. алай түгел, әнә теге станокка сал. Күрәсеңме? Илтә тор шунда. Мин пычкы алып чыгыйм да, икәүләп, кисеп-ярып куярбыз. Шуннан да шәп зәрәдке булмас. Карт крестьян Тугаш белән яшь солдат Тәбрик утын кисә. Бабайның тыны кысыла башласа, ял итә, гәпләшәләр. Утын сыра кайнату өчен кирәк икән, һәр чабырның төп эчемлеге — шул, имеш, һәр кадерле кунак сые — өй сырасы... Бабай бүген кояш белән торып, колхоз председателе янына баргач, сыра идеясен колхоз башлыгы бик мактаган, әмма чабыр мәсьәләсендә партком белән сөйләшергә кушкан, секретарь исә: «Кунагыбыз ничаклы гына кадерле булса да, онытылып беткән бәйрәмнәрне яңарта алмабыз», дигән. Сезнеке җитмәсә, Тугаш бабагыз бар бит әле! Тугаш бабалары бердәнбер оныгына әнә шул онытылган матурлыкларга хәтле терелтеп күрсә- ф тергә җыена, һич тә кыенлык туды дип чигенергә җыенмый. Якын-тирә авылларга йөреп, авыл җитәкчеләрен күреп сөйләшергә, кирәксә, район башлыкларының иң кәттәләренә үк барып җитәргә, оныгына барыбер авылның һәм узган, һәм хәзерге ямьнәрен күрсәтеп чыгарга I сүз биреп кайткан. Булдыра алсаң, кара, дигәннәр... Оныгы исә, чабырның нәрсә икәнен белмәс борын аның барып чыкмасын сизә диярсең, һаман бүтән нәрсә белән кызыксына: — Мин туганда син кайда идең, бабай? — Авылда идем, трутармидән кайттымые инде. — Нишләп син мине приютка җибәрттең, үз яныңа гына алмадың? — Алар миннән син туганны яшерделәр бит, белгән булсам! — Ә нишләп Займпщега кунакка килми идең? — Башта синең анда икәнне яшерделәр. Соңыннан вафат диделәр. Фәрхетдин, үги атаң, үзе шулай кайтып әйтте. Әниең шул кайгыдан гына дигәндәй харап булды. — Ул да ышандымы минем үлгәнлеккә? — Ышандык инде, балам, барыбыз да ышандык. — Ә менә минем ышанасым килми. — Фәрхетдинне әйтәм, үзе дә үлде теге вакытта, сине дә үтерде. Безнең беркатлылык аркасында, безнең наданлык, гамьсезлек аркасында үтерә алган ул сине —ышандык без аңа, тәки ышанылган... Кем икәнлеге тагын бер кабат ачылды. Их. бала, бала, гафу итә алырсыңмы икән инде син безне. Оныгының ни әйтерен көтмәстән, бабай юан бүрәнәгә күчеп утырды да, сакал-мыегын сыйпап уйлана торгач, күзләрен йома төшеп, борынгы бер көйне көйләп җибәрде. Ал җимеш лә, гөлҗимеш лә Сандугачка сөенеч. Сандугачкай гөлне сөя, Син дә сөяргә тиеш. Сандугач, гөлҗимеш... Сандугачкай гөлгә гашыйк. Г ашыйклыгы — җырында. Сөйли кошкай ак бәхеткәй. Пакь бәхеткәй турында. Сандугач, гөлҗимеш... Хушланудан, сокланудан Сандугач телсез кала. Сөеклесе илдән киткәч. Гөлҗимеш тажын сала. Сандугач, гөлҗимеш... Баланын жырны аңлап бетермәгәнен сизсә дә, Тугаш карт: «Я ня- чек?» дигән булып, солдатка карады. — Әкият бик матур да... тик аңа ышанып та бетеп булмый бит, бабай.— Тагын нидер өстәмәкче иде, тыйлыгып калды. — Әйдә тагын бераз селкенеп алыйк, булмаса,—диде бабасы туган җир шигъриятенә оныгын ышандыра алмау әчелеген басар өчен генә. Аның җырын дәвам иткәндәй, әтәч кычкырды: — Ки-ке-ри-и-и-кү-ү-к! ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ ИКЕНЧЕ БҮЛЕК Төн. Төн ашыга такга. Төн ашыга очрашуга. Тан кочагына ташлана төн Ташлана да шунда юкка да чыга, эреп бетә, әйтерсен олы бәхете һәм мәхәббәте хакына корбан итә гомерен. Караңгылык кочагыннан тынлык та качып йөгерә һәм Тау ягы дигән серле калага шаулап тагын яктылык керә. Кояш нурларыннан тукып ясалган чатырын җәеп, алсу-зәңгәр күлмәген киеп, көн килә Идел киңлекләренә Тагын көн килә Яшь имән таныймы икән? Туган җир һәр яна көнгә истәлекләр сөйли. Аңа гына түгел, ишетсәң, сина да сөйли — чынын да, әкиятен дә. Күп хәлдә ул аны безнең бабайга әверелеп сөйли. Кайсына ышанырга, кайсына ышанмаска икәнен үзең бел, үзең бир бәяне, сиңа андый хокукны табигать үзе биргән, үз җирең киңәшә синең белән. Көндез табигать серләре бик үк ачык ишетелми. Көн ул кешегә ләззәттән, хыялдан бигрәк, хезмәт өчен бирелгән. Җир һәм туфрак көндез эш авазлары белән бәхетле. Болары да изге тавышлар. Ә кичләрен, шул изге тавышлар тынгач, ишетелер-ишетелмәс кенә яфрак шыбырдый, чишмә чылтырый. Елганың да үз моңы бар. Менә шулар инде туган җир авазы булып ишетелә — сөя белсәң, тыңлый белсәң. Сөяме, юкмы. Тәбрик әле ачык кына үзе дә белми. Ләкин тыңлый, ишетә ул. Табигать аңа әнисе хакында сөйли. Ул хикәятләргә сирәк-мирәк Тугаш бабасы, Сөембикә апасы сүзләре кушылып китә. Күкрәк биеклеге булып үскән бәрәңге сабаклары арасына, ике бакчаны аерып торган ызан буендагы туера янына ук баскан да тыңлый Тәбрик. Кайдадыр якында, бик якында менә шушы яшь имән яфраклары шавына кушылып, яшь бала тавышы ишетелә. Тәбрикнең үз тавышы... Тәбрик үз тавышын тынлый, еллар аша тынлап, үзен кызгана, тик кызганса да. ярдәм итә алмый. — Иокла, балам, түз, балакаем. —Монысы — әнисе тавышы, ул шулай Тәбрикне тынычландырмакчы була. Әмма юк, бала аның саен ярсыныбрак елый, аның саен әрнебрәк үкси һәм... бүгенге Тәбрик, олы Тәбрик, чыныккан солдат, авыртуга чыдый алмыйча, колакларын каплый. Хатирәләр тимер кием шикелле аның бөтен тәнен чолгап кысалар Ул аны салып, иркенгә чыкмакчы, селтәп ташламакчы да җиңеллеккә ыргылмакчы була—уйны әнисенең күңеллерәк елларына күчерергә, туган авылының шаулап торган бәхетле чакларын күз алдына китерергә тырыша, ләкин... Үләмә буенда кыш та, жәй дә чылтырап чишмә ага. Көлемсәр чишмәдән су ала — суда шәүләсе чайкала... Мөлдерәп су тулган чиләккә эләкми шәүлә — һаман чишмә төбендә кала. — Синең сурәтең дә минем күңелдә әнә шулай чайкала,— ди каяндыр килеп өлгергән бер егет. — Абау! Кеше куркытып йөрисең шунда, көшбәтсез. — .Минем әти дә риза, әни дә. Бүген килсәң, бүгем ике куллап күтәреп алырга торалар. — Ә минекеләр белән сөйләшәсе дә юк, барыбер риза түгелләр. — Каян беләсең? —— Сүзләреннән. Ничек? 1п\итыйЛЛ^Ш елсыз >'л хакта авыз да ачмыйбыз, диләр. Күрше-тирәгә ндыи сүз тараталар. * г Ч“гып кУ ,,сан— бернишли алмаслар. — Шулай да буламы? ♦ Бер~евэ|' ЯраТам “ бит ми“ сине - Көлемсар' СССРда бер бит син! g — Абау| Үзәнбайдан чыкканын юк — СССР тагы сика! 1 | а БотгаерЛӘГ| чыкканым булмасын? Караталга барганым бар, Бортас- Z Әһә-һә! Ярты илне гизгәнсең икән инде Үзәнбайдан ары алты > чакрым җир киткәнсең икән. < Бүген мин сине урлыйм. Ни булса — шул. ж — Урланган малда бәрәкәт юк. ди безнең әти. Син мал түгел, син — сандугач. “ — Җитәр, көшбәтсез. х — Чыгасыңмы бүген кич? к — Әллә тагы. 2 — Чык, шушы төшкә кил. минсине шушыннан урлап китәрмен— х туп-туры үзебезнең өйгә. Булдымы? — Аннары ни? * — Аннары дип... туй итәргә риза әти. Әни күптән риза. Син ризамы? — Түгел. — Чык, яме! артындагы әрекмәнлеккә яшерә. Караңгы төшкәндә мунчадан ак ыштан балакларын җилфердәтә- җилфердәтә әтисе һәм аннан озак та тормыйча шундый ук кыяфәттә •әнисе чыгып җитә. Көлемсәрнең эш беткәй — сөекле әти-әнисен баллы- майлы өстәл, сап-сары самавар гөжләп көтеп утыра. Шуның өчен әткә -белән әнкә, кызны мактый-мактый, сөлгеләрне кулбашына салып кына, тирләрен сөртә-сөртә, чөкердәшеп чәй эчәргә тотыналар — бәхетнең, кызның кадерен белеп кенә. — Әйдә, кызым, үз кулың белән дә ясап бир әле берне, синең кулдан чәй ишшү дә тәмлерәк була.— ди әтисе. — Әй, әти. тел бистәсе дә инде син. __ Дөресе шул. кызым. Рәхмәт, менә шәп. Үзең ник эчмисең? __ Эчәсе килми, әти. Мин тиз генә бозауны карап керим әле. — Бозау? Нинди бозау? — Рәтләп бикләмәдем бугай... Чыгып сыерны иммәсен,—ди Көлем — Көшбәтсез! йөгерә-йөгерә мунчага су ташый Көлемсәр — Фәрхетдин сүзләреннән соң ялан тәпиләре тагын да тизрәк ялтырый. Мәхәббәт! Ай бу ялан тәпиле мәхәббәт! Бөтен нәрсәне җиңел генә һәм шәп итеп хәл кыла да «уя бит ул! Фәрхетдин — балта остасы, һөнәре дә шәп. кыяфәте дә ким-хур түгел, халык әйткәндәй, сызылып киткән кара мыек, сөлек төсле егет. Тыйнаклыгы белән дә күңелне җылытып тора — тәүфыйклы ир булыр дип юрыйлар. Шул унтугыз яшьлек тәүфыйклы егет уналты яшьлек Көлемсәргә гашыйк... Менә инде мунча да өлгерде, көтү дә кайтты. Әнисе сыер савар да ■әтисе белән мунчага китәр, ә Көлемсәр тиз генә сепаратка кереп чыгар да, аннан... Калганын үзе белә инде ул. Дөресрәге, белә дә. белми дә — үзеннән-үзе сер итеп саклый. Сепараттан кайтып, ике-өч минут үтте дигәндә, сандыклар актарып, зур бер төенчек төйни дә Көлемсәр, келәт сәр һәм чыгып та тая. Күпмедер минут үткәч, әби әйтеп куя: — Нишләп керми ул Көлемсәр? — Бозау чыгып качканмы әллә? Тукта, карап керим әле? Чыкса, абзарда бозау мыш-мыш күшәп ятуын белә. Кыздан гына җилләр искән. — Карале, карчык, кыз бит юк анда... — Бозау артыннан киткәндер. — Киткәндер сиңа бозау артыннан... Әйдә әле. бүген кыланышлары бик мәзәк иде. Нидер сизенгән идем аны. — Булмасны сөйләмә инде. карт. — Чыгасыңмы, юкмы, кәнсә-кәнис! Әйдә! — Карт шундый итеп ; акырды ки, гомерендә бу хәтлене ишетмәгән карчыгы, аякларына тиз- тиз генә киез-каталарын эләктерде дә, ах-ух килеп, карт артыннан йөгерергә кереште. Картның кулында — кай арада алып өлгергәндер — зур имән таяк, каталары өстеннән ябалак канатлары төсле ыштан балаклары лашпырдый. — Гөнаһ шомлыгы, хәзер мин ул бозауның жанын алам! Эт итеп тукмыйм, юньсезне.— Кемне сүгә торгандыр карт, үзе дә белми. Белми дисәң дә. дөрес бара бит әнә — түбән тыкрыктай ике кеше жан-фәрманга чаба — кызы һәм... — Әй, туктагыз! Әй! — Карт кычкырып җибәрүгә, тегеләр кире борылып түбән таба сызмасыннармы. Елга буйлап, яна салынып беткән өйгә таба. — Юньсезләр, тәүфыйксызлар! — Ник алай дисең, карт, туктале, тукта, киңәшик! — Син киңәшкәнче...— диде дә тыйлыкты карт. Тик барыбер төшенде карчыгы: син сафсата саткан арада ни генә булмас бу дөньяда, дигән сүзе иде бу аның, һәм йөрәкләрен тота-тота йөгерә бирделәр. < Җитмәсә, үч иткәндәй, ыштан һәм чапан канатлары куак һәм әрекмән ботакларына эләгә дә туктата, эләгә дә туктата. — Әй. җәмәгатьләр, тотыгыз! Кызны урлыйлар! Кызны! Тотыгыз! Ул салган сөрәнне ишетеп бөтен авыл диярлек урамга чыккан арада, егет белән кыз яңа гына салынган бер өйгә кереп шылдылар. Көлемсәрнең әтисе ишекне тартмакчы... Ә ишек эчтән бикле... Инде халык та җыелып алган—акырыш, гауга: — Җимерергә кирәк ишекне, каерырга кирәк. — Әйдә, бүрәнә белән, җәмәгать! — Әйдәгез! Дөп-дөп иткән тавыш һәм аны туктаткан аваз: — Сез нәрсә, җәмәгать, жимерер өчен салдырдыммыни мин сезгә бу өйне? Ә? — Кызны урлаганнар бит. — Кызлы кеше. кем. син, бар, үз өеңне жимер, яме. Минекен җимермә. — Нишләп җимерим ди? Ватам гына бит. — һа-һа-һа! — Әй. җәмәгать, ташлагыз бүрәнәне... — Алайса, ут төртеп кенә яндырыйк, җимермик. — Үз кызыңны яндырырсыңмы? Җавап урынына — ык-мык. Нишләсеннәр, карт телен йоткач, халык таралыша. Карт белән карчык, мескеннәр, мунчадан пешеп чыккан тәннәре калтырый башлаганчы торсалар да. ялынып-ялварып та, куркытып-өркетеп карасалар да, ишек ачылмый. — Ходай орган нәрсәләр! Егылып үлгерләре. Башыгыз бетсен! Бусагамнан кертмим мин сезне! Гомер буе бикләнеп яши алмассыз. Арт сабакларыгызны укытырмын әле мин сезнең! Нибуч! — Кантның соңгы сүзләре шул булды. һәм киттеләр. Ә өй эчендә... Өй эчендәге Фәрхетдин белән Көлемсәр жиңел сулыш алдылар. моннан ярты сәгатьләп элек ишек бик каты дөберди башлагач, Фәрхетдиннең, тавышы ничектер калтырый башлап, ничектер үзен-үзе ж белештермәгәндәй: * Әллә ачыйкмы? — дип Көлемсәргә сыенган иде. Көлемсәр шунда гаҗәпләнеп кенә куйды: Син нәрсә? Куркасыңмы? Курыксаң, бар, тәрәзәдән ташлан... — Юк, мин болай гына. Шулай диде дә тынды егет. Әмма тыштагы тавышларны бик игътибар белән тыңлый иде ул. Көлемсәр ачуланмады, ләкин егетнең шул кыяфәте, агарынган йөзе әллә ничек: әйтеп бетереп булмый торган шик төслерәк булып хәтергә урнашты. «Әллә ачыйкмы?..» дигән сүзе еллар буе һаман ишетелгәндәй тоела иде аңа. Ни генә булмасын, бу вакыйга авылда озак еллар буе кызыклы хикәя булып йөрер өчен калды. Барышмый-килешми атна-ун көн уздыргач, ду килеп туй да иттеләр. Матур яши иде Көлемсәр. Вакыты җиткәч, алма төсле кыз бала, аннан тагы күп тә көттермичә икенчесен алып кайтты. Тагын да бик күп еллар шулай бәхетле яшәр иде, әлеге дә баягы — бөтен дөнья өметен җимергән сугыш булмаса... Фәрхетдине сугышка китте дә, күп тә үтмичә, бөтен дөньяга таныш хат килде: «Сезнең тормыш иптәшегез рядовой Фәрхетдин Гыйльметдинович Закиров Ватан азатлыгы өчен сугышта батырлар үлеме белән һәлак булды». Ике ятимәне кочаклады да калды Көлемсәр... — Сөембикә апа, ятимәләр дигәнегез минем апалармы инде? — Апаларың, Тәбрик, синең апаларың. — Ә хәзер кайда алар? — Урта Азиягә киттеләр. Ташкент ягына. Чәчелдегез дә беттегез шул, берегез дә калмады. Өегез буш хәзер... — Ә апалар ник китте? — Шул инде, җуелган бәхетләрен эзләп. — Тапканнармы соң? — Чит җирдә тапкан бәхетне инде аны... — Кыен яшиләр микән? — Үз тормышлары, үз балаларьт анысы. — Миңа адресларын бирә алмыйсызмы? ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ — Бирермен. Син дә алар кебек авылыңны ташлап китәрсеңме икәнни? . , , — Әти ике кыз бала калдырып фронтта батырлар үлеме белән •үлгәч, мин ничек тудым соң? , 1 ____ Тәбрик, дөнья катлаулы шул... Төрлечә сыный кешеләрне тормыш дигәнең. — Ничек кенә булса да яшермәгез, мин белергә тиеш. — Анысы шулай инде ул да... КУКРӘК биеклеге булып уңган бәрәңге сабаклары арасына кереп, ызан буендагы имәнгә сөялгән Тәбриккә яшь имән шавы белән бергә яшь бала тавышы ишетелә. Ишетелә дә тагын нигәдер тынып тора. Сөембикә апасы сүзләре төсле булып ераклардан ямансу өннәр килә. Сүзләр — һаман Тәбрикнең әнисе хакында... Көлемсәр — игенче кызы, басуга мәхәббәте ана сөте белән кергән һәм бөтен гомерен биләгән. Гади игенче генә булып калмыйча. Идел буендагы Тәмте авылына барып. «Зональный училище» бетергән һәм туган авылына агротехник булып кайткан. Белем үзе шәп нәрсә, ләкин аның файдасыз байлыкка, күз көегенә әйләнүе дә бик җиңел икән. Агротехника кушканча эшләр өчен, көч кирәк — тракторлар кирәк. Трактор булмаса. һич югында — атлар кирәк. Атларның иң яхшылары, егетләр төсле үк, фронтка киткәч, яки дошман табаныннан әле генә котылган бүтән җирләргә ярдәмгә җибәрелеп, авыл атсыз-көнсез диярлек калгач, төссезхәлсез атлар арба- чаналарны сугышка бара алмаган карт-коры, бала-чага белән бергәләп тартканда да көчкә-көчкә генә сөйри башлагач, агротехника онытылды. Басуда сабан өстерәгәндә буразнага башларын төртеп атлар җан бирәләр ... Дөньяның шушы хәтле дә киң, шушы хәтле дә матур икәнен беренче һәм сонгы кабат шунда гына к\реп кала торганнардыр алар. Атлар үлгәндә генә күккә карыйлар... Хәлсез ат белән нәфис хатын-кыз авылны көчкә өстерәп бара. Бу чакларда Көлемсәр булып Көлемсәр дә сирәк елмая. Басуга тубал тотып картлар белән бергә ул да чыга һәм иген чәчә. Атлый да сибә, атлый да сибә. Көннәр буе. Бер көнне басуга яшь бер кеше килеп тукталды: — Кем монда Көлемсәр? — Мин. Ни бар? Көлемсәр шулай дип сорады да. үзе. җавап белән кызыксынмагандай. тагын бодай бөртекләрен очыра-очыра (анысы да колхозның үзенеке түгел, Каратун пристаненнан барып алдылар—дәүләт бирде) атлавында булды. Сизелерсизелмәс эзләр генә кала артыннан. Озакламый— ямь-яшел. япь-яшь сабаклар тишелеп чыккач — ул эзләр күмеләчәк... «Бодайлар! Шаулап үсәрме шулай, әллә чүп-чар астында күмелеп калырмы?» Ул эзләргә басып әлеге егет атлый икән. — Сезгә нәрсә кирәк? — диде Көлемсәр, кинәт тукталып. — Мин — районнан... вәкил. Сезгә ярдәмгә җибәрделәр. — Алыгыз сон тубал... Әнә тегендә арба янында... — Миңа икенче төрле эш кушканнар иде... — Ярдәм итәргә дигәч, бүтәнчә мөмкин түгел, бары тик эш белән... Егет, гаҗәпләнүеннән туктап, Көлемсәрнең уйчан һәм искиткеч гүзәл кыяфәтенә карап катты да калды. Бүтәнчә сүз кушарга мөмкин түгеллеген чамалага . үзе дә, арба янына барып, җилкәсенә тубал асты һәм әле генә барлыкка килгән өметләре төсле саф бөртекләрне җилгә каршы чәчә башлады. Төш җиткәнче шулай эшләделәр. — Минем исемем — Мирсәет.— диде егет кайтышлый. — Булса соң? — диде Көлемсәр, көлмичә генә. Бергәрәк баручы бүтән хатыннар һәм малайлар елмаеп кына куйдылар. Шаярырга кемнең дә хәле юк. Авылга кергәч, кем кайсы якка сүзсез генә таралышты. Көлемсәр дә үз өенә кереп калды. Вәкилгә борылып та карамады. Ләкин тегесе болар янына көн саен килеп китә торган булып, бер көнне болай диде: — Сезнең эшегез моның белән генә чикләнергә тиеш түгел. — Беләм. — Трактор белән дә чәчәләр бит, теге як басуда Дөрес чәчәләрме? — Көн саен булам мин алар янында. Ышанычлы кешеләр. — Ышан, ләкин тикшер. Сез килдегез бит, тикшерегез менә. — Сезнең белән бергәләп. Әйдә, барып кайтабызмы? Юк-бар сүз белән авылдан ким дигәндә ике чакрым ераклыктагы тракторчылар будкасына барып життеләр. Җирдән керосин исе аңкып тора. 11кеөч мичкә һәм тегендә-монда ниндидер тимер-томыр аунап ята. ф кеше күренми. Будкага керсәләр, анда да җан иясе юк. Стенага «Сугышчан листок» ябыштырылган. Шуңа карап, вәкил: £ — Монысы әйбәт,—диде.— Кем' яза? g — Кем булсын инде. 2 “ — Үзегез? Үзебез!—диде Көлемсәр, үчекләгәндәй тавыш белән. к — Яза да беләсез икән. > — Беләбез. н — Бер генә авылда да сезнең кебек чибәрнекүргәнем юк иде,— ф диде егет. «Оялмый да». Көлемсәр, бу фикерен запаска калдырып: о — Авылдан-авылга кызлар күзләп йөрибезме? — дип кенә куйды. — Сез чибәр һәм чәнечкеле... гөлҗимеш кебек. < — Чәнечкеле булмасаң, күргән берегез тотып ашарга да күп сорал мый бит. = — Әйе шул. и — Әйдә, егет, ышыкта әллә ни сөйли башладың. Җилгә чык. « — Анда салкын. — Баштагы чүп-чарны тузгытып ташларга шәп була ул суык жил.— Көлемсәр тиз генә чыгып, трактор гүләгән якка таба атлады. I Мирсәет тә калмый, әрсез. Күпмедер баргач, куып житте дә бик озак •уйлаганнан соң гына әзер булган иәтижә төслерәк итеп шуны әйтте: — Мин сезне коточкыч нык итеп ярата алыр идем! — Ә нәрсә комачаулый? — Көлемсәр, шаяртма. Мин чынлап. — Кызык егет син. — Ут белән сәхнәдә генә уйнау күңелле. Ә жнрдә — Уйнамагыз, кем куша. — Пожар чыгаруың бар, Көлемсәр. — Сүндерүчеләр табылыр. — Кемнәр? Синең бит... Сезнең бит... — Нәрсә? — диде Көлемсәр һәм үзе дә көтмәгәндә елмаеп егеткә -карады. — Сезнең бит ирегез инде хәтсездән үлгән...— һәм шул сүзе белән й-бөтенесен харап итте вәкил иптәш. Көлемсәрнең бөтен көләчлеге очты да ’ китте... Авыз ачып бер сүз әйтмәс булды. Тракторчы һәм чәчүчеләр -белән сөйләшкәндә дә кырыс иде ул: — Почмакларыгызда чи калган. Анда нәрсә үстерергә уйлыйсыз? — Соңыннан әйләнербез,—диде тракторчы хатын. Мирсәет исә күңеленнән шул хатын белән Көлемсәрне чагыштырды да иәтижә ясады: «Көлемсәр артистка кебек үткен һәм чая укытучы кебек тыйнак һәм акыллы». Килгәндә карап мендек — беткән кишәрлектә дә буш почмаклар калган. Әйләнмәгәнсез. Мирсәеттә яңа фикер: «Ә мин — тикшерергә килгән махсус кеше — ■күрмәгәнмен...» — Ярый, әйтербез — Карагыз аны. алдый алмассыз. — Ярый, ярый, алдамабыз. Трактор гүләп китеп тә барды. Шул көннән сон Көлемсәрне уйламаган сәгате юк Мирсәетнең. Бигрәк тә бер нәрсә котырта аны — ул теләгән темага авыз да ачтырмый Көлемсәр. — Шулмы бик кирәкле сүзегез? Шуның өчен җибәрделәрме сезне вәкил итеп? — ди. Бер көнне егет Көлемсәрнең тәрәзәсен төнге сәгать унберләр тирәсендә килеп какты. Тәрәзә пәрдәсе күтәрелеп, Көлемсәр күренде. — Чык әле ике генә мнутка, Көлемсәр. Бик кирәкле эш бар. — Иртән дә мөмкнндер ич... җиде төн уртасында уятмасагыз. — Бик ашыгыч, чык әле. ...Яшь хатын белән яшь егет шушы көзге шомлы төндә ни сөйләштеләр икән? Бу инде ике кеше арасында мәңгелеккә кала торган сердер. Аны беркем дә ишетмәгән һәм ишетмәячәк. Моны Тәбриккә беркем дә сөйләми һәм сөйләмәячәк. Күз алдына китерү дә кыен булачак. Дөнья шундый серләр белән тулы... Ул серләр — күктәге йолдызлар санынча, агачлардагы бөреләр санынча, күкрәкләрдә типкән йөрәкләр санынча... Шулай да чама белән төшенү кыен түгел аларны: чамадан тыш күп серләрнең җыенысы бергә мәхәббәт дип атала. Нинди генә сүзләр әйтелсә дә — барысы да мәхәббәткә тоташа. Шулай да беләсе иде — нинди сүзләр сөйләштеләр икән яшь гүзәл хатын белән яшь чибәр егет көзге шомлы төндә? Моңайдылар микән, көлделәр микән? Ихтимал, көлгәннәрдер. Монысы табигыйрәк. чөнки көлүнең азагы — күз яше... Шунысы мәгълүм — монысын Сөембикә апа яхшы белә—Көлемсәр белән Мирсәет ул төнне басудан кайтмаганнар... Шул котырган җилле төндә, шыксыз яланда ничек җылы тапканнар диген! Әллә көзне җылытырлык ук мәхәббәт булдымы икән? Җәйге яшел көн, иркә җил, яшь имән. Шундый матур көн, шундый ягымлы җил, шундый яшь имән Тәбриккә кызганыч бәхет турында сөйлиләр, Сөембикә апа тавышына кушылып сөйлиләр алар. ...Иртән мин чәчүгә менгәндә, Көлемсәр белән Мирсәет орлык төялгән арба янында басып торалар иде. Сөйләшмичә генә. Йөзләрендә беренче карауда ук әллә нинди үзгәреш сизелеп тора... Бигрәк тә- Көлемсәрнең оялчан йөзендә. Егеткә күтәрелеп карарга да батырчылык итә ал.мый, хәтта безгә дә... Гомер буе бергә үскән, бергә яшәгән туганнарыннан да оялгач ни! Ул курка — күңелендәген бүтәннәр сизә дип курка, төнге сүзләрне алар да ишетеп торгандыр дип ояла. Ишетмәгәнен дә белә, ләкин ана шул чаклы нык билгеле булган нәрсәнең бүтәннәргә фаш булмавын акылы белән сыйдыра алмый... Шул кадәр кызганыч тоелды миңа Көлемсәр бу иртәдә. Кайгысыннан кечерәеп калган һәм шул ук вакытта әйтеп бетергесез бәхетле дә иде ул үзенең ямансу сере белән... Бүтәннәр берни сизми. Аларда бүтән кайгы, бүтән шөгыль. Бигрәк тә кызларда. Кызлар Мирсәетне үртәп, үзләренең гөнаһсыз шаянлыкларын башкаларга да күчерәләр. — Егетебезнең әнисе бик усалдыр, ахрысы, кызларга карама, дип әйтеп җибәргәндер. — Егетмени ул, поломучный бит. Безгә килгәч, эре бәрәңге ашаган. Егерме кызга — бер егет, эреләнерлек тә шул. — Әи, егет, торма җебеп. Кызлар, болай хәтерен калдырсак, беребезгә дә булмас. Бөтене- сезгә дә эләксен, карап кына торыйк. — Кирәкле кишер яфрагы... — Лутчы бүлгәлик. — Әйдәгез! Г — Әйдәгез! Мирсәет, мескен, көләргә дә белми, еларга да дигәндәй. — Кызлар, бу нәрсә инде бу? Мин сезнең белән шаярырга килмәдем. Мин... — Син, син... Ни өчен килдең? — Чәчәргә безне өйрәтәсе юк, үзең өйрән. — Әйдә, бүлгәлибез, әйдә! — Кызлар, якын килмәгез», нишлисез сез? Ну, җитте! — Җиттеме? Әйдәгез, алайса, чынлап.— Шактый кыю бер кыз егет- 5 нең жилкәсеннән эләктереп тарта башлауга, бүтәннәре аяктан ук екты- 2 лар да изүләрен ачып корсагына бодай тутыра-тутыра чыр-чу килергә _ керештеләр. ~ — Бодайны әрәм итмәгез, бодайны!—дип кычкыра Көлемсәр. * — Җирдән ерак китмәс,— дип, кызлар егетне аунаттылар-аунатты- о лар да арыгач туктадылар. — Акыл өләшкәндә кайда калдыгыз сез? — Шул сүзләр белән Мирсәет гимнастерка каешын ычкындырды да, куенындагы бодайны Kafti1 кага, өс-башын рәтләргә әрҗәле арба янына килде.— Тапканнар шаярыр нәрсә. — Чынлап та шул... Шаярырлык бернәрсә тапмадык. — Җитәрегез инде, кызлар, уеныгызның чыры юк,— диде, ниһаять, Көлемсәр, үртәлүен яшерә алмыйча. Әмма кызлар яңадан да озак кына каңгылдашмыйча туктамадылар. Ярты сәгатьләп үткәч кенә тырмачылар атлары янына килеп, чәчүчеләр җилкәләренә тубаллар асып, тагын орлык чәчәргә керештеләр. — Әй, эт ашагыры мал!—дип җикерде бер чибәр, үгезләренә чыбыркы шартлатып. — Әйдә, чаптаркай, сынатма,— диде икенчесе һәм сызгырып куйды. Шул рәвешле таралыштылар да без өчәү генә калдык — Көлемсәр, мин, вәкил. Егет кәефе кырылган Көлемсәргә акланулы кыяфәт белән ■әйтте: Р _ Үпкәләмә, Көлемсәр, алар үзләре бит... — Үпкәләрлек нәрсә юк монда, син аларга тиңрәк...— диде Көлемсәр һаман уйчан кыяфәттә. Аралары шактый җитдиләшкәнен сизеп, мин дә тиз генә җилкәгә тубал эләктердем дә кызлар янына киттем. Хәлләрен сораштырмакчы идем Көлемсәрнең —бүтән вакытка кала инде, ярый. «Син аларга тиңрәк...» дигән сүзе гомерлеккә кереп калды хәтергә. Тагын ниләр сөйләшкәннәрен ишетмәсәм дә — чамалыйм: бер тирәдә әйләнгәндер әңгәмә. Бер уйласаң, гаҗәбрәк тә шул: егермешәр яшьлек •егерме кызның берсен дә сайламыйча, кызлар үз чутларына кертергә ^ашларына да килмәгән, ике балалы, егерме биш яшьлек хатын кешене ярата Мирсәет... Ник алай икән? Соңыннан бу хакта Көлемсәрдән сораган идем, ул үзе дә гаҗәпләнеп әйтте: . _, — Иөз егерме кыз да кирәкми, син генә миңа кирәк, дип әйтә. Нәрсә тапкандыр миндә шул хәтле... нәрсә тапкандыр,—диде. ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ ф Тәбрик кесәсеннән әнисенең рәсемен чыгарды да ана текәлеп бик озак тын торды. Яшь имән таный микән, әллә онытты микән инде аның әнисен? Ул чакта бит имән әле Тәбрик кебек үк сабый гына, туера гына булган. — Чибәр булган икән шул минем әни. — Чибәр иде, акыллы иде, ягымлы иде. Әллә нинди ямансу бер 1 ягымлылык сирпелеп тора иде аның күзләреннән. Көлгәндә дә бетмидер иде моңсулыгы. Сөйләшкәндә дә ниндидер бик кирәкле бер сүзне әйтми калдырадыр иде шикелле. Көн буе бергә йөреп-сөйләшеп аерыласында уйлыйсың күзләре белән нидер эзләде, нидер тапты, нидер әйтергә теләде, әйтә алмады. Нинди сүз икән? Шулай һәр матурлык ниндидер сер белән өртелгән була. Кичке тынлыкта син арыш басулары буйлап әйлән — ниндидер яшертен мәгънә тирән сулыш алып ята шунда .. Бакчалар буйлап, урманнар буйлап әйлән — аңлашылып бетмәгән мәгънәләр шаулый анда. Арыш өлгергән басуда, бакча яисә урман тынлыгында кемнәр генә мәхәббәт аңлашмаган, нинди генә кешеләр үзләренең иң эчкәреге өметләрен табигатьнең , төс-буяулары белән бизәмәгән... Эшләгән, сөйләшкән, көлгән, яраткан — яшәгән. Хәзер күзгә һичнәрсә күренеп тормаса да, башаклар һаман элеккечә кыштырдый, яфраклар элеккечә шыбырдый... Үзәк өзгеч мон Шундый аңлап булмас моң һәр минут, һәр сәгать сизелеп тора иде синең әнкәңнең һәр сүзе, һәр хәрәкәтеннән. Хәрәкәтеннән бигрәк, күзләреннән. Барлык Тау ягы матурлыгы тупланган иде бугай ул күзләрдә. Сөембикә хатын-кыз була торып яраткач ул күзләрне. Мирсәет ничек яратмасын соң?! Чат ябышты Көлемсәргә егет һәм ычкындырмады: күпмедер вакыттан соң элекке иреннән, Фәрхетдиннән калган ике кызы белән район үзәгенә алдырды. Тик авылда аларның бергә тора башлауларын беркем белми иде — әйтмәделәр, сөйләмәделәр чөнки. Ә Көлемсәрнең, укыган кешенең, районга эшкә күчүе гомумән мәзәк тоелмады. Элекке ирен яраткандырмы, юкмы, әйтә алмыйм, әмма да Мирсәетне чынлап сөя иде Көлемсәр — әллә нинди фаҗигале ашкыну белән ярата ' иде. Шулай да тормышка чыгу һич теләгендә юк иде. Шунысы бар: Фәрхетдиннән, әйткәнебезчә, хат-хәбәр инде күптән килми. Батырларча һәлак булды дигән язу гына саклана сандык төбендә... Шулай да — яшьлек хатирәләренә, беренче кавышу, беренче якынлашу матурлыгына кер төшерүдән, күңел сафлыгын, хис изгелеген югалтудан куркыпмы, бер дә теләмичә, аяклары тартмыйча гына китте әниең район үзәгенә. Аяк тартмаган җиргә бармау хәерле. Бергә тора башлап ике-өч ай дэ узмагандыр. Фәрхетдиннән хат килеп төшмәсенме: исән икән, хәерсез, әсирлектә булган һәм хәзер зебезнен якка чыгарганнар. Озакламый кайтырмын дип язган. Ничек ике ут арасында көйгәнен, газап чиккәнен Көлемсәр үзе генә белгәндер. Мондый хәлдә киңәш бирү дә, акыл өйрәтү дә җиңел түгел— мең кабат уйлап, беркемне дә тыңламастан һәм ишетергә дә теләмәстән... үзенчә хәл итте Көлемсәр. Монысы Фәрхетдин кайтып төшкәч булды. - еИ ^ лем кагылудан тупасланган карт солдат күнеле дә бикле өйгә кайтып төшкәч яңадан ачык җәрәхәткә әйләнми калмагандыр. Фәрхетдин хәлен дә күз алдына китерергә кирәк. Кешеләрнең хатыннары көт ♦ кән, яңадан матур тормыш корып җибәргәннәр. Кавыша алмаганнары- ш ның кайберләре һаман өметләрен җуймый көтә. Ә Көлемсәр, изге дип g саналган Көлемсәр, уналты яшьтән сөеп чыккан Көлемсәр... Балалыгы g белән генә алданды микәнни, чынлап яратмады микәнни? Юк, юк. чынс лап ярата иде. Фәрхетдиннең йөрәге моны сизә иде, ләкин ул чакта з арада Мирсәет дигән кеше пәйда булмаган иде. Фәрхетдин үлмәсә, аны к сөяргә ничек кенә булса да вөҗданына рөхсәт итмәгән булыр иде. < Ә үлгәч... Әнә сугыш чорында бер шагыйрь: Сина сер итеп әйтәмен Якын күргәнгә генә. Мин үлсәм, башка берәүне Салырсың йөрәгенә,— к дип үзе хат язган бит. Ата-бабадан килгән мнһырбан үзе шулай куша, ю Әгәр үлгән булса, Фәрхетдин дә шулай олы җанлы булып калыр иде. = Шул чакта чынлап та геройларча һәлак булмавына, язмышына чын п күңелдән үпкәли хәзер Фәрхетдин. Исән булмаса, хәерлерәк буласы икән, хәерлерәк буласы! Ялан хәтле өйдә кичләр һәм төннәр буе ялгыз уйланып ята торгач, акыл дигәнең буталып ук китә шикелле. Акыл бутала, аның белән бергә — бәйләнчек сораулар туа... Фәрхетдин «үлгәнгә күрә» генә Мирсәет дигән бәндәгә киткән хәләл хатыны Фәрхетдин исәнгә әверелгәч, хатасын яңадан төзәтсә, ни гаеп? Әгәр Көлемсәр кайтмаса, Фәрхетдин дигән бәндә гомер буе сагынып, иң бәхетле көннәрен һәм яшь Көлемсәрен хыялыннан чыгара алмыйча, аның белән бергә яшәячәк. Ә кайтса? Кайтса да ни буласын әйтә алмый Фәрхетдин... Ләкин кайтырга тиеш Көлемсәр, тиеш! Фәрхетдин килеп керүгә, Көлемсәр баскан төшендә телсез калды. Ят кешедән куркып диярсен. ике кызы. Фәрхетдин хәзер икесен берьюлы күтәреп кочагында очыртып уйнатасы ике сабый, әниләре итәгенә сыенды. Фәрхетдиннең тышкы пөхтәлеге аша ниндидер усаллык, кыргыйлык сизелә иде бугай аның күзләреннән, ялыну катыш зәһәр рәнҗеш бөркелә иде... Күпме тыярга тырышса да, яшерә, тыя алмады ир кеше ул зәһәрлекне... — Менә мин кайттым. Көлемсәр,—диде. Ә Көлемсәр аңына килә алмый. — Мин сине алырга килдем, Көлемсәр. Тагын да ныграк каушый Көлемсәр, телгә килә алмый. — Болар — минем кызлар, мин аларны да алырга килдем. Юк, юк! — җан ачысы белән кычкырган Көлемсәр балаларны кочакламакчы, ләкин кулында савыт-саба иде. Фәрхетдин шуларны алып куймакчы булгач, хатын читкә тайпылды. Аннары ата кеше кызларының башларыннан сыйпамакчы иде, балалар нигәдер кычкырып елап ук җибәрделәр. __ Кит, Фәрхетдин, балаларны яратсаң, тизрәк кит! Шул сүзләрне ишеткәч, Фәрхетдин коелды да төште һәм, җитмәсә, шул вакыт Мирсәет дигәннәре кайтып керде. Бөтенесен аңлады, әлбәттә. Көлемсәрнең кулындагы тәлинкәләрне ник өстәлгә куя алмый интеккәнен күреп, беренче эше итеп, шуларны алды да, әйтерсең бик тыныч кына аш сала башлады. — Рәхим итегез өстәл янына. Ләкин аны беркем ишетмәде. Аптырагач, кунагыннан: — Син Фәрхетдинме? — дип сорады. — Фәрхетдин булсам, ни әйтер идең? — Сүзем шул гына, гаепле кеше эзләмә, бик каты ялгышырсың. Үзеңне дә җәзалама, безнең дә бәхетне җимермә — үз өеңдә матур гына итеп яңа тормыш кор. — Яна тормышны син кор инде, энекәш, сиңа җайлырак булыр ул. Ә минем хатын һәм балаларда синең дәхелең булмасын. — Мин сиңа яхшылык белән... — .Мина синнән бернинди яхшылык кирәкми, булганы бик җиткән. Инде Көлемсәрдән, балаларымнан башка бер ай интектем. Алардан башка беркемне дә үз итә алмаячагым көн кебек ачык. — Тагын бер ай интегеп кара. — Акыллы егет икәнсең, рәхмәт, тик мин әйтәм, син үзең интегеп кара. Бәлки син интекмәссең дә... балаларың юк... — Кем әйтә алай кистереп? — Нәрсә? Мирсәет Көлемсәргә карады, шуңа күрә бугай хәләле, ниһаять, үзе телгә килде: — Фәрхетдин, ачуланма, тынычлан, кит, кичер. — Мин сине кичердем, кайт кына. — Мин синнән үтенеп сорыйм, зинһар, кит. — Алайса, балаларны бирәсез. Бу фатирда үзегез кеше почмагында яшәгәндә, аларга адәмчә яшәү мөмкин түгел монда. Кышка каршы салкын идәндә аунатырга ирек бирмәм, көтмәгез. Киенегез, балалар. — Соңгы сүзне әйттермә, Фәрхетдин... — Нәрсә, буеңда юктыр бит? — Бар.— Бу юлы инде Мирсәет ирләрчә катгый итеп әйтте. Күпмедер вакытка тагын өнсез калдылар. Ахыр чиктә Фәрхетдин нәрсәнедер хәл иткәндәй тирән итеп сулады да кызлары янына килде. — Үзәнбайга, үз өебезгә кайтабызмы? Сагынгансыздыр инде. Куркулары ничектер уза башлаган балалар нидер пышылдый алдылар. Тик сүзләре ачык ишетелмәгәнгә, Фәрхетдин тагын кабатларга мәҗбүр булды: — Сезне өй сагынган, бакча... Мин сагынам, мин — сезнең әтиегез. Кызларның олырагы, ниһаять, елмайгандай итте. Нидер әйтәсе дә килде бугай. Мөгаен «әти!» дип эндәшәсе килгәндер. Бәлки бүтән сүзләре дә хәтеренә төшкәндер. Шунысы ачык — кыз әтисен таныды. — Сагындыгызмы авылны? — Сагындык. — Әйдәгез, алайса, киттек. — Әни дә кайтсын. Олыларның күз карашлары кылычлардан да катырак бәрелешеп, чыйкылдашып алуын, әлбәттә, балалар да сизми калмагандыр. Кызларының ягымлы чыраен күргән Фәрхетдиннең баягы кыргыйлыгы җуелып, ул инде акылга сыешлы тәкъдим ясады: — Сез балаларны әзерли торыгыз — тагын бер атнадан килеп алырмын, ачуланышмыйк,— диде. Беркем берни вәгъдә итмәсә дә, күңелендә көйрәп торган күмер һаман җанын исертеп әрнетсә дә. Фәрхетдин кайгысын җиңәргә тырышты. Әмма... ялгызлык барыннан да усалрак иде, зиһенне гел миңгерәтә торды Шул нәрсәне ачыклап бетерә алмады Фәрхетдин: бигрәк тә нәрсә җанны талый — ялгызлыкмы, хатыны ташлау оятымы, әллә алырга барып та алып кайта алмау гарьлегеме? Әйе, гарьлек, ниндидер гарьлек, җиңелү гарьлеге... Шул гарьлеккә үч итү, җиңү нияте белән өйләнергә дә тырышып карамады түгел. Әмма барып чыкмады. Күңелгә ошый язган берәү килешеп беткәч кәҗәләде: «Плендә булган кешене белмәссең, себер җибәрерләр дә, балалар кочаклап кал аннары», дигән булып курыкты мәгьнәсезен. Менә сина тагын бер төзәлмәс җәрәхәт! < Җитмәсә, Фәрхетдин бу мәгънәсез сүз хак булып чыкмас дип тә төгәл ш әйтә алмый, андый нәрсәдән бер генә кеше — Көлемсәрнең генә курык- у маячагын бөтен йөрәге белән тоя да буш дөньясын өметтән бигрәк § хәвеф тутырганын, бу бушлыкны бары тик Көлемсәрнең генә тутыра е алачагын бар акылы белән аңлый һәм, хәләлен өйгә кайтарып булмая- з чагын төшенгәч, тәмам югалып кала. Әйе, аны бары тик бер генә к кеше — Көлемсәр генә коткара алачак. Ул гына, бары тик ул гына! һәм < бер көнне Фәрхетдин курку, каушау дигән нәрсәләрне җиңәргә тырын шып, үз сүзен итәргә дигән теләк һәм ярсыну белән, авылдагы иң шәп « атны һәм тарантас сорап алды, дугасына хәтта җиз кыңгырау да такты; « күрше-тирәгә: яна хатын алырга барам, дигән булып, тагын Көлемсәр- ° не һәм балаларын алырга китте. к Юл буе нәрсә уйлаганын сорасаң, үзе дә әйтә алмас иде. Мие дә, 2 күңеле дә, дугадагы ялгыз кыңгырау да бер генә мәгънә белән чынла- = дылар: «Көлемсәр, Көлемсәр, Көлемсәр...» Яшьлектә Фәрхетдин кызны урлап кына — җәяүләп кенә алып х кайтты һәм, бер карасаң, оят-гарьлек шуннан ук башланган да шушы п дәрәҗәгә җитеп үскән хәзер. Ходай язгандыр... Ләкин яшьлек кимчелеген төзәтеп, кыңгырау чыңлатачыңлата, хатынны барча авылларга күрсәтеп алып кайтырга шул ук ходай куша! һәм хатын моңа лаек! Артыгы белән! Күп кызлардан әле дә гүзәл, әле дә сөйкемле бит ул! Хатыны һәм балалары вакытлыча торган ят өйгә килеп терәлгәч, нәрсәнедер уйлап җиткермәгәнен тойды, ләкин тәгаен нәрсә икәнлеген күз алдына китерә алмыйча, беравык капкага сөялеп торды. Ярый әле, ишегалдыннан кызлары күреп аның янына килергә батырчылык иттеләр. Капканы ачкач хәтта бу якка чыктылар, әтиләре кочаклагач, бик тыныч кына басып тордылар. — Я, кайтабызмы? Кече кызы күзләрен челт-челт йомгаласа, олысы беркөндәгедән дә кыюрак итеп әйтте: — Әни кайтса, кайтабыз. — Әниегез дә кайта, алла бирсә кайта. Килегез әле, утырыгыз әле шушы тарантаска. Әниегез белән без хәзер чыгып җитәрбез. Ата кеше шул сүзләр белән балаларын тарантаска күтәреп утыртты да тиз генә өйгә кереп китте. Көлемсәр гадәттәгечә казан тирәсендә булаша иде булса кирәк. Фәрхетдин дә ни чаклы гына ярсып керсә дә, беркөнге кебек үк, сабый шикелле, ишек төбендә катты да калды. Монда инде вакыт дигән нәрсә үзенең көчен җуйды. Нәкъ сабый сыман елап та җибәрер шикелле иде ир кеше. Кыяфәтенә, торышына карап, кызгануның ахыр чигенә җиткән хатыны, ниһаять, үзе сүз башларга тиеш тапты: — Тагын киләсе иттеңмени, Фәрхетдин? __ Балалар тарантаста инде, сине көтәләр... — Җүләрләнмә, Фәрхетдин! — Ялварулы бу сүзләрдән шулай ук ниндидер якынлык ишетелә иде. Шул хис Фәрхетдингә җан кертте һәм Көлемсәрне урлаган чагы ап-ачык булып хәтеренә килде дә шул чактагы кебек үк әллә нинди сусаулы бер сөенеч белән елмаеп куйды. Әйе, вакытны тәмам бутады Фәрхетдин: аның алдында — гүзәл кыз Көлемсәр, ә ул яшь чибәр егет кызны урларга түгел, бу юлы законлы рәвештә алырга килгән, ул законлы мәхәббәткә, законлы бәхеткә хаклы! Хаклы кеше хакын белеп ялвара: — Сине урлап киткән төшләрне күрсәм, йөрәк жу итә... һәр җирдә— син, күзләрен, тавышын... Үтермә, Көлемсәр, кайт. Җирсегән ат шикелле егылып үләм мин, әгәр кайтмасаң.— һәм тагы башы авыраеп түбән иелде. Бу сүзләрне ишеткәч. Көлемсәр мич янындагы эскәмиягә утырды да тын калды. Аның ни кичергәнен .хәзер Фәрхетдин бик яхшы _ тоя, ләкин... нинди карарга киләчәген белмичә газаплана^ Нәрсә әйтер? Нәрсә5 Ниһаять, бер сүз әйтергә тиештер бит инде? Күпме утырырга мөмкин? — Үтермә, Көлемсәр!.. Ә Көлемсәр иренә шашкандай карап торды-торды да алъяпкычы белән битен каплады. Битен каплады да үксергә тотынды. — Син үзен, үзен мине үтерергә килгәнсең! — Көлемсәр, җаным, бәгърем, үлмик, икебез дә үлмик. Әйдә, кайт өенә, өең көтә, авылын, болының, кырларың, юлларың... яшьлегең...— Егет чакта әйтә алмаганны картайгач җан әчесе менә шулай кычкырырга мәҗбүр итте. Күңелендә җыелып сакланган сүзләре аңа буйсынмыйча теленнән ычкындылар. Сүзләренә үзе дә иярергә теләгәндәй, бер секундта сикереп торды да хатынының иңеннән кочаклап, аны юатырга, күз яшьләрен сөртергә кереште, һәм шул вакыт, капка төбеннән кычкырып, аңа кызлары ярдәмгә килде: — На, бахбай, на! — Әйдә кнттек үзебезнең өебезгә! — На-а! Кыңгырау чыны — яшьлектәге кебек, нәкъ яшьлектә утырып кайтырга тиеш булган пар атлар кебек... Ямь-яшел болыннар, ябышып чыккан чакта кереп бикләнгән өр-яна өйдә беренче үбешү... Ай, чит кеше өе булып чыкты шул аларның тормышлары кушылган урын. Әллә шуның өчен хәерсез булып чыкты микән аларның язмышлары? — Киен, Көлемсәр, тизрәк. — Мирсәеттән качыпмы? — Мәгънәсен аңладымы-юкмы, ләкин ишетте Фәрхетдин бу сүзләрне. Әйе, бу аның җиңүе иде, җиңүе һәм баладан котылуы, бәхетсезлек- тән әйбәт көннәргә юл табуы иде — ана хәзер бер генә нәрсә — җан олылыгы гына кирәк, хатынының бөтен ялгышларын гафу итәргә, чын күнелдән гафу итәргә генә кирәк, һәм. күз тимәсен, Фәрхетдин шул зурлыкка. шул чынлыкка әзер бугай... Шундый чын миһырбан белән әйтелгән беренче сүзе шулдыр: — Мирсәеттән качып? Алайса, көтик Бүтән сүзләр артык иде. Ничектер бугазны буып торган элмәк өзелде... ләкин эшнең ни белән бетәсен икесе дә ачык белми әле. Төрлесен көтәргә мөмкин Соңгы сүзне, әйтерсең, Мирсәет алып кайтырга тиеш. Ярый әле, вакыт дигән нәрсә оста табип — яраларны сыйпап уза тора — югыйсә, бу ир белән хатын тәмуг дигәннән дә мен мәртәбә каһәрлерәк шушы хәлдән ничек чыгарлар иде икән? Ә менә вакыт коткарды — Мирсәетне, ниһаять, кайтарды. Мирсәет, билгеле инде, кергәндә үк хәлне аңлаган һәм чырайдан язган иде. Ләкин ул Фәрхетдин дә, Көлемсәр дә көткәнгә караганда юашрак кыланды. Әйтерсең, сүз өчен генә әйтүе: — Көлемсәр, нишләвең? — диде. Моннан ары булганны күз алдына китерү кыен түгел: башта — сүзсезлек. аннан соң Көлемсәр күзләреннән ихтыярсыз тәгәрәгән күз яшь ләре, аннан сон күз яшьләреннән ачырак сүзләре: — Без күрәсен әллә кем күрмәс, Мирсәет, тәкъдир шундыйдыр, ачуланма.— Китәм димәде, ләкин аңлашылды... THvuf.PKa” ки™ис®^! — Чынлап җибәрәсе килми бит! Шуны анласа да, Көлемсәр кузгалды: - Ми“ балаларымның урын-җирен алам инде... WPT Y J 3H ° ер Сү3 әитмичә’ урыныннан купмыйча катты да калды Мирсәет. көлемсәр шуны гына аңлап бетермәде — артык сызланудан шулай аптырап калдымы ул, әллә, киресенчә, инде бәладән котылырга риза ♦ сулуданмы... Монысын әйтү мөмкин түгел, ә менә дүрт кешелек гаилә, кыңгырау чыңлата-чыңлата, тыныч бәхетләр иленә кайтуына ышанып, сәфәр китте. Бу көннәрдә үзенең ниләр уйлаганын һәм кичергәнен беркемгә дә сөйләмичә, Көлемсәр һаман кабатлар иде: «Тәкъдир шундыйдыр инде, без күрәсен бүтәннәр күрмәс». Башта матур гына яшәп тә киткәннәр иде кебек, әмма бер көнне чырайдан тәмам язган иде Көлемсәр. — Ул-бу юктыр бит? — дип сорадым мин. — Бар шул, Сөембикә апа, бар,— диде Көлемсәр. — Ни бар? — Фәрхетдин... туачак сабыйны күпсенә, юк итәргә куша. — Белгән иде дисең түгелме соң? — Белсә дә... юк итәргә куша. Нишлим икән? — Белмим шул. Көлемсәр. Уйлашырга, киңәшергә кирәк инде. — Әйт турысын гына, юатма: беттем бит мин, беттем! — Көлемсәр! Алай ярамый, тынычлан, борчылма, җае килеп чыгар, менә күрерсең. Барысы да рәтләнер. Җан биргәнгә юнен дә бирер. Җитәр, елама. Елама дип киңәш бирү ансат ул кешегә. Минем дә киңәшем файдасыз: һаман елый Көлемсәр, көн-төн елый. Ярдәм итәр идем, булдыра алмыйм. Кешеләргә дә әйтә алмыйбыз — сер... Күкрәк түрендә йөрәк тибеше инде сизелеп торган, күпмедер вакыттан соң дөньяга килүе ихтимал булган бала — артык... Күрше-тирә авылларда йөреп кайткач, бер көнне кич белән кердем дә Көлемсәргә болай дидем: — Иртәгә кичкә килә инде... ышанычлы кеше. — Кит аннан, Сөембикә! — Бу сүзне, кинәт әйтелгәнгәме, сөенү төслерәк ишеттем мин. — Әйе, бик булган акушерка... Вәгъдә бирде, сөйләнмәскә дә, эшләргә дә. _ — Мин алай булдыра алмыйм, Сөембикә. — Ничек? — Күрәләтә... Кеше үтерү. — Куйчәле! Синнән генә калганмы! — Калмаса да. __ Җүләрләнмә. Көлемсәр. Бу бит инде — бердәнбер чара. Тагын нишләргә мөмкин? — Нишләргә дә мөмкин түгел. — Шулай булгач? __ ]ц,ин алай да булдыра алмыйм. Мин аның гомерен үзем чикли атмыйм лутчы минеке чикләнсен. Аныкы түгел. Ул яшәргә тиеш. Ул бу сүзләрне шул кадәр өзгәләнеп әйтте ки, аптырадым да калдым мин , — Белмим инде, җаным. Мин бәладән котылу җаен тапкан кебек булдымые. Ярдәм итмәкче булдымые. 3. «К. у» № 9. ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ — Сина бик зур рәхмәт инде, Сөембикә, рәхмәт. Әмма да булмый, ачуланма. — Тапкансың сүз! Син үзен ачуланма. — Рәхмәт... Ни язган — шул булыр. Без күрәсен кеше күрмәс. Бүтән бер сүз дә әйтә алмадым — әйтеп бетергесез катгыйлеге белән телсез калдырды мине Көлемсәр. Көннәр буе. айлар буе аптырап иза чиктем. Дөресен генә әйтсәм, бу сүзләре белән ул минем күңелдә әллә нинди соклану, горурлану кебек хисләр уятты. «Ул яшәргә тиеш, мин яшәмәсәм дә, ул яшәргә тиеш!» Болар — һәр ана тарафыннан әйтелә торган таныш сүзләр бугай. Үзем дә шулай дияр идем. Тик... Көлемсәр кызганыч. Ни булыр икән?.. Аннары ни булганын Сөембикә апасы сөйли алмый — ә бүтән кем дә белми. Шулай да Тәбрик ишетә... Балакай! Дөнья сине кул чабып, тәбрикләп каршыламады. Тудың, ләкин кешеләр арасында синең үз урының юк. Нишлисең... Әмма син үзеңнең кеше икәнлегеңне күрсәт — үз урыныңны даулап ал. Чын егетләр мәйданга шулай гына килә. Ата-баба сүзләре бу, яратып әйтелә торган. Сүзләр генә түгел, сиңа калган иң олы мирас һәм васыять тә шулдыр, бала, уйлап кара һәм үзең хәл ит... Син тугач, Фәрхетдин атна буе өйгә кайтмады. Ник икәне, нәрсә уйлап йөргәне кайткач ук аяк тибеп кычкыруыннан аңлашылды: — Себерке, күрәсе булмыйм балаңны, теләсәң кая куй! Икенче кайтуыма күземә күренсә, кара аны... Ана кеше үз колагына үзе ышанмады. — Юкны сөйләп тормачы, үзең риза булып алып кайттың лабаса! — Аны табарга кем мәжбүр итте сине? Кем үтенеп сорады? Аны дөньяга китермәгәннән кем жәфа чигәр иде дисең? — Мин аны тудырмаска вәгъдә биреп кайтмадым монда, Фәрхетдин, хәтерлисеңдер, үзең бүтәнчәрәк сөйли идең, шуңа күрә генә кайттым, сиңа ышанып, балалар хакына, узган көннәр хакына дип кенә. Үзең дә бик яхшы хәтерлисең син боларны. — Ә мин нинди ант бирдем? Бирмәдем бер нинди ант та! Менә шулай үзгәрде дә куйды Фәрхетдин үзе дә, өндәге тормыш та. Ник болай дип сорасаң, мәгънәсен Фәрхетдин үзе дә әйтә алмаган булыр иде, билгеле. Яшермик, гаебен артык зурайтмыйк — ул үзе дә матур һәм тату тормышка сусаган, әмма бүтәнчә булдыра алмый иде. Аның бөтен тырышлыгы, бөтен нияте гел яхшыда, ләкин үзе дә теләмәстән гел яманлык кыла... Шундый бәләкәй кеше булып калуында ул үзе гаеплеме, түгелме, ниһаять?! — Мин белмәдем болай авыр буласын, алдагысын чамалый алмаганмын. Аң бул, урап кайтуыма тавышы ишетелсә, үзенә дә, балаңа да көн көтмә, ишетсен колагың! Үги әти акырынып туйгач, тагын атна-ун көн олагып йөрде. Күрше авылларга өй эшләп йөрү гадәте шуннан башланды... Кайтып керсә, баланы харап итәр дип, Көлемсәр сабыйны бәләкәй арбага салып бакчага, менә шушы яшь имән төбенә чыгара иде... Көлемсәр тавышы: р алакаем! Йөрәк җимешем! Нинди хәлгә куйдым бит мин сине! гәнҗи дә оелмисең. кулыма килеп торасың, елмайгандай итеп карыйсын, ниндидер авазлар чыгарасың. Таныйсың, әнкәң килгән, янәсе! Ана' ♦ инди ана мин. Әле рәнҗи белмәсәң дә, бераздан, аң керә башлагач, “ тиешлесен әйтерсең син миңа. Әйтерсең... Ә мин, исән булсам, түзәрмен. д әниеңнең битенә төкерсәң дә... түзәрмен. Шулай тиеш тә булыр. Балам! § Ьалакаем! Ярый әле, елак түгелсең. Чүпрәкләреңне алыштырганда да, = ялгызың гына калгач та бик еламыйсың. Туганда ук аңлы малай булып g тудың бит күршеләр колагына чалынмаска да бик шәп, Фәрхетдин “ ишетмәскә дә... Ялгыш килә генә күрмәсен инде. Өй тирәсен әйләнмичә < калмас, шул чакта тавышыңны чыгара күрмә. Кара аны. белдеңме? Туера белән бәрәңге сабаклары арасында тыныч кына ят. йөрәк җимешем минем, я, озак тормам, тагын килермен. Өйдә чәй өлгергән, самавар шәп ат кебек ярсып пошкырып утыра. Атларның чыннары да, кыңгырау чыңлатканнары да безне ерак алып китә алмады инде... Алып китә алмады... Сүзсез генә өстәлгә чәйнек-чынаяклар һәм самавар китереп куям. «Менә шулай — яңадан башланган тормыш тагын сүтелә...» Көн үтте, кич җитте — төнгә баланы йокларга алып керим дигәндә, Фәрхетдин кайтып керде. Бер сүз әйтми, ләкин колагыма әллә нинди коточкыч сүзләре ишетелә, ә шуларнын да барысын җиңеп — Тәбрик тавышы... Әйе, исемен мин өмет белән Тәбрик дип кушсам да, дөнья аны тәбрикләп каршы алмады. Ниһаять, йоклап китте Фәрхетдин. Ә мин — балам янына. Төн буе ике арада йөреп уздырдым. Инде менә тәүлек тә үтте, икенче көн караңгылык белән күмелде. Икенче көн, өченче, дүртенче... Ник кайттың шул җанвар янына дип Сөембикә кабат-кабат үзәгемне өзә. Нишли ала идем соң — Мирсәет белән бервакыт барыбер аерылышырга туры киләчәк иде. Бүген чынлап яратса да, иртәгә үкенәчәге көн кебек ачык, ике балалы хатынга егет башымны корбан иттем дип аһ орачагы, кешеләрдән кимсенәчәге хәзер үк сизелә башлаган иде бит. Аны чынлап та озак бәйләп тоту әхлакка хилаф эш булмас идемени? Юк, мин андый корбанга мохтаҗ түгел, минем аркада’кемнеңдер кимсенүе минем өчен үлемнән дә яманрак Фәрхетдин дә бик кызганыч иде. Мин кайтмасам. чынлап та харап булачак, теләсә кайда иясез мал шикелле әҗәл эзләп йөриячәк кеше иде. Балаларымның үги ата белән яшәүләренә караганда, бер генә тапкыр чын күңелдән «әти!» дип эндәшүләрен артыграк күрмәсәм, бәлки кайтырга тиз генә ризалашмаган да булыр идем Тик мин бер генә нәрсәдә ялгыштым. Мирсәетнең суына башлавын сизсәм дә, болай ук тиз читләшәсе башыма килмәгән иде. Нинди хәлдә калуым белән кызыксынып кына да карамады, яңадан үзенә чакырсын димим, һич югы. сүзе белән, сүзсез генә булса да. бары тик миһербанлы күзләре белән карап кына торса да, ярдәм итәргә димим, хәлемне генә белергә тырышса да. бик җиткән иде. Ничек түзә, ничек түзә ала кеше! Ялгыштым шул. ялгыштым... Җәйге көннең гадәте шул — яңгырсыз булмый, бигрәк тә июль яңгыры куәтле. Көн буе җнлләде-җилләде дә. караңгы төшә башлаганда, чиләкләп диярлек'коярга кереште. Өй эчендә идек, тәрәзәләр шакылдап ябылды. Яшен яшьнәп, коточкыч чытырдау белән, күк гөмбәзе —шундый' зур пыяла челпәрәмә килеп, кырылып төште. Калганын хәтерләмим диярлек, тик томан аша гына күргән һәм ишеткәндәй тоям. Мин чырылдап кычкырып җибәргәч, өйдәгеләр берни аңламыйча каттылар да калдылар. «Ни булды да ни булды?» ӘХСӘН БАЯНОВ һушыма килсәм — караватта ятам. Уянгач, йөрәк авыртуы тагын да ныграк көчәйде дә үземне-үзем белештермәстән үксергә керештем. Күпме үксегәндермен, бервакыт ишегалдыннан тавыш ишетелде... Тәбрик тавышы' Ул да үкси, ул да өзгәләнә. Балакаем! Нишләп монда бик якында соң әле синең тавышын? Әллә мина гына шулай тоеламы? Әллә мин акылдай язаммы? Юк, бәхетсезлегемә каршы, акылымда икәнмен. Әнә ишек ачылды да кулына Тәбрикне тоткан Сөембикә күренде: — Баланын гаебе юк, ул интегергә тиешле түгел,— диде дә кемгәдер ачуланып — әлбәттә, әлбәттә, мина инде! — ачыргаланып кычкыргач, баланы кулыма тоттырды. Алдым баламны. Ул тыпырчынып тәнемә орынгач, бөтен гәүдәмә ниндидер илаһи тынычлык йөгерде. Кочакладым баламны. Торып бастым да жансыз кеше шикелле нәкъ өйнең уртасында каттым да калдым. Нишләргә кирәген аңларлык хәлдә түгелмен. Юк, чак кына ялгышам, шушылай баламны тоткан хәлдә, беркемнән курыкмыйча, горур торырга кирәген тоям. Дүрт яклап дүрт кеше миңа карап шаккаткан — күзләрендә курку, каушах, аптырау, аңларга тырышу гаҗизлеге. Д\рт кеше берьюлы телсез, өнсез калды. Ә минем кинәт телем ачылды, горурлыгым кайтты: — Бу минем балам!—дидем. Әйтерсең каршымдагы гаҗиз күзләр миннән нәкъ менә шул хакта сорыйлар.— Бу — минем балам! Әйтерсең аны миннән тартып алмакчылар... Сөембикә тавышы: Кич әниең белән шул хәлдә аерылыштык. Без чыгып киткәнче, тораташ сыман, тамчы да кузгалмады. Иртәнчәк, көтү куганда очраштык ие — бөтенләй икенче кешегә әверелгән. Йөзе шикәр төсле ап-ак, күзләре тыптыныч. әйтерсең аңа җирдә берни дә кирәкми, әйтерсең бөтен нәрсә җитеш... Әйтерсең берни дә булмаган, бернинди фаҗига дә юк. Аның шундый да куркыныч тынычлыгын күргәч, йөрәгем жу итеп китте. — Хәлең ничек, Көлемсәр? — Әйбәт алай. — Нәрсә ди Фәрхетдин? — Нәрсә дисен инде... — Балага... ачуланамы? — Сорама да инде син аны... — Котырамы? — Котыра шул. Әйтмәгән сүзе калмады. — Нәрсә ди? — Телем бармый әйтергә. Ярый инде. — Көлемсәр!.. Борылып ишегалдына керәм дигән җиреннән капканы ачкан хәлдә тукталып калды әниең. Тик бер сүз дә эндәшмәде, баягы ямансу күзләрен мөлдерәтеп карады гына. — Бәйләнә торган булса, берәр җаен табарга кирәк, Көлемсәр — Хәзер җай кирәкми, Сөембикә апа, бернинди дә җай кирәкми.— һәм. җавап көтмичә, кереп тә китте. Көненә өч кереп, хәлен көненә өч тапкыр сорашам. Җавап бирә бирүен дә, тик һаман күңеле бик төшенке иде. — Баламны тартып алырлар төсле тоелган иде. Ә ул беркемгә дә кирәкми икән. — Алай димә, Көлемсәр, беребездән дә артык түгел ул безнең. — Илендә артык булмаса да, өендә артык, дигәндәй... ушы вакыт дөбер-шатыр Фәрхетдин кайтып керде. Бер уйласаң гаҗәп тә өендә шушы хәтле усал, холыксыз адәм сугышта бик үк оатырлык күрсәтә алмаган диләр. Күзләрендәге зәһәрне күрсәң — гүяки бөтен Дөнья агуын эченә җыйган. Себеркеләр!— диде ул безгә карарга да җирәнгән кыяфәт белән.— Күңеллеме? Ике сүзеннән бер мәгънә чыгара алмыйча, башыбызга суккандай өнсез калдык. Ә ул тәрәзә башыннан әллә ни эзләп тапты да чыгып барышлый тагын да явызрак итеп үкерде: — Кәнтәйләр! Инде минем чыдар әмәл калмады: сикереп тә тордым, барып та төкердем битенә лач итеп. — Җан көеге, адәм гарьлеге! Ир булып йөрисең тагын, хатыннар хәтле дә ми юк үзеңдә. Миңгерәү, аңгыра, булдыксыз! Тфү!.. Тиз генә эскәмия күтәреп алды да бу мина кизәнде: — Чыгып сыз хәзер үк өемнән, ну!.. Көлемсәр чарылдап кычкырып җибәрде: — Ай, Сөембикә апа! Җаным!.. Ә Фәрхетдин эскәмияне түшәмгә терәп тоткан хәлдә: — Карт себерке! Син кавыштырган ул этләрне, син! Син, карт эт! — дип үкерде. Бәхеткә каршы, өстәлдә тәлинкә бар икән — ал да тондыр шуның белән моның җирәнгеч битенә — коелды төште тәлинкә дуңгыз битеннән челпәрәмә килеп. Түшәмгә терәлгән эскәмиясе дә дөбердәп идәнгә төште. Хатыннардан мондыйны ук күреп өйрәнмәгәнгә, үзе дә каккан казыктай сураеп калды. Хәлнең ничек бетәрен Көлемсәр генә аңларлык булып чыкты. — Ай, Сөембикә апа, чыгып кач, кач! — дип кычкырды ул ачыргаланып. Мин курыкмыйм. Куркудан узган чөнки. — Качармын мин аңа! —Бу сүзләр инде Фәрхетдин миңа бәргәли, суккалый башлагач һәм үзем дә аның белән бугазлаша башлагач әйтелде.—Качармын мин ана, юньсезгә, черек җанга!.. Ай, үтерә, үтерә! — Үзем шулай акырам, үзем тегенең аягына ябышам. Тарткалаша торгач, минем күлмәк умырылып чыкты. Шуның ачуыннан аның гимнастерка якасыннан эләктереп тарткан идем, аныкы да ертылды. Тагын бераз тарткалашкач, җайсыз килеп, тезләремә чүктем. Ул минем өскә ауды да икебез дә идәнгә егылдык. Шул килеш тә куллары белән бугазыма үк ябышмакчы идеме, белмим — тик баш бармагы авызыма эләкте дә бик җай килде — тиз генә тартып алырга һәм өстемнән сикереп торырга мәҗбүр булды бәдбәхет. Бармагыннан кан ага... , , — Хатыннар белән генә сугышмасаң шул, ант бозган әшәке, булдыксыз жан! Үзең ялынып, зар елап алып кайттың бит! — һәм сикереп торып тагын өстенә ташланмакчы идем, кинәт ирләрчә кискен итеп җикерде бу: — Җитте! Җитте сиңа!.. Мин чынлап та, ирләр тавышы ишеткәч туктадым. Ул да, акылга килгәндәй, бая үзе күтәргән эскәмияне аякларына бастырып утырды: — Мин гаепле, сез түгел... булды. Чынлап әйттеме, юкмы — белерлек түгел иде. Сүзсез калдык. Бәлки өй тынычланыр да иде. Бала үкси икән. Көлемсәр аны күкрәгенә кысып тирбәтә: — Я балакаем, курыкма, берни дә юк. Менә тукталдылар инде — акылга килделәр. Җитәр, йөрәк җимешем, булды, бетте. — Битеңне юып кер —дидем мин Фәрхетдингә һәм ул шулай ук ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ ана боерыгын тыңлаган малай төсле зарсыз гына чыгып та китте: маңгаеннан бөтен бите буйлап кан агып төшкән иде юньсезнен. Фәрхетдин торып киткән эскәмиянең икенче башынарак утырып, бераз сулу алгач һәм ярсынуым басыла төшкәч, Көлемсәр караватына утырдым. — Сине дә кыйнадымы? — Кыйнады шул, Сөембикә апа, бик каты кыйнады. — Бит-күзеңдә болай күренми. — Бөтен тәнем... кара янмаган җирем юк. — Бәдбәхет! — Бераз сүзсез утыргач, тагын әйтми булдыра алмадым.— Шул катыншадан кыйнатып тормасаң! — Мин алай сугыша белмим шул. Сине кыйный алмады. — Үзеннән яман сугышырга кирәк андый ир белән. Шунда бер- •нишли алмый ул. Икенче юлы беләрәк төшә. — Миннән буламы инде. — Йомшак шул син, Көлемсәр, йомшак. — Анадан шулай тугач... — Ә син кыйнатма, ишетсен колагың. Котыра башласа, йөгер дә кер миңа. — Ярый, Сөембикә апа, шулай эшләрмен. — Ял ит, борчылма. Ул шулай ятып калды. Өй янындагы койма баганасына кагып куелган асылма комганда һаман юынып тора иде Фәрхетдин. Эндәшүемә дә борылып карамады — җәрәхәтен күрсәтергә оялды булса кирәк. Ләкин әйтәсен барыбер әйттем мин аңа: — Чәнти бармагың белән дә чиртәсе булма Көлемсәргә, колагыңа киртеп куй. Башың ике булса гына кагыл. — Янама, яме. — Кереп җаныңны алып чыгармын, ишетсен колагың! — Бик кадерле булса, ал да чык күршеңне — баласы белән бергә. Сыйдыр. — Син юкта бик әйбәт тордылар, юклыгың сизелмәде. Бик теләсәң, чык та олак. — Үз өемнән кумакчы буласыңмы? — Тәбрик өе ул. — Тәбрик? Үзе салгач аныкы булыр. — Анасының өе — аныкы. Өй төпчекнеке була. — Бирем мин сезгә өй, тоттырырмын. — Карарбыз, кем ни тоттырыр!.. Чыктым. Икенче көнне көтү куганы күренмәгәч (Фәрхетдин үзе куды сыерсарыкны), Көлемсәр янына йөгерә-атлый кердем, һаман ятып тора. Күрәм, тагы да хәлсезләнгән. — Тагы кыйнадымы? — Юк та... — Шуннан? — Болай талый... эт кебек ырлап тик тора. Көн-төн. һич тынгы юк. — Хатын белән шулай яшәп булыр ди микән? — Бу өйдә каласың килсә, балаңны теләсәң кая куй, ди. Көнгә егерме тапкыр карганып әйтә, мин торган өйдә бу балага урын юк, ди, эзе дә булмас, ди. — Китмә, беркая китмә. — Болай да яшәп булмый ич. — Җай табарга кирәк. — Белмим шул инде, берни уйламый баш. Кинәт башка бер уй керде минем: — Үз әтисенә илтсәк баланы? Ялгыз ир ничек бала карасын сон? — Алайса, Көлемсәр, приютка бирик. — Баланымы? — Кемне булсын бүтән... — Белмим шул. Алай да түзә алмамын, саргаеп үләрмен. Мондый уй аның да башына килгән булса кирәк, ләкин кабул итә алмаган, күрәсең. — Вакытлыча биреп торыйк, Көлемсәр, бү ерткыч бераз тынычлангач, яңадан барып алырбыз. — Әллә инде... Ничек дип тә әйтә алмыйм инде. Аталы-аналы баланы алмаслар да. — Алырлар, сельсоветта Рабига эшли ич... — Бернәрсә дә әйтә алмыйм, Сөембикә апа. Үзен киңәш ит инде, жаным. Миннән булмый. — Ярый, син карышма гына, бөтенесен рәтләрбез. Көймә, түз. — Тырышып карармын, Сөембикә апа. Болай да көн юк шул. — Мин тагын керермен, Рабига белән сөйләшкәч. Ә Рабига каршы килмәде — хәлне белеп тора бит. Юнәтеп бирде тиешле язуларын. Шул рәвешле, атасы-анасы үлгән бала булып, дөньяга чыгып киттең. Казаннан ары Займище дигән бер станса бар икән. Шул тирәдәге урман арасына үз кулым белән илтеп тапшырдым. Әниең чиреннән терелә алмыйча, синең янга бара алмыйча да калды. Кире алып кайтыгыз, дип бик ялынгач, Фәрхетдин киткән иде — сине вафат икән дип кайтып әйтте. Бу чакта Тугаш бабаң да синең барлыкны белгән иде инде, Фәрхетдингә ышанмыйча, үзе дә барып килде, тик аңа да шул ук сүзне әйткәннәр. — Их, улым, улым, мин бит анда сине Закиров дигән фамилия белән сораштым, әниең исә минем исем белән яздырган икән,— Туга- шов дип. Закиров дигән бала чынлап та үлгән булгандыр инде. Мирсәет фамилиясендәге бала бөтенләй юк иде. Аллага шөкер, әйе, шунысына да шөкер итик — исәнсең ич! Тәбрикнең уе һәм карашы һаман бәрәңге жирендә иде. Күпмедер онытылып торгач, Сөембикә апасыннан: — Бәрәңге ул чакта да әйбәт үскән идеме? — дип сорады. — Бәрәңге ни —үсә инде ул, балам. Хәзерге төсле үк иде. — Мин шушы жирдә яттыммы инде? — Нәкъ менә шушы төштә. Дүрт тәгәрмәчле кечкенә арбада. Арбаның өстен келәюнке белән каплаган идек. — Кайда хәзер ул арба? — Таралып беткәндер инде, шул заманнан бирле ни. ничек торсын. — Төнлә дә шушында куна идемме? __ Шушында шул. балакай, яңгыр яуганда да — Нишләп курыкмадым икән? —Солдат елмаеп куйды. Аннан күр- мәкче — Сөембикә апасы да. — И балакаем! Шушы хәтле зур булырсың дип күз алдыма да килмидер идең —һәм ҮЛ Тәбрикнең аркасыннан сөеп куйды.—Әниең исән булса ай шатланыр иде! Үлмәс тә иде, аннан бәхетле кеше дә булмас иде чит кешеләр кулында исән калмас дип синең кайгыңнан гына чирләде дә, син вафат икән дигәч, шул хәсрәттән генә үлде дә бит ул. ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ Я1 Ы ПОВЕСТЕ ӨЧЕНЧЕ БҮЛЕК Бакча аша \зып, аннары таллыклар аралап ике-өч адым киткәч, текә яр — Үләмә елгасы. Баскыч буйлап төшсәң, аста — елга уртасына таба ике як ярдан да икешәр калын тактадан басма сузылган. Нәкъ уртада, пар такталар очрашкан иң тирән төштә, баганалар калкып тора. Ә югарыдан сине таллар күмә... йөрәгендә матурлык дигән изге тойгы йөрткән бер генә кеше дә бу төштән җинел генә уза алмыйдыр. Менә шундый елга ул кечкенә Үләмә! , Су өстендә кавышкан таллары — яшел чатыр, әйтерсең су һәм яфраклар телендә генә сөйләргә мөмкин булган бик тә, бик тә кадерле серне ят күзләрдән саклар өчен шулай куе булып үскән алар. Су агымына тез тиңентен кергән япьяшь үләннәр моны беләләр, башлары каралып өлгермәгән җикәннәр моны беләләр. Тыныч су чылдыравына кушылып, әллә кемнәрнең бала чаклары, беренче гөнаһсыз талпынулары, ихтимал, кемнәрнеңдер мәңге яшь бәхетләре, сагышлары, фаҗи- галары хакында пышылдыйлардыр. Кемнәр утырды икән моңарчы бу басмага аякларын салындырып. Сикерешкән балыклар, тал астыннан, су буйлата шуып кына барган үрдәкләр һәм казларны күзәтеп кемнәр утырды икән? Үләмә! Менә нинди гүзәл һәм серле бу Үләмә! Камышлар һәм таллар, зирек һәм өянкеләр әллә нинди хәбәрләр ишетеп, шуларны беркемгә дә сөйләмәскә вәгъдәләр биреп, шул серләре белән чак кына кыланчыкланып көлешәләр дә кайчакларда. Елтыр күзле җәнлек шикелле кача-кача ага тар инеш. Юк. җәнлек шикелле түгел, чая кыз төсле бугай ул. Шаян- ’ лыгы, чаялыгы белән алдый. Алдый да әйтеп аңлата алмаслык тын һәм төпсез сагышка китереп чумдыра... Тәрәзәдән карасаң — ят тормыш... — Минем әти белән сөйләшәсем килә. Сөембикә апасы җанланып куйды: — Әйе шул, бик дөрес. Мин аңа хәбәр җибәргән идем инде. Казанда икән— терлек илтә киткәннәр. Ике-өч көннән кайтасы диләр. Килер ул, килми калмас, эчендә җаны булса. — Фәрхетдин абый белән дә сөйләшер идем. — Анысына да хәбәр иттек. Кыртапада гына. Кемгәдер өй эшли. Шактый уйланып торгач, Тәбрик кинәт: — Ә өйне карап буламы?—дип сорады. — Әйдә, барып карыйк. Бикле тора ул. Тыштан гына карамасак. — Тыштан булса да. Ындыр сукмагы буйлап, каралты ягына килделәр. Өр-яңа такталардан коелган койма, тап-таза бүрәнәләрдән салынган каралты-кура. Әйләнә-тирәдә җан иясе барлыгы сизелми — тып-тын. Сукмакларны чирәм баскан. Өйдә, бөтен ягы белән китерелеп салынган таза йорт эчендә, шулай ук җан әсәре юк. Нидәндер куркып, ниндидер песи генә чормага чатырдап менеп китте. Хуҗасыз яшәп, кыргыйга әйләнгән бугай. Ә өн эчендә тәрәзә яңакларындагы челтәрләр генә нәрсәдер сөйли башлар кебек — ана турында, гомернең башлануы турында. — Матур өй. Чын архитектор бизәкләре. Кем эшләгән моны? — Фәрхетдин үзе. Кулыннан килә анысы — яманларлык түгел. Борын-борын заманда ата-баба салган кебек итеп өйне ул гына сала белә. — Бердәнбер кеше...— диде Тәбрик, сүзенә нинди дә булса мәгънә салмыйча гына. Тик Сөембикә апа үзенчә аңлады: ~ ме .!?ӘНбер"‘ Шундый сәеР кеше инде ул — үзе оста, үзе явыз. — Мин шушы өйдә тудыммы? — Шушы өйдә. — Ә ул яңа бит. Бер дә искерми торган итеп тә сала беләме әллә? сипләп салды ул аны, шушы төштә, нәкъ элекке төсле итеп. 1әбрик тәрәзәдән карады: — Әни караваты кайсы? Сул як почмакта... әнә... шул инде. Шул ук карават. Рәтләп җыелмаган гына тик. — Анда кем йоклый хәзер? — Фәрхетдин. — Ничек йоклый ала икән ул бу караватта? Әйтә алмыйм ансын. Бер дә әйтә алмыйм. — Аңлашылмый шул, Сөембикә апа. Без синең әниең белән (күршеләр генә түгел) туганнар кебек тә якын идек. Шуның хикмәтедер инде, әтисе Тугаш бабай ялгыз калгач, аны үзебезгә алдык. Кызының өенә бабасын Фәрхетдин якын да китермәде. Тәбрик өй эченнән күзен озак, бик озак аера алмый торды. Апасы ашыктырмады — барысын да сизә бит. «Нишләп елап җибәрми әле?» дип, Тәбрикне җәлләп өзгәләнде. Ә Тәбрик күзләрендә авыр, ләкин тыныч моң. Тәбрик, тәрәзә яныннан киткәч, үлән баскан ишегалды буйлап йөренде дә тагын сорады: — Ник явыз икән ул кеше? — Белмим шул. — Аңлашылмый. Миңа аны күреп сөйләшергә кирәк. Еракмы моннан Кыртапа? — Җиде-сигез чакрым. — Якын икән. Шулай диде дә ул капка ягына атлады. Урамга чыккач, Сөембикә апасы аның кителеннән нәрсәдер йолкып алды!: — Тигәнәк ябышкан,—диде ул. Кешесез бакчаның шул инде ул.— һәм чүпне читкә ташлады. — Мин сезнең өскә күтәрелгән эскәмияне күрмәдем,—диде Тәбрик, елмаерга тырышып,— урындыклар гына тора. — Таралгандыр инде. Әллә кайчан таралгандыр безгә күтәрелгән урындыклар. Шуннан соң икесе дә елмаешып, кайтыр якка киттеләр. Әйтерсең хатирәләр аз вакытка гына кунак булып килгән дә инде бу тормышка, бүгенге көнгә күләгә булып төшәргә теләмичә, каядыр еракка киткән. Әйтерсең җирдә бары тик бәхет һәм шатлыклы уйларга гына урын калган. — Тәбрик абый, картлар кебек гел үткәннәр белән яшәмәгез әле. Караталда бүген кино була, барыйк әле шунда бергәләп. Менә днгән чибәр кызлар анда, менә днгән уңган егетләр—танышырсың, дуслар табарсың... Канатланып биерсең, «ырларсың. Барыйк әле бүген Кара- талга. — Әйдә соң... Китик, I өләндәм. Кино, танцы, җырлар, биюләр, шаян сүзләр һәм мут күзләр — яман хисне куып, күңелләрне күккә күтәрә. Көн килдеме, кем дә булса аны чәйгә, ашка чакыра. Кыстатырга, бапмын калырга ярамый икән —йола, армиядән кайткан кешене чиратлашып бөтен авыл кунак итәргә тиеш! Әле авылда күпме өй! Көн саен өч керсәң дә —бер ай кирәк!ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ Шагыйрь әйткәндәй, дөнья матур, дөнья киң. Ә шулай да. ә шулай да һәр яна көн туды исә, чалт аяз күктә сарык тиресе хәтле генә бер болыт кояш турысына тап килә дә бөтен Тау ягын күләгәли. Килә ява. кнлә ява. Ияләште бер болыт. Тәбрикнең кайту һәм чакыру хәбәрен алгач та, Фәрхетдин дә, Мирсәет тә ашыгыч рәвештә килеп җитәрләр дигән өмет акланмады. Бер көн көттеләр, ике көн, өч көн көттеләр — юк, күренмәделәр. Ә Тәбрикнең күрәсе килә — туган әтисен табу ышанычыннан бигрәк, ничектер, аларны күргәч, әнисен дә табар төсле тоела. Күптән вафат әнисенең күпмедер өлеше генә булса да шул кешеләр янында яшәп ятадыр кебек һәм аны сорап алырга мөмкнндер шикелле. Алай гына да түгел, сораганны да көтмәстән үзләре бүләк итәрләр төсле... Ләкин менә күренмиләр. Тәбриккә әнисен кайтарып бирәселәре килми, күрәсең. Тик ул аны барыбер алачак. Нигә дисәң, беренче чиратта, ана — баланыкы... Бишенче көнне Мирсәетнең Казаннан кайтканлыгы һәм Фәрхетдиннең һаман да Кыртапада икәнлеге билгеле булгач, Тәбрик, уйлап та тормастан, Кыртапага үзе барып кайтырга карар кылды. «Ә әти, билгеле, үзе киләчәк!» Юл башын гына булса да күрсәтим дип, Тугаш карт аны озата барды Төп максатының күрше авылларга чабыр буласын хәбәр итү икәнен ул ни өчендер белгертеп тормады. — Әйдә, балам, турырак юлдан чыгарыйм әле үзеңне. Урау булса да юл яхшы, дигәннәр диюен дә. Юл да туры булса, ишшү дә шәбрәк, ншшү дә мәслихәтрәк. Әйдә, улым, дөнья күрсәтеп кайтарыйм әле. Ямь-яшел киң урам буйлап бераз киткәч, икенче урам манарасыз мәчет яныннан уза икән. Мәчет буендагы кое тирәсендә хатын-кыз җыелышкан да нәрсәдәндер зарланышып тора иде. — Нишләп аптырашта калдыгыз болай? — Менә, суыбызның тәме китте. Әллә нишләде. Төбен чистартып булмасмы дип җыелдык ие. — Соң. кем рөхсәт бирми? — Суын чыгарып бетердек инде дә, хәзер төбенә төшәргә йөрәк җитми. — Хатын-кыз эшеме инде бу? Ирләрегез төшсен. — Әйтмәдек шул әле. Озак уйлап тормастан. Тәбрик кое чыгырындагы чылбырны карарга кереште: — Чылбыры нык күренә болай... Агачы тотар микән? — Аның ниятен хатыннарга бабай төшендергән арада, кителен салып ыргытты да, чиләкле чылбырны каты гына эләктереп, кос бурасына менеп тә утырды.— Акыртын гына әйләндерсеннәр. Бабай аның сүзләрен хатыннарга — Крути тихунька,— дип тәрҗемә итте. Кулы белән ишарә ясагангамы, болаймы, русча диярлек әйтелсә дә, аңладылар тагы. Әкренләп, чыгырны көйле генә әйләндерә башладылар. Ә биш-ун минуттан кое төбеннән Тәбрик тавышы ишетелде: — Алыгыз чиләкне. Ләм тулы чиләкне тартып чыгарсалар — анда коточкыч нәмәрсә... — Ай, ни бу! Ай! — диештеләр хатыннар чыр-чу килеп.—Нинди су эчкәнбез! Ай! — Түгегез чиләкне! Чиләктә —ниндидер үләксә, әллә мәче, әллә куян... Кое төбеннән тагы боерык: — АйЫь СЫ-? Яоиы" на" тикшерерсез, тагын төшерегез бауны. ли-паи1 кем ташлады икән? Үзе төшмәгәндер инде күрәләтә. Вәт юньсезләр, бауны төшерегез! а ЭИ 10кка ^ Икеренде, билгеле, тиз арада бөтенесе рәтләнде. АлтыХгп ЛӘМ ЧЬ1гаР“лгач, егет инде якты жир өстендә иде. Хатыннар У җыелгач - тагын бер йөз чиләк су чыгарырга вәгъдә биреп, егет- ♦ ә мец рәхмәтләр укып калдылар. Өч-дүрт адым атлагач, бабай аларга w үз йомышын әйтте: 1 3 Киләсе җомга көнне Бәки чабыры—җыйнаулашып чыгыгыз, g яме. оныта күрмәгез. с Карт Ямәки авылына хәтле озата килде дә, бу авыл кешеләрен дә - 3 чаоырга чакыргач, кире Үзәнбайга борылды. 5 Кыртзпз кешеләренә чабыр буласын әйтергә онытма, улым,— < диде Тәбриккә. — Онытмам, бабай. Солдат кул болгады да нык адымнар белән ары китте. Кыртапа тау астына урнашкан икән. Төньяктан искән иң әче җилләр тими үтәдер бу өйләргә... Урамда очраган һәр кеше иң якын танышына эндәшкән кебек исәнләшеп үтә. Тик аларны Тәбрик аңлап кына бетерми. Бер карчык тукталып ук әллә ниләр сөйләп торды-торды да. соңыннан Тәбрик: «Бик матур сүзләр әйттегез бугай, кызганыч, аңлый алмадым».— дигән иде, әби кул селтәде дә тагын нидер сөйләнә-сөйләнә китеп барды. Аңлап бетермәвеннән бераз кәефсезләнеп баргач, яшьрәк бер ирне туктатып. Фәрхетдин абзый эшли торган өйнең (йорт хуҗасының исемен аңа Сөембикә апасы әйткән иде) кайда икәнлеген сорады да аннары уңгарак борылды. Тау тагын да эчкәрәк уелып кергән төштә яңа өй — шунда таба китте. Капка шар ачык, ләкин ишегалдында җан әсәре күренми. Өр-яңа стеналар чыршы бүрәнәләрдән салынган. «Тау ягында чыршы урманнары күренми, каян алалар икән?» Кинәт бөтен тәне эсселе-суыклы булып китте Тәбрикнең — өй эчендә кемдер шакылдый. Фәрхетдинме? Паспортта атасының исеме урынында торган кеше кем, нинди икән? Әти диярлекме, әллә... Ничек сүз башлап, ничек сөйләшерләр? Кеше белән танышу, сөйләшүнең мондый ук кыен, җайсыз чагын беренче тапкыр тоя Тәбрик. Ни өчен килүе кинәт баштан ук чыкты. Ник соң әле? Ата булыр кешесен эзләпме, әллә әнисенең кем икәнен сорашыр өчен генәме? Юк, аның өчен генә түгел бугай. Ә ни өчен? Бәлки кире китәргәдер? Юк шул. нихәтле ерак җирләр кайтып, нихәтле җирләр килеп, күрми китү әллә ничек сәер тоелыр... Ярый әле, шул вакыт, кеше килүен сизепме, үз йомышы беләнме, ӨЙДӘР! нечкә генә, озын гына бер егет чыкты. Ә менә аның өчен чит кешегә башлап эндәшү ишек ачып чыгу кебек үк гади нәрсә икән. Күзгә чалынуга, аптырап тормады, елмаеп ук җибәрде: — О солдат! Отпускагамы, кайчан кайттың? — Әйтерсең алар күптән таныш, фамилиясе, исеме генә түгел, бөтен тормыш юлы билгеле, алай гына да түгел — якын иптәш. Тәбрик тә. авыз ачып калмыйча, егетнең фартлы гадилеген бик тиз эләктереп алды: . , . __ Отпускага түгел, парень, бөтенләйгә дип тә әйтә алмыйм. — Машина җитми шул шоферларга. Менә миңа да юк. Машина көтә торгач, балтачы булып китом инде. — Ул да һөнәр. ӘХСӘН БЛИНОВ — Әйтәсе дә юк Әйдә кер. сине дә өйрәтәм. Ялындырмады Тәбрик — керде. Керде дә, өйдә бүтән кеше юклыгын күргәч, кемне эзләп килүен әйтте. — Ә! Фәрхетдин абзый! Хәзер килә, кибеткә аракыга гына китте. Эт тышка чыкканчы кайтып житә, борын төбендә генә безнең кибет. Ул килгәнче шушыны гына кисеп атыйк әле.— дип, әлеге егет җнде-сигез кат итеп тезелгән такта өстенә пычкыны куйды.— Әйдә тарт. Күпмедер кискәч. Тәбрик гаебе беләндер инде, такталар пычкыны кыса да башлады. Аларны алгарак шуыштырып, яңадан кисәргә керештеләр. Хәл жыярга тукталган арада, яңа танышы Тәбриккә комплиментлар яудырырга тотынды: — Кыяфәтең стиляга төсле булса да, кулыңнан эш килә икән. — Ничек стиляга? — Ну, шәһәрчә дип әйтимме соң, алайса. Минем кебек түгел син, һич охшамаган. — Алла сакласын,— дип шаярткан булды Тәбрик. Ләкин әлеге егет, үзенә бирелгән беренче бәяне дөрес аңлап, иреннәрен кыса төште: — Начар шул мин. сөйләшә белмәгәнрәкләрнең ипи шүрлегенә дә менеп төшә беләм. — Молодец!.. Ә егет уйлап та тормастан: — Ә менә синнән булмый андый нәрсәләр. Әллә каян күренеп тора, бернинди егетлек юк синдә. Тәрбияле бала син,— дип мыскылларга кереште. Тәбрик исә, бәхәсләшүнең артык икәнен сизеп, шаяртуында булды: — Ә син үзең? Берәрсен кыйнаганың бармы? Егет моңа горур кыяфәт белән: — Берне түгел, өчне! — дип куйды. . — Өчне! Берүзең! — Егет кеше шундый булырга тиеш. — Батырлыгың өчен мактыйм. Нинди кешеләр иде соң алар? — Ничек нинди кешеләр? — Син кыйнаган кешеләрне әйтәм. — Кем дип. Шул инде, өч карчык. Тәмләп чәй эчеп утыралар иде, мин сиңа әйтим, самавар янында сайрашып. Ләчтит сатып ягъни. — Сезнең өйдәме? — Түгел шул. Мин үз өебез дип. күршеләргә кайтып кергәнмен. Салган баш бит. үзен беләсең. Мин аларны бездә утыралар дип торам. Куа башлагач, берсе мич артына сыпырды, икенчесе — өстәл астына, өченчесе карават астына мүкәйләде. Башта өстәл астындагысын өстерәп чыгардым Аннан кире карават астындагысын. Мич артындагысы үзе чыгып сызды. Шуннан соң иркенләп караватта аяк сузып йоклап киткәнмен. Тәбрикнең күңел чынлап күтәрелде: — Тәмле булгандыр йокы! — Тәмен кем белсен, уянгач күңелсез булды. — Кеше караватында йокы туйдыру кызык тоелмадымыни? Егет авыр итеп көрсенде дә хикәясен очларга тырышты: — Туймады шул йокы, туймады. Күрше Гарәфи. дус кеше бит инде, ботымнан сөйрәп төшергән дә урамга чыгарып ыргыткан. Шулай сөйләшкән арада, капка як тәрәзәдән ниндидер сакал-мыек баскан бер кеше карады. Тәбрик тәрәзә ягына карап утырганлыктан, аны бик тиз күреп алды һәм секунд эчендә башына бернинди рөхсәтсез сәер уй килде: < Дезертир!» Икенче секундта күз карашлары ук очрашты да. ят кеше, ни өчендер, тиз генә юкка чыкты секундтан башына шундый фикер китерә алуына үкенә куйды: «Үз атасы хакында ничек уйлый ала бит кеше! Яхшымы, яманмы, ул бит — ата. Ә ата-ананы сайлап алмыйлар... Ата? Ә атамы соң ул? Минем атам шушы кешеме? Түгелдер, түгелдер, бөтенләй икенче кешегә ялгыш килгәнмендер... Ата! Әтием! Әтием! Үзенә шул сүзне әйттерергә курыккач, нинди ата инде син?!» Ата-ананың үз баласын моннан да ныграк рәнҗетүе мөмкин түгеллеген Мирсәет гүя тоймый... Ә Тәбрик тамагына тыгылган әче төеннән арынырга тырышып басып тора. Мәңге онытылмаслык әче сүз эзли. Андые табылмагач, ул да түгел, шуның нәкъ киресен эшлисе, рөхсәт итмәвен онытып, әти дип, атасының муенына асылынасы килә... Ләкин... — Ачуланма. Тәбрик... Тәбрик борылды да тагын мыскыллы елмайды һәм: — Юк. ачуланмыйм, хушыгыз, — дип китеп тә барды. — Хат яз. Тик әти дип язма, яме? — Язармын. «Әти» дип... Ата кеше, көтелмәгән сүзләргә җавап тапмыйча, башын иеп калды. Күтәрелеп караса, улы тау артына китеп күмелгән, тау юлы белән ул күзгә күренмәслек ара үткән иде инде. «Әти дип язма!» Келәнченең матурлыгын, юлдагы, кырдагы гаҗәеп төсләрнең берсен дә күрмичә, бар көченә йөгерә-йөгерә барды да барды Тәбрик. «Әти дип язма! Әти дип язма!» дигән сүзләр артыннан куып җитеп кадала килде. Бу сүзнең мәгънәсе шул; кеше сизмәсен, тагын бер улы барын бер- кем белмәсен... берүк белә күрмәсен... Мескен, ай. мескен! Китаплардан укыганча, кешеләрдән ишеткәнчә, ата кешеләр уллары белән горурлана, ә бу кеше хурлана! Шулай булып чыга. әйе. хурлана! Югыйсә үзе исән чапанда үз баласын приютка илтергә юл куйган, аннары анык хәлен дә белмәгән һәм белергә дә теләмәгән кеше ничек ата дигән беек исемне йертә алсын?! Тәбрик шулай ук хурланырлык баламыни? Изге чишмәгә җителгән инде. Җан ачысы бераз басылмасмы дип, тагын кулларын-бнтләрен юды, тешләре чатнаганчы су эчте, ләкин җанны тутырган рәнжеш кимергә чамаламый иде. Тора-бара хәтта изге чишмә үзе эчне пошыра башлады. Берничә көн элек сокланып караган чишмәгә бүген бакса, монда искитәрлек берни дә юк икән — нәрсә дип табыналардыр 6v чокырларга. Бабайлар каберлеге, алар белән очраша торган жир, янәсе. Ата-баба йоласы. Син дә ихтирам итәргә, мәхәббәт белән искә алырга, үзең башланган суга һәм туфракка табынырга тиеш. Ә алар, ул бабайлар. Тәбрикне ихтирам иткәннәр микән соң? Уйладылар микән аның җиргә киләчәге һәм язмышы нинди булачагы турында?! Әллә алар да үз балаларыннан баш тартырлык дәрәҗәдә мәгънәсез булганнармы? Әни өчен ихтирам итәргә, ни өчен табынырга тиеш әле Тәбрик аларга? Үзләренең иң кадерле байлыкларын, йөрәк хисләрен түгел, хәтта телләрен, моңнарын да мирас итеп бирә алмаган ата-ана- лар хакына гыйбадәт кылу мөмкинме? Нәрсә хакына? Ләкин менә бу чиксез тирән чокырның эче кемнәрнеңдер ихтирамлы, миһербанлы куллары салган акчалар: борынгы болгар көмешләре-алтыннарыннан башлап, бүгенге акчаларга хәтле булган тәңкәләр белән тулы, имеш. Туган туфракка хәер-доганы күпме бирсәң, шул хәтле әйбәт, һәм ул беркайчан да җитеп тә туктамый, дип өйрәтә Тугаш бабасы. Ярый, тагын күпмедер тиеннәр өстәлсен... Шулай уйлап, кесәсенә тыгылган иде, акчасы юклыгы исенә төште. «Каһәр суккан, онытылган бит, онытылган — теге көнне салган иде бит бар булган вак акчасын. Инде сезгә минем бирерлек бер тиенем дә юк, шул кадәр дәрәҗәгә җитте оныгыгыз, һәм аның тиеннәренә сез лаеклымы, түгелме — анысы да билгесез». Шул вакыт ерак чокырлардан кемнәрнеңдер ачулы чырайлары күренгәндәй тоелды. «Коеның төбендә — без, коеның төбе һәрвакыт чиста торсын, үзең дә начар уйлар һәм әйберләр төшермә анда». Ләкин Тәбрикнең баягыдан да усалрак сүзләре юк түгел: «Ә анда инде шактыйдан җыелган алама нәрсәләрне кая куярсыз? Фәрхетдин абыйны, үзенә әти дияргә рөхсәт итә алмаган Мирсәет дигән кешене кая куярсыз? Суга төшкән мәчеләрне күңелгә күчереп саклау фарыз түгелдер ич?» Җавап итеп әллә Тәбрик, әллә төпсез коедан туган җир үзе эндәшә] 'Әгәр халык эчә торган суга начар әйбер төшсә, син аны ничек кенә итсәң дә ал, калдырма, кое чиста булсын, халык эчә торган суны син дә эчми кала алмыйсың— мәңгелектән килә һәм .мәңгелеккә агачак бит ул су!» Ләкин Тәбрик нишли ала? Атасы да. анасы да табылмаган төшне туган жир, туган туфрак дип ничек атый алсын ул? Юк, аның туган җире юк, юк һәм Тәбрик моннан иртәгә үк башка җирләргә китәчәк. Катгый карарга килеп, әле бер-ике көн элек кенә үзе ялынып дигәндәй төзәтергә рөхсәт алган корыч чишмәгә күз дә салмыйча, бая гына тешләре чатнаганчы эчкән тере чишмәгә караш та ташламыйча, ары китте бала. — Ни булды, улым? Күзгә күренү белән шул сорауны биргәч, Тәбрикнең кыяфәте һәм хәле әйбәт булмагандыр инде... Тәбрик башын гына иде, берни дип тә җавап бирмәде. Шуннан соң бабасы, бүтән сорау белән йөдәтмичә, өйгә чакырды — бик вакытын белеп кайткан, мактап кына йөри икән улы, бик әйбәт, бик хуп... Сөембикә апа белән Гөләндәм дә шундый ук мактау сүзләре һәм гадәттәгечә якты чырай белән каршыласалар да, Тәбрик аларга да ел- «япЯ1в ЛЛпи,Ь к Хәлне төшенгән гаилә кешеләре бары тик кайгыртулы карашлары белән генә ярдәм итә алалар иде. ? ЭССе булганга КҮРӘ * кичке аш бакчага чыгарылды. Беренче итеп 31 өстәлгә түгәрәк ипи, аннары зур графин белән чия СУЫ тесле эчемлек китереп куйды. ’ Менә өлгерде, кадерле кунакка коела торган өй сырасы. Касәнең ♦ дә шәоен генә сайлап бирим әле. и Кчнак килер дә китәр, безне онытма, — дигән булып шаярта Гө- Н ләндәм. s Әмма андый шаянлыктан гына Тәбрикнең кыйналган күңел сызлавы с һич тә узарга чамаламый шул. Китмибез без, улым, шулай бит? Китмибез. «Без күчәрбез, иң * элек күчсен безем әмсарыбыз. һәм дә кайтсын монда үткәргән безем * Әгъсарыбыз». Шулай бит, улым? Бөтенесе аңлашылды, бабай,— дип. ниһаять, елмаерга мәҗбүр * булды Тәбрик. ‘ « Аңлашылмый торган мәгънә конкрет эчемлек белән алмашынгач х исә тагы да күңеллерәк булыр әле, янәсе. * — Менә шушы бер йомры максыманы бушатып куйсаң, аңлашыл- « мае нәрсә калмас. Ягез әле, миннән үрнәк алыгыз. х Карт эчкәч, бүтәннәр дә ялындырмады һәм тора-бара чынлап та S кәеф бераз күтәрелгәндәй тоелды. Башка хәмер куәте менгәндәге кебек * түгел, ничектер җиңел һәм рәхәт, сау һәм саф иде бу күтәренкелек. л Шуңа күрәдер инде, бабай бая җайсызрак тоелган сорауларын да кузгатырга мөмкин санады: — Я, нәрсә ди инде «әти» дигән кеше? — Минем әтием юк,— Тәбрик бу юлы да баягыча елмаерга тырышса да, күзләрендә әйтеп аңлата алмаслык әрнү генә ялтырады. — Миңа инде китәргә кирәк, бабай. — Китәргә? — Монысы Гөләндәмнең куркып кычкыруы иде. — Әйе, иртән үк. Бабалары исә. аптырашта ук калып, бераздан гына телгә килә алды: I — Әнкә рухын рәнҗетү — тәүфыйксызлык. Сиңа гомер биргән җирең — туган анан... — Гомер биргән дә... Ул гына җитми икән бит кешегә. Карт мондый ук борылыш көтмәгән иде, билгеле. Тагын каушады. Бер дә юктан торып басты һәм яңадан утырды. Җилкәләрен кашып интекте. — Әйе, шул,— диде, ниһаять, зиһенен яңадан җыеп.—без гаепле’. Кулдан бала ычкындыру — ата-баба ялгышы. Әмма да бердәнбер көнне син кем дип сорасалар, ни дип җавап бирерсең? — Сорамаслар дип беләм, бабай. — Сорарлар, сорамый булмый ул. һәм юкны сөйләмә дә. беркая җибәрмим мин сине. — Ачуланма, бабай. Гөләндәм исә беркатлы — киеренкелекне бетерер өчен төрле кыланышлар белән әле Тәбриккә, әле бабасына күз кыскан була — Алып батыр малае, тәүфыйксыз, нишләп алай бабаңны рәнҗетеп, шушы матур җирләрне дә ярата алмыйсын син. о? Бабайның кәефе кырылса да. өмете бөтенләй үк өзелми иде әле «ТОРМЫШ карт уены кебек, ик чнтен чакта уен тузы коткара-, дип тынычландырырга' тырышты ул үзен -.Уен тузы нәрсә сок әле ул уен тузы? Бармы сок ул? Бар бугай, бөтенесен үзгәртә торган көчле фикер .» — Син дә шул. улым... Вәгъдә иткән эшеңнән, халыктан качып китәсеңмени инде... дезертир шикелле?.. 6. «к. У.» м э, Карт крестьян ялгышмады — яшь солдат бу сүздән сискәнеп китте, үз колагына үзе ышанмыйча кабат сорарга мәҗбүр булды: — Нинди дезертир, нинди халык? — Менә шушы сырага катнашкан изге суны... ничек тәмле бит, ә? Шуннан да тәмлерәген, кирәгрәген авыл халкына бүләк итәргә вәгъдә бирдең түгелме соң? Әх, менә ничек! Тәбрик үз хәсрәте аркасында бу хакта бөтенләй оныткан лабаса — үз мәнфәгатьләре белән мавыгып, халык кайгысын оныткан! Кайтканнан бирле үзен кунак итүче, ата-анасы бирә алмаган сый-хөрмәт һәм якынлык, туганлык хисләрен сиздерә, аңлата торучы шушы эчкерсез һәм искитмәле садә кешеләрнең өметләрен алдап, алар- ны һаман шул шикле коедан су эчәргә калдырып, вөҗдан үзе биргән эш-бурычыннан качмакчы булган ул! Әйе, Тәбрикнең әнисе каршындагы әхлакый бурычларын үтәүдән, үз бәхетләреннән ялан аяк качкан үги һәм туган әтисе кебек үк, Тәбрик тә туган җир алдындагы бурычыннан качып дезертирлык итәргә җыенган. Рәхмәт, бабай. Хәтергә төшердең. Югыйсә, синең оныгың да киләчәктә Мирсәет һәм Фәрхетдин атлы кешеләр кебек үк мескен хәлдә калмас идемени? Бабасына оныгы бу фикерләрнең берсен дә әйтә алмады, билгеле, ләкин кыска гына җавабы да өйдәге өч кешенең чыраен берьюлы яктыртып җибәрде: — Ярый, бабай, сезне сусыз калдырмам. — Менә, ичмасам, сүз! — Сырасы бигрәк тәмле — эчик әле. БИШЕНЧЕ БҮЛЕК Кичке табигать, кичке утлар, егет белән кыз шикелле, ахрысы, күзгә-күз карашып сөйләшәләр. Әллә нинди мәгънәләр рәхәт җил шикелле кагылып, күңел дигәнеңне билгесез ераклыкка чакыра. Тын һәм моңсу үзәннәрдә кичке утлар, төнге учаклар гашыйк йөрәкләргә әллә ниләр аңлата — узган көннәр хакында, алардан да бигрәк киләчәк бәхетләр хакында хәбәрләр китерә. Тауларга мен дә кара — чиксез үзәннәрдә утлар, утлар, утлар. Күктәге йолдызлар санынча! Бу җирләрдән аерылгач, төнге аяз күкләргә, галәмнәргә карарсың да, төнге үзәннәрдәге шушы утлар җемелдәвең күрерсең... Әллә инде элек диңгез шаулаган монда, әллә язларда Идел җәелеп ташыган — ни булса да барыбер, су урынында хәзер нур агыла. Ага да ага чиксез яктылык — гомер кебек, тормышның үзе шикелле. Чиксезлек һәм яктылыкларның бөтенесе бергә туган җир дип атала. Туган җир балага ана күзләре белән карый — үз баласына ягымлы һәм назлы тойгыларын кичке утлар рәвешле итеп сирпи туган җир. Сау бул, туган җир! Акылга сыймаган фараз һәм теоретик исәп. Кайсы әйбәтрәк шулар- нын1 Билгеле инде, исәпсез ерак китә алмыйсын — бөтен ачышларның, нигезе исәпкә корылган дисәк — ялгышмабыз. Ләкин ачышлар кайвакыт бөтенләй исәпләмәгән җирдән дә, көтмәгәндә дә килеп чыга. Аспирант егет күрә алмаганны урта белемле кеше күрә алса... әнә шундый кешелек сыйфаты хакында уйланыр жай бар бугай. Болай. ачышлар хакында фикер әйтә алыр кеше хәзергә Үзәнбайда күренмәсә- дә, уйламыйча гына дөрес бәяне бирүчеләр булды, әлбәттә. Әгәр Тәбрик мәче төшкән коены күрмәгән булса, скважина белән дә шундыйрак хәл килеп чыккандыр дип фараз итә алмас иде ул. һәм менә шаярып кына әйтелгән фикер аспирант егетнең бөтен исәпләре» бәрде дә екты. Монысы бәлки бераз арттырудыр инде, ләкин хәлне Оөтенләи үзгәртеп ташлавы берсүзсез хак. Билгеле. Тәбрик үз сәләте ачыклау түгел, иҗади психологиянең нәрсә икәнен ишетә дә белми әле. Әмма колхоз председателе, үзе әйтмешли, кара акыл белән ачышка бик дөрес бәя бирде һәм кызыклы тәкъдим ясады... Ярый, монысы соңра: эшләнде, хәзер тәртип беләнрәк сөйләргә тырышыйк. v Вәгъдә ителгән ике кран урынына берәү генә килеп, аның гына көче һ җитмәс, чыгыр юкмы дип кызыксынгач, анысын авыл машина паркын 2 нан таптылар. Килгән кран һәм табылган чыгыр белән тарттыра тор 5 гач, артык карышмыйча гына, скважиналар суырылып та чыкты, һәм ~ Тәбрик кушканча, кире яклары белән күтәртеп карасалар, скважина- i лардан шалтыр-шолтыр таш коела башлады... Тәбрик үзе дә сизмәс- Г тән шаркылдап көлеп җибәрде: < — Карагыз, иптәш председатель, тартынмагыз. Нәрсә бу? Коега . мәче салганнар дип кем әйткән иде сезгә? — Әмма да бит... болар бит, күзем ялгыш күрмәсә — таш. — Кешеләр кылган аламалык тора-бара ташка әйләнә ул. х — Минем бөердәге шикелле... Кем эше булыр бу, мондый да явыз- * лыкка кемнең куллары бара алды икән? — Бәлки явызлашып түгел, шаярып кына эшләгәннәрдер әле. = Бәлки әле скважинага таш тутырып балалар уйнагандыр. — Мәгънәсез шаяру!.. ’ * Бераз суккалагач та торбалардагы таш тәмам коелып бетте. Кранп нар торбаларны икенче башыннан күтәргәч тә председатель зарланудан туктамады: — Нинди пүчтәк нәмәрсә аркасында ничә ел сусыз интектек. — Коегызга мәче төшмәгән булса, бәлки бу юлы да башка мондый уй килмәгән булыр иде әле. — Син кайтмаган булсаң, меңәрләп төшсә дә, безнең баш җитмәс иде моңа. — Кызганычка каршы, бернинди баш кирәк булмады. — Әйе, шул, бик кызганыч һәм адәм көлкесе. Скважиналарны урынына утыртып цементлагач һәм икенче көнне «асосныйга мотор да китереп куйгач, гөжләп суда киткәч.председатель ’бөтенләй телсез калды. Бер мәгънәсезгә буталып озак йөргәч кенә Тәбрик аркасына кулын куйды: — Кал безнең авылда, колхозның баш инженеры итеп куям мин Корбан' абыебыз, су шатлыгы һәм торба гаме белән канатланып, кыска тәпиләре белән теркелдәп кенә машинага утырды да кител барды. Тәбрнк өйгә кайтып барысын да сөйләгәч. Тугаш бабасы аннан һич кам сөенмәгәндер. Бәлки арттырыбрак та җибәргәндер әле Председательмен нинди тәкъдим ясаганын белгәч исә күзләрен үк сөртеп кунды: — Акыллы кешедән акыллы сүз чыга, бик дөрес, бпк тә шәп әйткән сине. — Урта белем белән баш инженер? — Белем белән генә түгел ул, әллә нинди белемле кешеләрдән дә бернәрсә чыкмый кайчак. Ну. ’шул аспирант килсә? Юк. бу эшне ана тапшыра алмас идем мин. Белгән генә түгел, уйлый торган баш кирәк моңа. Аннары килеп, урта белемле кешегә шундый эш бирерлек булгач, ни әчеп сусыз интегүебезнең сәбәбен дә төшенгәнсеңдер инде. — Үземә белем кирәклеген дә төшендем. _ Алайса сельхоз институтка гариза җибәр, колхоздан стипендия түләп укытырбыз. Ул белем белән син әйткән нефтьтә дә эшләп була, инженер кайда да үз дәрәжәсен төшерми ул. Ризамы син шука- — Уйларга вакыт бар бит әле. — Уйла давай, бетте. Мин хәзер торбалар кәсебенә керәм Хуш Торбалардан чыккан ташларга исә бабай икенче төрлерәк бәя бирде» — Авылны туган күрергә кирәк, балам, яратырга кирәк, аның үэ кешесе булып кайгырту кирәк. Теге Аспиран атлы егетне әйтәм. Баш- сызлыктан түгел ул, һич аннан түгел. Әгәр авылыбызның үз кешесе булса иде ки, ничек итсә итәр, сусыз ташлап китмәс иде. Чит-ят кешенең йөрәге сызламый безнең өчен, вәт менә шуның өчен дә башы җитмәгән аның. Ә син безнең үзебезнеке булып чыктың, болай бултач. үз улыбыз. Бөтен авыл хәзер икеләнмичә улым диячәк сина. — Дәү әти, артык мактап та жибәрмә, бер чакрым торба сузасы бар бит әле. — Анысына калгач булыр инде, алла боерган булса, су чыгару кодрәтенә ия кеше анысын гына эшләр ул. Икенче көнне үк, кояш нурларын җиңеп дигәндәй, авыл өметләре төсле матур җемелдәп, басу капкасы төбендәрәк электросварка очкыннары чәчрисибелә башлады. Шул төштә әллә нинди пыялалы башлыкмы, калканмы кигән егетне Тугаш карт үзе чын итеп сөйләргә яраткаң Алып батырның нәкъ үзе бу дип, күренгән бер кешегә горуранә сөйли торды. Торбага торба ялгана, көнгә көн тоташа торгач, Тугаш бабай күрсәтергә вәгъдә иткән бәйрәм дә сиздермичә генә килеп җитте. Тугаш карт шулай кадерле оныгы өчен хәтта кулдан килмәгәнен дә эшләмәкче. Тәбрик өчен җанын бирергә әзер торган шушы кешене —дәү әтисен ташлап кит\ җиңел булмас, билгеле. Ләкин әти дигән нәрсә... ул булмагач. күнел монда барыбер тулы булмаячак. Үзлегеннән нәтиҗә килеп чыга: торбаларны тәмам тоташтырып бетергәч тә Тәбрик китәчәк. Китәчәк .әм. ихтимал, бүтән бер дә кайтмаячак. Ә бүген Тугаш бабай бәйрәме. Алдан сөйләшенгәнчә, атлы-арбалы бер агай дөбердәп килеп тә җитте. Арбадагы ямь-яшел печән өстенә сыра мичкәләрен җайлап урнаштыргач, иң алга Гөләндәм белән Сөембикәне утыртып, уен-көлке белән шаулашып, китеп тә бардылар. Барысыннан да бигрәк Гөләндәм, шат, барысыннан да бигрәк ул киенгән, ул бизәнгән. — Эх, кызым, маладис, прәме минем карчыкның кыз чагы, суйган да каплаган. Нәкъ инде менә айдан төшкән кебек! — Чабыр булгач, чабыр булсын инде, дидем. Синең карчыкка да бик ошыйсым килде. Кулга дисбе генә таба алмадым әле. — Шаяртма бик, минем карчыкның да кыз чагы булмаган дисеңме әллә? — Юк, юк, булмаган, булмаган, мин генә яшь, мин генә бер генә. — Анысы хак — бер генә, дөньяда бер. Дөньяда бер генә булган кыз ак яулыгы астыннан кабарып торган чәчләре өстенә кечкенә кара калфак куеп алган. Энҗеләре — йолдыз җемелдәүләренең бизәккә әверелеше. Кояш нурында бигрәк тә матур елкылдый, кызның бәхетле карашы белән бергәләп, дәртле көн. якты көн аклыгын арттыра. Кызның бу матурлыгына оныгының да сокланып каравын тойган карт икеләтә бәйрәм кичерә — барысы да ул теләгәнчә бара, алла боерса, ул теләгәнчә. Картның шатлыгы авыл буйлап яңгырый: _ — Җыенга рәхим итегез, туганнар, чабырга, чабыр тавына, әйдәгез, әйдә! Бөтен тирә-як җыела, бөтен нәсел-ыру килә, сонга калмагыз! Әйдә, малкай, фью!.. Сызгыруы гына рәтле чыкмый икән дә, ярый инде. Теш юклыгы сиздерә, хәерсез... — Әйдә, Гыйльметдин, җырлап җибәр син дә, балык сыман өнсез! барма, Сөембикә, сыздыр, Гөләндәм, җырла — Тәбрикнең исләре китсеж. һәм үзе башлап та җибәрә: Атларыбыз пар иде лә. Киң урамнар тар иде. Киң урамнарны тар итеп йөргән чаклар бар иде, һай, һай-лан!.. , Көен кем белсен, әмма сүзләре шәп ишетелә. Хәтта мокыт кучер да телгә килерлек булды: Бар иде бугай шул, бар иде бугай. бүтәнчәЗНеН ҖЫР лаР искеРеп-тузып беткән инде, бабай, безнекеләр — Әйдә әле, кызым, бүтәнчәсен, яле. Ул да түгел, Гөләндәм бу кояшлы иртәдән яктырак һәм сафрак тавыш белән җыр башлады, аңа әнисе дә иярде: Актаныш таннары. Ул мннем йөрәк серемне аңлармы .. Бабалары монысын да үзенчә юрамый калмады: — Аңлар, аңлар, аңлатырбыз. Аңлата алмый калсак, изге чишмә суын эчү хәрам булыр безгә. Коры елганы чыккач, Ямәкигә кермичә, Бәкигә борылдылар, һәм уен-көлке белән мәйданга барып җиткәне сизелми дә калды. Тукталган җир, әлеге дә баягы — изгеләр чишмәсе иде. Тик Тәбрик җыенның ерак елларда ни өчен нәкъ шушы җирдә үткәрелүен хәзер генә төшенде. Чишмәләр тау буенда. Таулар әйләндереп алган үзән исә — табигать үзе ясаган арена: бөтен Тау иле килсен дә бәйрәм итсен—көрәшсен, йөгерешсен, ат чабыштырсын, кәмит әйләнсен, җаны ни тели, шуны кылансын. һәм кыланганнар да — гасырлар буе Тау ягы кабиләләре шушында нәсел җепләрен бәйли килгәннәр. Сонгы елларда гына гореф- гадәтләр үзгәреп, бәйрәмнәр дә бүтән төрлегә әйләнгән. Тугаш бабайча әйтсәк, ташлаганнар изгеләрне, онытылган изгелек җирдә... Арбаны карт чак кына үргәрәк тарттырды да сыра мичкәләрен төшерергә кушты. Самавардан зуррак ике мичкәне «ә» дигәнче ямь- яшел чирәмгә куйгач, селкенеп җан кыймасын дип, бабай аларның астына ике яклап печән тутырды һәм, вак-төяк шөгыль беткәч, җиргә аяк бөкләп утырды да хозурланып бер кычкырып җибәрде. — һай. дөньялар, бу көннәрне дә күрергә насыйп булган икән! Узган бәхетләр тагын кайта икән ул. Я. кызым, Сөембикә, бир әле чынаякларны. Сөембикә гөлҗимеш сурәте төшкән дүрт пар чынаяк алып тезгәч, карт аларның барысын да тутырып, берсен үзе эчте дә бүтәннәрне кыстарга кереште: — Өй сырасының нәрсә икәнен белеп калыгыз, үзегез дә ясарга өйрәнегез. Мәгез әле. Мактый-мактый ике-өч йомры бушаткач, кучер агай, эш бар дип, вакыты җиткәч килеп алырга вәгъдә биреп, үз юлына китте. Ә бәйрәм калды. Барыннан бигрәк Тугаш карт үзе сайрады, үзе кинәнде. Көенең ниндилеген кем белсен, әмма сүзләре аермачык: Борын-борында. иген кырында Җырлый өздереп кыз белән егет ' .. Бәхет турында Җырлыйлар алар —аерылмас ярлар. Шул чак ук атып, гөрзи уйнатып. Килгән ят яулар. Җыр гөнаһ икән .. Яңгырамас бүтән Атлы явызлар егетнең, кызның Телләрен кискән. ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ Тик иртә-кнчтә тынмый җыр һич тә: Әверелгән шунда егет былбылга. Кыз — гөлҗимешкә. Сандугач-егет җырлый өзелеп, Гөләп-чәчәккәй сөюен әйтә Хуш исләр сибеп, Хуш исләр сибеп. Гөләндәм белән Сөембикә жырны тыңлаганда моңаеп кала, ә Тәбриккә барыбер... _ — Бабай, син ни укынасын алай? — дип сорый ул, бер дә исе китмичә генә. — Мин ни... дога кылдым, балам, синең бәхетен-тәүфыйгын өчен. Теләкләр теләдем, ходайдан ялвардым — рәхәт яшә, дөньяның барлык матурлыгын күр, алыплар туган жир намусына тап төшермә. — Слушаюсь, товарищ бабай... шулай эшләрбез. — Рәхмәт яхшы сүзеңә, — дип, бабасы тау буендагы беленер-беленмәс калган курганнарга күрсәтте — Әнә теге урларны күрәсеңме? — Юк. — Ул чокырлар — борынгы бабайларыбыз авылы, шуның эзләре. Авыл дигәне —кола ялан, ә жыен дигәне? Анысы кайда? Әллә инде бабасы Тәбрикне юк нәрсә белән чынлап ук мавыктырмакчы? Әһә! Чабыр дигәне Тугаш бабайның хәтерендә шаулый һәм ул аны бүтәннәр өчен дә шулай ишетелә дип белә, узган хатирәләр аның күзләрендә очкыннар булып уйный, йөзендә шатлык булып балкый — нәкъ аяз күктәге июль кояшы шикелле. Хәтта кояштан да алдарак күтәрелеп, күк түбәсендә зәңгәр төс булып жемелди. Китайский әфлисуннар Килә икән яшниктә. Картайгачтын үкенерсең, Әйттереп кал яшьлектә, һай!.. Сыралы чынаягын чиратлап Гөләндәмгә, Сөембикәгә һәм Тәбриккә бирә дә, тегеләре ялындырмый гына чөмергәндә, карт тантана итә: — Кыланып калыгыз әйдә, чабыр елына бер генә килә ул. Сыра ләззәтенә чыдый алмыйча мәзәк ымлыклар чыгарып, телләрен шартлатып куя, мичкәләренә шап-шоп суккалый, сакал-мыегын сыпыра. Сакалмыегын сыпыра да күз кыса — запас, янәсе, биниһая. Ихлас шаянлык, ихлас чаялык, ихлас бәхет. Шушы кадәр дә бәхетле була ала икән кеше! Әйтерсең аңа житмеш сигез яшенә житкәнче югала килгән барлык бәхет-шатлыкларын берьюлы кайтарып биргәннәр дә, ул шу- ларны сыра рәвешендә чөмерә — Менә күрерсез әле туганнарыгызны, якташларыгызны — прәме бөркетләр алар, бөркетләр! Ак калфакның табылган чагы, Туганнарның сагынган чагы... Әмма, хикмәт, жыен дигәне һаман дүрт кешедән артмый шул, бөркет түгел, ябалаклар да күренми хәтта. Шуны сизенеп, мөгаен, кояш кызуы арткан саен бабайның чырае әкрен-әкрен сүрелә, төссезләнә, ә соңынтын караңгылана ук башлады. Шук сүзләре сирәгәя, тора-бара бөтенләй тына куйды. Хәтта үзенә сүз кушканга ук үртәлә һәм авыз эченнән мәгънәсез сүзләр мыгырдана башлады: — Егылып үлгерләре!.. Сезнең белән шул буласы билгеле иде инде аныи... сезгә ышанган мин тиле...— Кемне тиргидер — әйтүе кыен. Балалары елмая гына. Аларга нәрсә! Аларга барыбер — күптән онытылган, ерак заманнарда калган бәйрәмне кайтармакчы булып тырышкан картның өметләре зәңгәр рәшә төсле күккә очканны сизә орып, карт күңелнең сары балчык рәвешле кибеп яргаланганын күрми дә, күрергә дә тырышмыйлар. Гөләндәм бигрәк тә авызын ера: м Кала кешеләре гел шушылай табигать арасына чыгып ял итә. Менә дигән ял булды, бер дә хафаланасы түгел, — дип, бабасын тынычландыра, янәсе. Ә фактысын китереп әйтсәк, мыскыл итә. Ике-өч сәгать түзем белән генә көтте карт, әмма офыкта беркем күренмәде, дүрт, биш сәгать түземсезләнеп көткәч тә. кара нокта да күзгә чалынмады. Карт, аптырагач, чал башын ашъяулык астына тыгып ятты, беркемне көтми, ял гына итә, имеш... Ә шулай да. бермәлне ерактан машина гөрелтесе ишетелә башлаган иде, дерт итеп сикереп тә торды һәм баягы саф көлүе белән балкып, кеткелдәргә дә тотынды — Әйттем бит мин сезгә киләләр дип. Бөтен тирә авылларга үзем барып игълан кылдым ич. Бармаганнарына кешеләр аркылы хәбәр иттердем. Нишләп килмәсеннәр, киләләр. Уракка төшү мәшәкатеннән сонга гына калганнар безнең туганнар. Әнә, Алып батыр ыруы корымаган әле — әнә ничек җырлап килә, күрәсезме? Изге чишмәләр дә чылтыр-чылтыр каршылый. Аларның беркайчан да корыйсы юк, алла боерса, гомер бакый. Бабай артыннан ияреп, балалары да машинаны каршыларга юл буена ук чыктылар. Җыр һаман көчәя, машина гөрелтесе һаман сөенечлерәк була барып, кешеләрнең инде төс-битләре дә ачык күренә башлады. Машинада яше-карты җыр сузмакта: Ак калфакнын табылган чагы, Туганнарның сагынган чагы.. — Ишетәсезме, балалар, безнең җыр, безнең туганнар... Бабай сабыйларча самими сөенә, хәтта бүтәннәргә кызганыч булып китә... Тик әнә бәйрәм килә, мәйданга шаулап җыен килә — Тугаш карт эссе кояш нурында түгел, шул шатлыкта коена. Ниһаять, бәйрәм белән ара — күп дигәндә илле, кырык метр, юк, аннан да кыскарак — ун, биш... өч метр калгач... узды да китте машина. Узды да китте бәйрәм, узды да китте җыен. Аңламый, абайламый да калдылар. Ни булды? Үзәнбай авыл клубы мөдиренең шул машинадан — Бәйрәм клубта була, шунда барыгыз — концертка! — дигән сәер сүзләре генә акылга керә алмыйча үзән өстендә чайкалып юкка чыкты. Клубта нинди чабыр инде ул? Бабай һушыннан язгандай үзалдына лебер-лебер сөйләнергә кереште: — Әртист булып чыктылармыни? Безнекеләр түгелмени? Ә безнең кунаклар кайда? — Еламый гына. — Ул хәтле кайгырма әле, бабай, кайда булса да барыбер түгелмени? — дип юаткан була Сөембикә. Юк инде, баягы шатлык-сөенечләр җилләр булып очкан — иреннәре үк калтырый картнын. Аңардан да кайгылы, анардан да хәсрәтле, анардан да бәхетсез кешене дөньяда табу да кыендыр бу мизгелдә. Мичкәләрен кочаклады да исерек кеше тесле бер хәрәкәтсез, квм дигәндә, ярты сәгать ятты. , Басуларда бытбылдыклар, тургайлар бәйрәм итә. коя(и баягыдан да яман кыздыра, тирә-якта мотор тавышлары . Машиналарга төялеп, күрше авыллардан да концерт карарга киләләр, ахрысы. Шуны төшенеп диярсең, бабай башын күтәрде. — Ичмасам, Гыйльметдин олакты. Гөләндәм, бар булмаса фермага, тизрәк килеп алсын, юньсез. — Хәзер бабай, алып киләм. Курыкма, кырда кундырмабыз. — Мина кырда калсам ни... Менә мичкәләр жәл. Сәгать чамасы да вакыт үтмәгәндер. Гыйльметдин дигәне шалтырӘХвӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ шолтыр килеп тә житте. Артыннан иярә килгән эте әлсерәп телләрен чыгарган. — Бер дә бушамаган әле мичкәгез. Әллә гүпчи дә сата алмагансыз инде? — дип. Гыйльметдин мичкәне көчкә күтәреп салды. Икенчесен Тәбрик илтеп куйды. — Сату дисен Бушлай эчүче дә табылмады. Адәм рәтле кеше калмаган икән инде бу дөньяда, беткән Алып бөркетләре, югалган. Берәве генә дә килеп чыкмады. — Шунда карт үзенә гаҗәпләнгәндәй карап торган маэмайга күз төшерде.— Мин дә синең кебек үк телемне асы- лындырыр идем дә, оялам гына, — дип куйды. Әмма кыстасалар да, арбага утырмады. Кайта торыгыз, минем изгеләр белән сөйләшәсем бар әле...— диде.— Олы урамнан кайтмагыз, шыпырт кына тыкрыктан төшегез... Шулай да кич Гөләндәм белән Тәбрик клубтан кайтып керә-керүгә концертны мактарга тотынгач, колхоз председателенең агитбригаданы Тугаш бабай үтенечен искә алып чакыруын да сөйләгәч, картның кәефе чак кына күтәрелде дә шикелле. — Ярый, улым, үзегезгә ошагач бик әйбәт. Тик мин тагын да күңеллерәген күрсәтмәкче идем шул. — Бабай. «Идел сюитасы» дигән биюләре нәкъ син әйткән дуслык бәйрәме инде Чабырыгыз сәнгатькә күчкән — болай булгач, мәңгелеккә әйләнгән, бигрәк тә шәп бит инде ул, бабакай, ә? — Эһе-эһе... Ай чамасы вакыт үткәч, скважинадан ике чакрымга сузылган торбалар, су колонкалары авыл кешеләренең капка төпләренә үк килеп туктады, ферма каралтыларына таралды — барлык терлекләр якын киләчәктә су белән өзлексез тәэмин ителеп торачак дигән сүздер бу. Шулай итеп, Тугаш бабай гомер буе хыялланган изге чишмәгә табынасы калмады бугай — ул авылга үзе килде дә инде, үзе кеше акылына мәдхия төслерәк чылтырдый башлады, һәрхәлдә, Тәбриккә шулай тоела иде. Ә мәче төшеп интектергән хәерсез коены инде мәңгелеккә күмәр чак житте... Билгеле, Тәбрик тыныч жан белән китә ала инде хәзер, һәм китәчәк тә. Әмма юлга жыенып бетте дигәндә, тагын бер житди эше барлыгын төшенде: әнисе кабере шушы көнгә чаклы чардугансыз икән. Иртәнге ашны ашагач, Тәбрик дәү әтисенә зиратка барырга тәкъдим итте. Гөләндәм, «мин дә барыйм әле», дигән иде, бабалары әтәчкә кычкырганнан да катырак итеп кырт кисте: — йөрмә каберлеккә шайтан жыеп! — диде. — Дәү әти, я инде, әллә ниләр сөйләмә. — Бер дә әллә ни түгел — бер кыз-хатын артыннан йөз шайтан иярә ул. Бабай белән бәхәсләшүнең файдасызлыгын аңлаган яшьләр көлештеләр дә — шуның белән бетте. Дүрт баганалык агачны бәләкәй арбага салып бәйләгәч, икәүләп зиратка киттеләр. Зиратка җитү белән карт гадәтенчә нәрсәдер укына-укына озак кына басып торды, аннары монда кемнәр ятуы, аларның нинди кешеләр булуы хакында сөйләп китте. Барысы да яхшы адәмнәр, урыннары ожмахта булсын. Яман кешеләр исәннәр арасында гына була икән... Чардуган кору ярты көнгә сузылды. Эш арасында Тугаш карт Тәбриккә таныш булмаган чит сүзләр кушып сөйләнә-сөйләнә, әллә нинди сәер тавышлар белән көнли-көйли, һаман моңайды. Ә соңынтын авыл тормышының, жир кешесенең бер яктан искиткеч гади, икенче яктан карасаң, баш җитмәслек хикмәтле, фаҗигале икәнен, озак кына тавыш- тынсыз калып, тагын да тирәнрәк анлата төште. Бу гадилек — җирдән башланган тереклектер инде, бу катлаулылык — җирдән яралган шул тереклекнең бүген яшәп ятуы һәм киләчәктә дә яшәп ятачагыдыр. Баш җитмәслеге — менә кемнеңдер синең баш очыңа килеп, тагын кемнеңдер моңаеп утырачагыдыр. Картка хәтта шул көн үзе үк ирешә алмас- ♦ лык хыял төсле тоеладыр. Аның ыруыннан исән калган бердәнбер егет тә читкә китеп барса, кем килеп моңаер аның баш өстендә, кем килеп чардуган корыр? Гөләндәм балаларымы? Юк, әйтә алмый. Ай хода, үзең сакла, үзең ярлыка! — Вакыт җиткән икән инде, дөнья белән бәхилләшер чак җиткән икән. Сиксән сигез ел ничек гамьсез яшәлгән! Шулай да карт үз акылы белән килешеп үк бетми әле— изгелек бөтенләй үк юкка чыкмас, аталар догасыз калмас, баш очыбызга, ничек кенә дисәң дә, бер килеп егылыр әле балалар, дип өметләнә. Аның өчен аталар һәм бабалар үзләре исән чагында кайгыртып калырга тиеш икән. Тәбриккә ул шуңа күрә олы түземлелек белән аңлатырга тырыша да бит инде. Тырышлыкның файдасы тидеме, юкмы, әллә үз башы белән генә шундый да кешелекле фикергә килдеме — менә бала анасы каберенә чардуган корырга килде бит, беркем кушмыйча гына агач утыртырга да кайтыр әле бәлки, хода боерган булса. Хәзер булмаса, соңыннан төшенер. Менә Тугаш карт, дөнья бетереп, дөнья иңләп йөргәндә, үзе дә әтисенә рәшәткә тотарга уйламаган — бүтән вак-төяк мәшәкатьләр артыннан куып, гомер кичкәнен сизми дә калган. Ә хәзер... соң булса да уң булсын. Иншалла, Тәбрик тә бер килер әле авылына. Килергә насыйп итсен, рәхмәтеннән ташламасын тәңресе. Ана кабере өстенә өр-яңа чардуган торып басты. Инде китәргә вакыт. Көрәкне, чиләккә салып, балта-чүкечне Тәбрик күтәрде, бәләкәй арбаны бабасы өстерәде. Кайтышлый, юк-бар сүз арасына кыстырып, карт янә үзен борчыган сорауны кузгатты — Улым дим. шулай да ник китәсең әле син бездән? — Эшләргә вакыт. Гел кунаклы уйнау килешмәс. — Юк. улым, бер дә уйнамадың син. Муен нык булгач, камыт табылды — әнә нинди могҗиза эшләп ташладың. — Институтка бармый ярамас, ахрысы, председатель дә бик каты димли. — Авыл инженерлары әзерли торганынамы, әллә һаман ннфтенеке дисеңме? — Шушы көннәрдә хәл итәм инде, бабай. — Безнең янга кайтара торганы шәбрәк булыр, балам, ныграк уйла, яме. Кич. Авыл өендә —электр уты, кызык, күңелле. Бүгенге шул яктылыкта карт белән оныгы ерак үткәннәргә сәяхәткә китә. Ник? Бүгенге матур тормыш кына нишләп җитми әле кешегә? Нигә кирәк апа үзе яшәмәгән борынгы заман, нигә хаҗәт ана үзе яшәмәячәк килер заман? Адәм баласына өч заман берьюлы кирәк шул, берьюлы. Сәяхәт дигәннәре — өстәлдәге кечкенә китап, китаптагы кәкре-бөкре сҮ3 ^РулУы Рм Тш Ә ушы инде атаклы шәһре Болгар. Шушы ташпулат - кемнәр ечендер’салынган маузалп. Тегесе — кече манара. Аннары чиркәү сымаярак зур гына корылма очрап. Тәбрик анысы белән да кызыксынгач, карт экскурсоводнын көймәсе комга терәлде дә куйды: ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ — Нәрсә икәнен үзем дә белеп бетермим шул, улым, берәүләр әйтә: анысы да маузали, ди, икенчеләре хөкем пулаты диләр. Ә дөресе аның— ханәкә, ягъни әйтик, хаҗга, табынырга килүче безнең ише дәрвишләргә җәйге торлау — икенче төрле әйткәндә — дөрбә. Картлар гына түгел, соң заманда яшьләр дә килеп карый башлады. Алар өчен гади ташлар, безнең өчен — изге. Карт экскурсовод сүзләре сонга таба ниндидер моң белән кушылып ишетелә башлый. Моң, сүз. сурәт — өчесе бергә.. Бабай әйткәнчә, бу сихерле моңнар да борын заманнан, ыруг коесының төбеннән үк килә икән. Тәбрик әнисенең сандыгында, бик күп истәлекләр белән бергә, егерме буынны буйлаган шәҗәрә дәфтәрләрендә әллә ничаклы кызык һәм чын хикәятләр саклана, аларны укыгач, искиткеч матур җырлар ишетәчәк икән Тәбрик. Ә менә монысы таныш та бугай, шулай ук ерак заманнардан килә. Сандугач-егет жырлый өзелеп, Гөләпчәчәккәй сөюен әйтә Хуш исләр сибеп, хуш исләр сибеп Тукта әле, бу тавыш бик якыннан, бүгенге көннән яңгырый түгелме соң? Якын дигәннән дә якынрак— үзебезнең ишегалдыннан. Таныш та, якын да. Нигә дисәң—Гөләндәм тавышы. Бабай, шатлан, синең җыр да дәвам итә. Тәбрик отып калырга тиеш дигән җырыңны Гөләндәм җырлый. Гөләндәм. Әй, Гөләндәм, гөл сабагы, җыр геройларының берсе син үзең түгелмени сон? Син бит ул, син! Ә сандугач-егет? Бәлки анысы... Бәлки... Юк, тел әйләнми, һәммм... Тәбрик болай матур итеп җырлый белми һәм, мөгаен, белмәс тә! Мондый көйләрне бөтен нечкәлекләре белән аңлап та җиткермидер әле ул — ничектер томанлы матур сурәтләр итеп кенә күз алдына китерә. Шулай булгач, егет — бүтән, сандугач— бүтән. Сандугач һәм Гөлҗимеш телендә бүтәннәр сөйләшә. Гөләндәм, мөгаен, бүтән берәүгә җырлыйдыр... Кем икән ул, ни атлы икән сандугач булып сайрар егет? Ләкин Тәбрик түгел. Тәбриккә андый бәхетләр турында уйланырга, уйланырга гына кала. Хәтта уйлардан да ниндидер яман тавыш аерырга азаплана бит әле менә. Тукта, чынлап, баягы җырга һич тә туры килми торган ниндидер ямьсез аваз... — Бабай, ишетәсеңме, кемнәрдер «дөрбә яна» дип кычкыра. Кыйссалар сөйләргә көйләнгән карт сабыр гына тезеп китә тагы: — Нишләп янсын инде таш сарай, ишекләре, тәрәзәләре дә калмаган бит аның. Янмас, улым, янмас, гасырлар буе ул нинди генә утлар кичмәгән, нинди генә яулар күрмәгән. Барыбер янмаган, җимерелмәгән. Хәзерге гадел заманга килеп җиткәч, мәңге торачак инде ул — дәүләт үз чутына алган ди бит аны. — Шулай шул, бабай, мин дә шулай уйлыйм, янмас ул. Әмма тавыш яңадан кабатланды да бу юлы инде аермачык булып, колакларны ярырдай булып ишетелде. Торып тәрәзәдән баксалар, урамда кешеләр йөгерешә: — Фәрхетдиннең өе яна, яна, тизрәк! Тәбрик сикереп торды да солдаттагыча тизлек белән киенеп, урамга ташланды. Тугаш карт белән Сөембикә апасы аның артыннан йөгерә килделәр. Ерактан ук өйнең инде тоташ утка әверелгәнлеге күренеп тора. Кешеләр өй хәтле тоташ ут тирәсендә кайнашалар — ут яктысында әллә нинди кыяфәтләргә кергән сәер кешеләр... Әллә монысы төш кенә- ме? Юк шул, чын бусы... Ялкын янына барып булмый — пешерә, төштәге хәл генә булса, алай итмәс иде. Янгын сүндерүчеләр сипкән судан чыж иткән тавыш та чыкмый. Шуңа күрә күпчелек кеше, йортлар тирәсендә сакка басып, очкыннарны гына сүндерә тора инде. Бабай да, Сөембикә апа да ах-ух килә: «Нәрсә булды икән, төртеп яндырдылармы икән? Ялгышмы?» — диләр. сеннәр таКНе,Н ^ ашына килгән беренче уй шул булды: «Миннән күрмә* Елар чиккә җиткән Тугаш бабай су сибүдән туктаган насослар янында аптырап калган янгынчылар арасына үтте. Өйдәге җиһазларны чыгардыгызмы? — диде ул, утка ташланырга әзерләнгәндәй. Тегеләргә бу сорау ошап житмәде, ахрысы, карт соравын кабатлагач, җикереп үк җибәрделәр: Әйттек ич, соңга калганбыз. Кинәт кабынган. Җәйге челләдә коп- коры бүрәнә — күкерт кебек икәнен белмисеңмени, картлач? Эчтә әллә ни юктыр инде Фәрхетдиннең, өе жәл, өе шәп ие.— дип сүзгә кушылды икенче бер карт. — Нишләп булмасын, нишләп булмасын ди ул? Егерме буыннан килгән шәҗәрәне кая куясың? Хатирәләрне? Тәбриккә дигән мирас? Кайда ул? Бүтән каян табыйк аны? Каян? Ник алып чыкмадыгыз, ник коткармадыгыз?! Ачыргалануга да җавап бирүче булмады. — Менә бит, ә... Ничәмә буыннан килгән затлы нәрсәләр, киемнәр, тәңкәләр... Әй, Фәрхетдин, Фәрхетдин, юньсез, үзе дә саклый алмады, безгә дә бирмәде. — Борчылма, бабакай, бүтәне табылыр. — Табыла торган әйбермени. Тәбрик улым. Узган гомер, калган хәтер дигәндәй... Йорт һаман яна. Бермәлне өй эченнән әллә нинди сәер тавыш ишетелгәндәй тоелды. Әллә кеше инде... Юк, бер караганда, юаныч, икенче яктан, фаҗига — тавык икән! Югарыдан, өйалды белән өн арасындагы ачык тәрәзәдән кытаклап һәм черләп тавык чыкты. Кая барырга белми мескенен Җиргә очып төшмәкче иде. тирә-якта халык, шау-шудан куркып, өй түбәсенә үк менеп китте. Ә анда —тәмуг, вулкан... төтен һәм ут бер бөтен булып ургыла. Ул да түгел, бер әби үрсәләнә: — Ай алла, минем чуар тавыгым. Шул бит, шул, карагыз, минем тавыгым, харап була бит! Кет-кет-кет-кет, ти-ти-ти-ти .. — Җиргә оч, тавык баш, җиргә! — дигән тавышлар да ишетелде. Әмма тавыкның инде аларны ишетерлек әмәле калмаган — ялкынга камалган, канатлары ук көя.. Тавыктан бигрәк карчык үрсәләнә — Әй, чуар тавыгым, хараплар гына буласың лабаса. Югалган идең лә аны. атна буе күзгә чалынмый торгач, сасы көзән буган дип йөрсәм, яшертен күкәй салып, чебеш чыгарырга утыргансың икән. _ Утырсын иде үз өендә генә, чит өйләргә ияләшсәң, шулай була ул, —дип кинаяле усаллашты Тугаш карт. Дөресе шул, нишләсен әби — җавабы юк. Ә тавык... Тавык өй түбәсеннән бакча ягына очмакчы иде... Канатлары чытырдап, утның нәкъ уртасында җилпенде-җилпенде дә... утка әверелеп, күккә төтен һәм ут булып очты... очты теге дөньяга... — Үз дөньяңнан бизеп, читтә күкәй салып йөрсәң, шулай була ул. — Ах...—Өй эченнән, ахрысы, тагын сәер тавыш. _ Сез ишеттегезме? — дип сорады Тәбрик Сөембикә белән Гөләндәмнән. — Әллә тагы. Ишетелгәндәй тоелды шул. — Тоелгандыр гына ла, Фәрхетдин Кыртапада бит Тугаш картнын шул сүзләрне әйтүе булды, өй «гөрс» итеп ишелеп тә төште. . .. .. — Карап торып яндырдык өнне Аи-яи. — Кеше тора торган өй түгел әле, кайгырма. ӘХСӘН БАЯНОВ ф ТАУ ЯГЫ ПОВЕСТЕ — Сирәк булса да кайтып тора иде бит. Кыш көннәрендә бигрәк тә. — Хәзер кайда торыр икән инде? — Үзе өй салучы... Әтмәлләр әле — акчасы күптер... — Туктагыз әле, җәмәгать, кешесез өй нишләп янды соң әле ул, ә? Тәбрик бабасының тавышын ишетте: — Җәмәгать! Берәрсе төртеп яндырмагае! Милициягә хәбәр итик — эзләсеннәр. — Ярый, бабай, кайгырма ул хәтле. — Ә шәҗәрә? Ыруг коесы? Аның да суы киптеме инде? Изге иде бит ул, изге! — Кайгырма, бабай, бәлки әле ул хәтле үк изге дә булмагандыр, ныклабрак карый төшсәң... анда да мәче төшкәндер. Шушы сүзләрне ишетүгә, карт телсез калды. Телсез калды да баскан төшендә җиргә утырды. — Я раббым. күрәселәр бар икән!—дип көч-хәл белән генә мыгырданды ул. — Анда да мәче! Кайда, нинди мәче? Карт белән бәхәсләшүнең уңайсыз икәнен тойган Тәбрик аны култыклап торгызырга азаплана иде, бабайның икенче ягыннан ниндидер ят адәм култыклавын күреп алды. Аңа ул бәлки игътибар да итмәс, шул килеш яңадан өенә кайтып китәр иде, ләкин ят кеше болар яныннан никтер китәргә җыенмады. Әллә таныш та инде? Күзгә-күз карашып байтак торгач, ут яктысында карачкы төсле күренгән кара киемле ят адәм телгә үк килде: — Танымыйсыңмыни? — Юк, танымыйм. — Келәнчегә эзләп килгән идең ич, мин шул кеше.— Мескен, мин синең әтиең дип. интекми генә әйтәсе сүзне ничек аңлата алмый газаплануын кара! һәм Тәбрик карый, ләкин инде мәсхәрәле итеп өстән карый: — Мин сезне танымыйм. — Таныйсың ла... Менә сиңа акча китердем, сиксән сум. Ал, ал, курыкма, хәләл акча... Пальто алырсың. Шинельдән озак йөрү килешмәс бит. — Шинельдән сез дә ояласызмыни? Гафу итегез, мин аның белән бик горурланам. Көтелмәгән бу сүзләрдән чүгеп куйды бәндәң. Җир янып табанын пешергәндәй тыпырчына ук башлады. — Кеше арасында кешечә булсын дигән идем... Нәкәнис, син ятим бала түгел ләса. — Көчләп диярлек акчаны тоттыруы булды, Тәбрик дары шикелле дөрләп тә кабынды, әйтерсең инде күмергә үк әйләнә барган өй белән бергә ул да яна иде. Бәлки... Тик уйларга вакыт юк, Тәбрик эчтән һәм тыштан бәреп янган нәфрәтенә чыдый алмыйча, акча дигәннәрен чытырдатып йомарлады да дөрләп торган өйгә ыргытты... юк, ыргыта алмый калды, өлгермәде. — Улым!.. Нинди сүз! «Улым!» Йа ходай, ишетер көн бар икән бу сүзне дә. Ишетте бит Тәбрик, тәки ишетте... Аның да әтисе бар, бар, ул ятим түгел... һәм ул сүзне ишетүгә йодрык төсле күтәрелгән кул һавада хәрәкәтсез калды. Ә атасының ике кулы да күккә, тәңресенә сузылган кебек сузылган, Тәбрик йолдызларга үрелгән төсле... Ут яктысында шәүлә булып өч кул күтәрелгән. Ник? Яратырга, сөяргә? Ата куллары — улы кулындагы акчага талпына, калтыранган куллар каушаган йөзгә күләгә булып төшә, аны кызганмау мөмкин түгел бугай. Ничек кенә булмасын, шунысы хак — Тәбрик акчаны кире кайтармый булдыра алмады. Мирсәет исә кирәксез нәрсәдәй йомарланган кадерле акчаларын баягыча каушыйкаушый күкрәк кесәсенә салып куйгач, Тәбриккә янгын яктысында атасының бөтен дөньясы — барлык яшерен почмакларына ка дәр. ап-ачык күренде. Көлке һәм кызганыч, кызганыч һәм рәнжешле . Ике көн элек кенә бу адәм «улым» дигән изге сүзне әйткән булса. Тәбрик һич икеләнмичә аның кочагына ташланган булыр иде һәм кысып- кысып кочар иде. яратыр, сөяр иде. шатланыр, шатландырыр иде. Ә бүген... оүген күңелдә тагын бозлы тау куышы барлыкка килде. Бая ♦ гына пешереп интектергән эсселек, икенче минутта, өй дигән күмерләр £ һаман дөрләп янып торуга карамастан, чыдый алмаслык салкынга әве- й релде. Салкынлык, бозлык һәм... боз сөңгеләр. ' Тик эшнең ни белән бетәсен сизгән ата, янда аптырап торган кеше- ләр ишетмәсен дигәндәй, ялагайланып пышылдады: — Мин — синең әтиең, әтиең мин синең. Минем әтием юк,— дип, Тәбрик читкә борылды.— Әйдә, бабай, н өйгә. Ф — Хәзер инде кайтып нишлисең... — Бабайның кузгалырга нияте с булмаса да, Тәбрикнең көчле кулларына буйсынмыйча булдыра алмады, с Тик ике-өч адым киткәч тә, баягы кеше боларнын каршысына төште: = — Мин бит синең янга махсус килдем. — Вакытын тапкансыз... — Минем бәхет шулай инде ул, нишләтәсең. — Ә нишләп төнлә? Көндез кешеләрдән куркасызмыни'- Безне икәү Б бергә кешеләр күрмәскә тиешме? Шулаймы? — Ярамый, үзең беләсең... Улының тагын авырткан төшенә кагылды кеше. Бабасын ычкындырып, Тәбрик Мирсәеткә текәлде: — Шулай, шулай — көндез кеше күрә! Кеше алдында законсыз буылып калган малай белән сөйләшү сезнең саф вөжданыгызга күләгә булып төшә! Сез акыллы! Тик акыллы булсагыз да, мин сезнең белән ■сөйләшергә теләмим. — Улым, Тәбрик! — Сезнең улыгыз юк, сез бит үзегез әти дип эндәшмәскә куштыгыз, — диде ул тыныч кына итеп. — Гафу ит, Тәбрик, мин ялгышканмын! — Шулаймыни? Ялгыш кынамыни? Ишетәсеңме, бабай, ул бит ялгышып кына мине ятим иткән. — Мин ул кешене белмим, балакай, белергә дә тырышмыйм Мин адәм рәтле кешеләрне генә беләм. Ә бу... — Карт кулын селтәде. Янып беткән өй урынындагы утлы күмерләр чүмәләсе янында торган кешеләр, бәхәсне ишетептер инде, әкренләп болар янына жыела башласа да, ата белән бала, артык ярсыганлыктан, аларны бар дип _тә белI мичә, һаман үзләренә кирәкне (күренүенчә — соңгы кабат!) әйтеп калырга тырыша. Көйрәп торган күмер яктысында, әйтерсең, инде кешеләр яна, ике кеше яна... — Мин сине китә дип ишеткән идем. Саубуллашырга килдем Бала: — Ялгышыпмы? — Син мина бүгеннән сон әти дип эндәшә дә. яза да аласын Бала: — Хәзер инде минем андый теләк бетте Ата: — Ни сөйлисең сан?! ~ "Әнисен үтергән кеше —бала өчен ата түгел. — Тәбрик, акылыңа кил! — Әйе, син — үтерүче, син минем әниемне үтергән. Син һәм Фәрхетдин икәүләп. Ата — Яман кешеләр сүзенә ышанма. Бала: — Минем әниемне яман телләр бозык хатын дип атарлык хәлдә калдыручы син түгелме? Мине законнан тыш бала итеп калдыручы кем’ Кем? Минем документларда синең исем юк һәм булмас та. Ата: — Улым, кичер! Бала — Сине кичерерләр, әниемне бүгенге көнгә кайтарып бирсәң. Ата: — Улым! Бала: — Син аны яклап, туган иле өчен күкрәге белән амбразурага ташланган солдат шикелле ташланырга тиеш идең. Фәрхетдин үзенең куркаклыгын яшерер өчен явыз булып кыланган кебек, син шундый ук куркаклыкны сиздермәс өчен йомшак күңелле кеше булып йөргәнсең... Ләкин сез икегез дә бер — куркаклар, дезертирлар. Ата. баласыннан читкә тайпылып, Тугаш каршысына килде дә, ярсуын ана күчермәкче булып, ахрысы: — Сез котырткан аны, сез!—дип кычкырып жибәрде.— Атаны балага каршы котырту! Моңардан да зур җинаять тагын кайда бар? Карт ана мыскыллагандай карап кына торды да тыныч кына нәтиҗә ясады: — Баладан каһәр алмыйм, дисән. ата була белергә кирәк. Син аңа нәрсә бирден’ Илме? Бирденме ил? Тел бирдеңме? Бирдеңме тел? Юк, син ана тел дә, ил дә калдыра алмадың. Шуңа күрә син ата да түгел. Сез — нәсел корытучылар, ил корытучылар, өй яндыручылар. Ил коесына төшкән мәчеләр сез! Карт Мирсәеткә таба төкерде дә — тидеме, юкмы, караңгыда күрү читен иде — әлбәттә, оныгы янына килде. — Мирсәетне дә, Фәрхетдинне дә гафу итмәвең — бу аларга тиешле хак жәза. Әгәр үз исемемнән генә үтенсәм, бик нык үтенсәм дә, син мине дә гафу итмә, бала. Мин дә бик каты гаепле синең каршыда. Дөньяга килгәнеңне башта белмәгән булсам да, соңыннан ишеткән идем. Барып та караган булдым не Займище дигән җиргә. Әллә нинди бер жайсыз хәлдә синең вафатына ышандым да куйдым. Гамьсезлектән килгән ашыгыч ышанулар бу. Ә син исән булгач, ничек кенә булса да, мин сине табарга тиеш идем, тапканчы эзләргә. Ә хәзер.. үзең кайткач, хужа булмакчымын. Шулай, бала, кичерерлек хата түгел бу. Шуны белгәнгә күрә, үз исемемнән түгел, син яралган туфрак исеменнән сорыйм: синең алда бернинди гаебе юк аның, гафу ит син туган җиреңне. Туган жнр өчен син беркайчан да артык булмаган һәм хәзер дә артык түгел. Син моны үз күзләрең белән күрдең, балакай! Гафу ит син туган туфрагыңны. — Туган жирне гафу итмәү мөмкин түгел, бабай. — Рәхмәт. Шул сүз белән карт кайтыр якка атлады һәм Тәбрик тә аның артыннан кузгалган иде, шул секундта әтисенең дә янда гына басып торганын абайлады. Мирсәет дигән шәүлә, инде телгә килә алмыйча, караңгыга кереп югалды. Авыл кешеләре исә, әле генә ишетелгән гыйбрәтле сүзләрнең һәм янгынның сәбәбе, мәгънәсе хакында баш вата калдылар. Ниһаять, фикерләре Мирсәет белән бер дәрәҗәдә тиргәлгән Фәрхетдингә күчте. (дч^^егем^бөт^ип* - Фәрхетдинне соңгы кабат кайчан күргәнлеген сорагач, тегесе бөтенләй әллә нинди сүз әйтте — Кичкелектә үзе дә күренгән иде ул,- диде. ~~ Кем ул «үзе»? ФэпхетпинХ ^ипННе әйтәм - Әмма да У л лыкма исерек иде. Кайттыңмы. Фәрхетдин, дип сораганга, кайтмадым, киттем, дип мыгырданды. Кыр- ♦ тапага яңадан китүе булгандыр инде. Z — Алайса, утны үзе төртеп киткән булып чыга. __ 2.3 өенә ничек ут төртсен? Сөйләмәгез юкны. 1әмәке тарткандыр да төпчеген сүндерми ташлагандыр. с Фррхетдин тәмәке тартмый иде шикелле. з — Әйе шул, эчә генә ул. « Күпме генә юрасалар да, утның сәбәбен ачыклый алмадылар. Бер- < ничә сәгатьтән соң. элекке өй урынында калган кайнар өемне сүндерделәр дә. кисәү калмаганмы дип кабат-кабат тикшергәч, таралыштылар ♦ Шулай да авылда инде беркем дә йокларга ятмагандыр. Бу вакытта, , гына вакыт эчендә ничек шушы тикле нык итеп ярата алдым сон әле 2 бу малайны? Шул кадәр ияләшенде. дөньяның кайчандыр буш торган 4 бер почмагы тулыланды да куйды. Ә хәзер ул китеп барса? Җандагы ш бер олы урын тагын буш калырмы?» о Әгәр оныгы китсә. Тугаш бабагыз пристаньга хәтле озата барыр. = әлбәттә. Сөембикә белән, Гөләндәм кызы белән бергә. Каратун җәһән- < нәм артында түгел. Әгәр кирәк булса, җәһәннәмгә дә барыр иде карт. һич курыкмас иде. Дөньяда исән калган бердәнбер улы, соңгы өмете = һәм ышанычы хөрмәтенә актык сулышына кадәр атлар иде. Әгәр оныгы китсә, яр буенда моңаеп калыр инде бабасы. Тәбрик * кечкенә чемоданын тотып теплоход трабыннан узган чакта, ярда торучылардан кем дә булса: -Бигрәк тә мөлаем, бигрәк тә килеш-килбәтле, бу кем малае?» дип соравы ихтимал. Ничек җавап бирер Тугаш карт? Җавап бирер, өздереп: «Тугаш бабаң улы булыр бу чибәр егет!» дип, горурлыгын яшермичә әйтер. Анасы Көлемсәр Тәбрикнең кем улы булуы хакында документына «Тугаш улы» дип юкка гына яздырмаган, бу бөек дәрәҗә һәм олы исемне кемнең аклый алырын, әлбәттә, ана күңеле сизмичә калмаган... Ләкин менә китеп баруы гына җайсызрак. Туган җирен — ягъни туган әнкәсен инде Тәбрик тапты шикелле, әтиләрен тапмаса, дәү әтисен тапты. Алай да җитмәсә, бөтен авыл аны үз улы төсле күрә. Ә шулай да ни өчендер китәргә җыена бала? Укыйсы бик килә- бугай шул. Укыйсы дигәннән, шунысы күңелле бит әле — Тәбрик авыл кешеләренең, бигрәк тә председатель Корбанның үтенечле соравы буенча, авыл инженерлары әзерләп чыгара торган жиргә китәргә ризалашкан. Кем белә, болай булгач, укып бетергәч, бәлки Үзәнбайга кайту нияте белән китә торгандыр әле? Шулайдыр, мөгаен, шулайдыр. Бөтенләйгә үк китмәс. Ихтимал, китә алмас. Бәләкәй капка аның артыннан шалт итеп ябылгач, ишегалдында шөгыль тапмыйча, бабай бакчага кереп китте. Ә Тәбрик белән Гөләндәм бу вакытта янган өй янында басып торалар иде. Күпме кеше, күпме еллар гомер иткән нигез хәзер бөтенләй булмагандай юкка чыккан. Күмерләрен дә җыештыргач, карачкы морҗаны да сүтеп аткач һәм урынны бик тә шәпләп тигезләгәч, авылның кыяфәтен бозмый башлар.’ хәтерләрне дә көйдерми башлар инде ул. Тормыш үз чиратында дәвам итәр — кемнәрнеңдер юклыгы да сизелмәс. һич тә сизелмәс. Бабай әйткәндәй, тормыш гадел, тормыш шәфкатьсез — яман җимерел гәндә,«яман янып көлгә әйләнгәндә, шунда ниндидер яхшы әйберләр дә эләгә... Әнисеннән Тәбриккә күчәсе мирас һәм шәҗәрә төсле.. Анадан Тәбриккә калган бердәнбер мирас —рәсем, ягымлы, чибәр төс... УЛЫ кадерләп сакларга тиешле бердәнбер изге нәрсә... Ә бу кечкенә нәрсәме? Ана рәсеме! Җитмиме шул? Ана рәсеме бит ул! Бөтен Тау ягы табигате Тәбриккә шул мөлаем күзләр белән карап тора бит! Гөләндәм. Тәбрик абыйсының ни уйлаганын башына китерә алмый6. «к. У.» 9. 81 ча, әллә нинди таныш та һәм серле дә елмаю белән елмаеп тик тора һәм шулай уйларны бүтән якка, бүтән матурлыкка дәшә. Егет белән кыз Каратал авылы бакчаларын узып, Черныш дигән авыл ягына атладылар. Әлеге дә баягы, таулар тарта күңелне, нигәдер һаман җилкендереп, үзләренә чакырып тора шул таулар. Кайчандыр бүреләр йөргән, хәзер инде кемгә дә куркыныч тоелмый торган Ябалак чокыры буйлап тагын биеккә күтәрелделәр дә түбән якка — киңлекләргә, авыллар сибелеп утырган тын һәм моңсу үзәннәргә карап тын калдылар. Ай, бу киңлекләр! Ай, бу авыллар! Чиксез дөнья, Галәм кебек... Әнә инде утлар да кабынган... Күпме утлар ул авылларда — шәһәрдәге төсле үк электр утлары җемелди... Нәкъ күктәге йолдызлар санымча ... Ага да ага чиксезлек, ага да ага җем-җем иткән яктылык, изге чишмә кебек, елга кебек, гомер кебек, тормышның үзе кебек. Шулай да ник бөркетләр күренми икән бу тауларда? Кайчандыр бу тауларда алар оя кора торган булган бит. Ник рәхәтләнеп канат җилпемиләр икән алар һаман шушы чиксезлектә? Кая китеп югалдылар икән? Хәтта Ябалак чокырындагы ябалаклар да юкка чыккан. Аерым карасаң, кемнәрдер китә бу дөньядан, әмма аларны кемнәрдер яңадан алмаштырырга тиеш... Ниндидер өйләр искерә, туза, җимерелә һәм яна... Әмма да яңалары төзелсә, искеләренең юклыгы беленми дә... Ничәмә гасыр шулай юкка чыккан алар, ничәмә гасырлар буе алар урынына яңалары килеп баса торган. Өйләр җимерелә, гомерләр... Ләкин бер сарай мәңгелек — менә шушы таулар, дөньядагы барлык манаралар, гөмбәзләрнең иң бөеге һәм чыдамлысы һәм иң гүзәле... Офыклар булып тоташкан гомуми зәңгәрлеккә үзләренең искиткеч манаралары, гөмбәзләре белән сузылган бу таулар — дөньяда иң чын һәм даһи художник әсәредер... Бөек йорт... Тау ягы... Ерак Болгар һәм Биләр корылмаларын да, Казан һәм Мәскәү Кремльләрен дә хәтерләтеп, алар белән бөек бер ансамбль тәшкил итә шикелле бу таулар, һәм ул ансамбль бөтен килеш тә йөрәккә сыя икән. Өч архитектор — Кояш, Су һәм Җил — гаҗәеп тә төрле сызыклар һәм төсләр белән бизәгән бу искиткеч зур һәм иркен сарайны. Иң сөе- нечлесе — мәңге җимерелмәслек итеп төзелгән бу бөек йорт. Бернинди яулар һәм янгыннар да җимерә, юкка чыгара алмаган бу әсәрне һәм алмаячак. Монда яшәгән халыкка, Тугаш бабайларга мәңгелек һәйкәл дә, торыр өй дә булып, мәнге торыр бу сәнгатьле сарай. «Әйе, җимерелмәс бу бөек өй, янмас — үзегез генә исән булыгыз, ике атамны берьюлы алмаштырган дәү әтием! Исән булыгыз!» Егет шул сарайның бер манарасына — чирәмле тавына баскан. Янында торган гүзәл кыз балага елмаеп карый да кулларын йолдызларга суза. Уч төпләренә тиеп, бөтен тәнне җылытып тора йолдызлар — шул ка* дәр якын икән алар бу төшләрдә! Учларны йомып кыссаң, ике кулда ким дигәндә ике йолдыз балкыр. Бүген булмаса, иртәгә... Әйе, йолдызларга терәлеп торган бу якты бәхетләр һәм сөенечләр ерак түгелдер, якындыр, бик якындыр, бик тә, бик тә якындыр. Йолдызлар тоту һич тә кыен эш түгелдер бу җирләрдә. Тау ягы дип атыйлар бу якны. 1969—1972 елла