МЕСКЕНЛЕКТӘН КИЛГӘН АВАЗ.

. азан утлары» журналы редакциясенә илебезнең терпе почмакларыннан кен саен дистәләрчә хатлар килә. Хат авторлары «Казан утларыхнда һәм Татарстан китап нәшриятында басылган яңа әсәрләр хакындагы тәэсирләре белән уртаклашалар, киңәш сорыйлар, журналга шигырьләрен, хикәяләрен тәкъдим итәпәр. Укучылар җибәргән шигырь, хикәяләрнең яхшы дип табылганнары журнал битләрендә урын ала. сәнгатьчә эшләнеше түбән булган әсәрләрнең авторларына редакция хезмәткәрләре һәм танылган әдипләр, киңәшләрен биреп, җавап язалар. Терле телдә, терле шрифтта һәм төрле яшьтәге кешеләр тарафыннан язылган бу хатларны укуы рәхәт. Шул хатлар аша син күпме дустың белән сөйләшкәндәй буласың, аларның йөрәк җылысын тоясың. Билгеле, хатларның географиясе Татарстан һәм туган илебез белән генә чикләнми, чит мәмләкәтләрдә яшәүче ватандаш- ларыбыздан да ара-тирә хәбәрләр килеп тора. Күпчелек очракта үзләренең меһаҗир- лектәге язмышларыннан зарланучылар ватандашларыбыз арасында, сирәк кенә булса да. Совет Татарстанына, татар халкына кара ачу, нигезсез үч саклаучы бәндәләр барлыгы турында да сойли ул хатлар. Шундыйларның әйтүенә караганда, имеш, илебездә татар әдәбиятының, сәнгатенең үсеше хакында борчылулар юк. Имеш, татар әдәбиятын һәм сәнгатен Америкада, Көнбатыш Германиядә һәм башка чит илләрдә яшәүче татарлар үстерә. Карап карыйк: чит илләрдә бүгенге татар әдәбиятының үсеше хакында «борчылып» ятучылар аны ничегрәк үстерәләр икән. Күптән түгел «Казан утлары» журналы редакциясенә чит илдән бер китапчык килеп керә. Редакция аны. танышып чыгу өчен, миңа биреп торды. Тышлыгына латин хәрефләре белән «Ш. Нигъмәтн Шигырлары» дигән сүзләр язылган. Нәшер ителгән урыны — Көнбатыш Германия, Мюнхен шәһәре. Китапны Аяз Хәкимоглу дигән берәү төзегән һәм редакцияләгән. 48 битле бу китапчыкка кереш сүзне дә шуп ук Аяз Хәкимоглу язган. Китапчыкны кулга алу һәм исемен уку белән үк шул нәрсә күзгә ташлана: «шигырь» сүзе, немец телендәге кебек, җөмлә уртасында да баш хәрефтән язылган. Озак еллар немецлар арасында яшәү, күрәсең, Нигъмәтигә дә. Хәкимоглуга да йогынтысыз калмаган. Аннары Аяз Хәкимоглу үзенең фамилиясен «Хәким улы» яки «Хәкимугълы» дип язасы урынга «Hakimoglu» дип алган. «Мөһаҗирлектәге яшь буынны милли рухта (татар рухында — Р X.] тәрбияләргә» тырышучы бу бәндәгә үз фамилиясен төрекчәгә җайлаштырып язу, белмим, нигә кирәк булгандыр... Әдәбият дөньясында җырлап торган матур тел белән язылган шигырь китаплары була. Аларны рәхәтләнеп укыйсың, алардан үзенә бер төрле кабатланмас ләззәт аласың. Икенче бер төр шигырьләрне, һәр юл саен тукталып, андагы фикерләрнең тирәнлегенә гаҗәпләнеп, образларның байлыгына соклана-соклана укыйсың. Ш. Нигъ- мәти язмаларын (аларны шигырь дип әйтергә тел бармый), ичмасам, шома гына укып та булмый Аларда укучыны уйландырырлык фикер тирәнлеге дә. игътибарны җәлеп итәрлек образлар да юк. Аның каравы, ритмик чатаклыклар, еч-дүрт юл саен очрап, аптыратып бетерә торган орфографик хаталар, урынсыз прозаизмкар һәм шигьнрьнең иң гади кануннарын да белмәү хакында сөйли торган башка төрпе кимчелекләр тулып ята Элементар хаталар шул кадәр күп ки. аларны редактор Хәкимоглу юри төзәтмичә калдырмадымы икән, дип шикләнә башлыйсың. Кем белә бит. бәлки. Ш. Нигъмәтигә бу китапчык китерәчәк дан Хәкнмоглуның эчен пошыргандыр, көнләштергәндер, һәм ул. форсаттан файдаланып. Ш. Нигъмәтинең наданлыгын фаш итәргә теләгәндер Бәлки. Хәкимоглу белем дәрәҗәсе ягыннан үзе дә Нигъмәтндән әлпәннерах китмәгәндер, һәрхәлдә, намуслы һәм үз эшенә җитди караучы редактор буяса, А. Хәкимоглу китапчыкны бу хәлендә укучыга тәкъдим итмәс иде. К Ш Нигъмәти ы. бәлки, түбәндәге язмасында Хәкимоглу һәм аның ише башка «дуслары» турында сәйлидер: Киң урманнар бакчам булса. Хайваннары булыр дусларым Хайваннар бит алар кеиләшмилер. Дуслык антын алар бозмыйлар. ф Кич утырып гайбәт язмыйлар. Хәкимоглу язган сүзләргә караганда. Ш Нигъмәтинең большевизмга каршы ко- рәшкәндә язган шигырьләренең кыйммәтлеләре сугыш беткәй вакытта югалганнар һәм бу китапка аның аида-монда сакланып калган һәм сугыштан соң язган әйберләре = генә кергән икән ләбаса. Авторга, аның китабына моннан да «шәп» рекламаны Хә- - кимоглу кебек итугрылыилы». чын «дус» кына ясый ала Ш. Нигъмәтинең «меһатңирлектаге яшь буынны милли рузта тәрбияләү һәм иле- - безне (безнең Татарстаныбызны — Р. X.) большевизмнан азат итү очен керәштә фай- - дасы» тиярлек язмалары булгандырмы, юктырмы, анысы билгесез. Әмма Хәкимоглуннң ~ рекламасында ханлык бар. Китапчыкка тупланган язмалар күңеле, ружы. акылы ~ картайган бәхетсез бер бәндәнең уйларын, кичерешләрен чагылдыралар. Хәки- ~ моглу үзенең кереш сүзендә бу хакта да басым ясап әйтә: бу шигырьләр авторның jjj «әкренләп картаюын һәм картлык кеииәренең караңгылыгын чагылдыралар», ди - Янәсе, картаеп, шәлберәеп калган кешедәй ничек инде керәштә корал булырлык шигырь емет итәсең!.. Шул рәвешчә. Хәкимоглу үзенең «дустыннан» усал итеп келәргә дә. аны астыртын гына мәсхәрәләргә дә күп сорап тормый. . Сәнгатьчә эшләнешләре ягыннан Ш Нигъмәти китабына тупланган язмалар унике-уиеч яшьлек баланың беренче, әйрәнчек әсәрләрен хәтерләтә Образсыз исем- -> ләләрдән. мантыйксыз юллардан, беркатлы фикерләрдән һәм минем-сииең. икән-ми- - кән. иерәк-киләчәк. меиәрмен-күрермен кебек рифмалардан гыйбарәт бу язмаларны - Хәкимоглу. күрәсең, башкасы, шәбрәге булмаганга чыгарырга мәиебүр булгандыр ' Татар әдәбиятын «үстерүче» чит илдәге ватандашларыбыз арасында, күрәсең. ' Ш. Нигьмәти кебекләр дә «шагыйрь* хисабында иеридер Дорес. арада кызыклы гына язылганнары да очрап куя. Мәсәлән; ы . й* Белом, донья, син ялган- Синоң ялганлыгыңны белеп алданмам. Аулама мине алтын күрсәтеп. Алдама мине язуыңны күрсетоп Кышың киң түгел, кызың тиң түгел— Тик Шәйхзадә Бабичның 1615 елда ун язылган мәгълүм шигырен ютерлотә түгелме соң ул! Менә Ш. Бабич шигьфо: Әй. донья, шашма! Юкны алдашма; Синен хәлеңә Мин бит бик ашмаБелем, син алган, Белеп елданам. Алдама мине Язың күрсетоп. Аулама мине Кызың күрсетоп. . Язың киң түгел. Кызың тиң түгел!.. 0MMO Ш. Нигъмәти язмасыннан аормеяы буларак Бабич шигыре ялтырап исыр- лап тора. Классик ша-ыйрьие шул рееешчо бозу да әдәбиятны үстерүгә кере микәнни! Тагын бер мисал: Эзлим айлар эзлим еллар. Эзлим Һич туктамыйча Кендеэ эзлим, теинәрендо Уйлыймын ионламыйча. «к у.» .ч д. 177 . Меке Сәгыйт Рәммевнең 190* елда язылган «Сызля, күңлем!п дигән мәшһүр шигыре: Сызла, сызла, сызла, күңелем! Сызла бер туктамыйча. Сызла айлар, сызла еллар, Сызла тен йокламыйча! Ш. Нигьмәтинен Дәрдмәидтән, Крыловтан «чәлдергән» язмаларын китереп тормыйм нндс. Үзенең бер язмасын аз гына үзгәртеп, ике мөстәкыйль әсәр итеп бастырган. ягъни үзеннән-үзе урлаган кешегә чын шагыйрьләрдән күчереп язу, күрәсең, берни дә түгелдер. Прогрессив сәнгать деиьясында һам безнең илдә Ш. Нигъмәтинең бу «шаярулары» плагиат дип атала, һәм плагиатта гаепләнүче кеше хөкем ителә, җәзага тартыла.. Редактор буларак, Ш. Нигьмәтинең башкалардан урлаган шигырьләрен дә җыентыкка кертеп. А. Хәкимоглу «дустын» шактый күңелсез хәлдә калдырган. Бәлки, Хәкимоглу моны Нигъмәтине тагы бер мәртәбә төп башыиа утыртыйм әле дип тә эшләмәгәндер. Бәлки, болар Хәкимоглуның татар әдәбиятын һәм сәнгатен белмәве белән генә аңлатыладыр. Әмма ни генә булмасын. Ш. Нигьмәти кебек бәндәләр шагыйрьләр рәтендә йөргәч, А. Хәкимоглу кебек белемнәре чамалы адәмнәргә китап чаклы китап язмышы ышанып тапшырылгач, чит ипләрдәге «әдипләрнең» хәле, чыннан да, мөшкилдер. Мин Болгария, Польша, Германия Демократик Республикасы, Чехословакия, Япония, Франция һәм башка ипләрдә яшәүче төрпе милләттәге яшьтәшләремне беләм. Укымышлы, киң мәгълүматлы, югары зәвыклы XX гасыр кешесенә Ш. Нигьмәти язмалары дәрәҗәсендәге әсәрләрне тоттыру кешене, заманны, әдәбиятмы ихтирам итмәү булыр идс. Хәер: Кешеләргә мин сөйли алмыйм. Алар бар да усаллар Кыяфәтләре белән пәйгамбәрдәй, Йөрәкләре белән җыланнар,— дигән бәндәдә заман кешесенә, яшьләргә карата нинди ихтирам булу мөмкин!.. Апай гына да түгеп, Нигьмәти мөһаҗирлектәге яшь буынны күзләренә карап алдый. Үзе Советлар илендә. Иртеш елгасы буенда уткәргән «гөнаһсыз яшьлек чагын» сагына, «үткән хаталарны төзәтә алмый гомерең буе үкенеп янарсың», дип офтана, үзе мөһа- җирпектәге яшь буынны Совет илендәге яшьтәшләренә каршы котыртып, апдап ята, әпарның боләи да бәхетсез язмышын үзенеке кебек гөнаһлы, яшьлекләрен үкенечне итмәкче була Татар илендә «ирек таңы» аттырыр өчен тырышып йөреп тә берни булдыра алмаячагына төшенгән, «инде юллар эзләмәм, маяк эзләп инде күнне күзләмәм»,— дип, идеалларына кул селтәгән һәм мескен язмышына буйсынган бу бәндә, яшьләргә карап: Кайда гына син торсаң да, Истамбулга юнәлт йөзеңне. Сөй син аны туган анаң кебек, Сакла аны кызганмыйча үзеңне,— ди. «Әйдә безнең белән зур эшкә, милләт ирне өчен көрәшкә», дип төкерек чәчә. Беркайчан дә тормышка ашмаячак бу чакыруга каршы татар халкының тугрылыклы улы Тукай 1907 елда ук үз сүзен, хак сүзен әйтте инде: Кара йөзләр безне булмас эшкә тәклиф иттеләр: — Сезгә монда юк ирек, солтан җиренә кит! — диләр. Китмибез без, безгә анда мондагыдан эш кые» Татар әдәбиятыннан, татар тарихыннан мәгълүматлары булмаган, эмиграциядә туып, татар халкыннан аерылып үскән кешеләрдән Тукайның бу җавап сүзләрен Нигьмәти һәм Хәкимоглу кебек бәндәләр яшерәләр, ахры, һәм яңа фикер дип, әллә кайчан гөрсеп беткән лозунглар күтәреп чыгалар. Капитализм илләрендә яшәүче ватандаш- пзрыбызның илебез тарихы һәм аның бүгенгесе турында дөреслекне бепмәуләреинән явыз максатларда файдалану — төрпе «советологларның». «татароведларның» һәм буржуаз милләтчеләрнең яраткач ысулы. Ш. Нигьмәти язмаларының иңрик герое кылган кыңгыр эшләремне сизмәсләрме, сизсәләр кичерерпәрме-кичермәсләрме дип, баш ва’учы җинаятьчене хәтерләтә. Беек Ватан сугышы башлангач, илне «большевизмнан азат итү» кебек «бөек теләк белән юлга чыккан», шул теләген тормышка ашыру өчен илен, халкын саткан бу бәндәгә каичәкта «күмелгәч тә инде үзеңне кемнәр ни дип искә алырлар!» шикелле тыйгысыз уйлар килә башлый. Бу инде — ве>ңдаи газабы Лекии зтлекләр зшпочгее. пакьлеккә таба илтә торгам купер лар яндырылган Туган илеиа кайту юлын халкына «манате белей кискән бу бәндәне үзенең Мюнхендагы дуслары, аатаидашлары киче- искә алырлар икән соң! Ш. Нигъмәтм аләриы үзенең язмаларында бүреләр һәм гайбәтчеләр дип гә. канэчкечлар һәм «диваннар дип тә. әләкчеләр дил тә атый. «Куна* ашы —кара каршы» димәсләр микән! Нигъмәтинең хәзерге тужалары үз илен сата алган кешенең. >ңае чыкса, ят илне дә рәхәтләнеп сатачагым, үзен саткан хыянәтченең башкаларга да хыянәт итәчәген белмиләр түгелдер Гомумән, тормышны пычрак дип атаучыны (Ш Нигъмәтинең тормышы, бәлки пычрактыр да]. доньяиы ялган дип бәяләүчене, мин — терек дил. халкы исеменнән баш тартучыны ничек искә алачаклары чей иебеи ачык. Шуны сизеп булса кирәк. Ш Нигъмәти; Авырмас иде башкае* Минем язмышым кар» — ди үзенең бор язмасында Шуида ук ул язмышының ни әчеи кара икәнлеген дә аңлатып «ите вччтг» ялгыз булганга» һәм Соәет Татарстанын милләтчеләр Татарстаны итәргә дигән нияте «уйлары реаль булмаганга». Бу уйлары белән Ш Нигъмәтм Хеиммегпучыч әлеге китапчык «илебезне большевизмнан азат итү эчен кәрәштә файдалы булачак» Дигән ометләрен чәлпәрәмә китерә түгелме соң! Алданган, алданган Хәкимоглу! Алдаган, алдаган Ш Нигъмәтм үзенең редакторын' Китапчыкның кереш сүзендә автордан зирәгрәк булып күренгән Хәкимоглуны Ш. Нигъмәтм матур итеп тел башына утыртып куйган.. Ш. Нигъмәтм «милләт азатлыгы* турында семләиергә ярата. «Милләт азатлыгын» ул татар халкының большевизмнан, ягъни социализмнан азат булуында күрә Социализмның илебездәге барлык милләтләргә чыи херпек кигерүе хакында, шул хорпек кә нигезләнеп, татар халкының әдәбияты рәсем, музыка, театр сәнгате, жоиомниесы нинди югарылыкка күтәрелүе турында «Казан үт лары «и укучыларга сеияәл торасы ю«. Ш. Нигъмәтм һәм А. Хәкимоглу кебек бәндәләр бүген, күрәсең, татар халкым әнә шушы иректән «азат» итәргә хыялланалар Безнең 6ү ирегебездә — ил уллары Хесәен Ямашев. Мулланур Вахитоәлар рухы аларның нерәи тибеше Алар—татар сосет халкының милли каһарманнары, ә каһарманнарны халыкка кочләл тагыл га. халыктай кечләл алып та булмый. Кан белән яулап алган, кан түгел Антантадай. >цам биреп фашизмнан саклап калган ирекне — шулай ук! А. Хәкимоглу үзенең кереш сүзендә Ш Нигъмәтиие «ирен сеюче тәтер улье* дип атын, аны халык улы дип бәяләмәкче була Халык улларының талыкма каршы кара ният, хаинлек санлап иеруләрен кешелек тарихы белми Халыкның тугры уллары дип тарих Муса Җәлил, Юлиус Фучик генерал Карбышев кебек чын патриотларны исәпли Муса Җәлил һам аның корәшташләрә кебек чыи патриотларның авазлары. Моабмтлариы җимереп. илгә кайта, халык нәра-еиә юл таба һәм мәңге үлмәс җыр булып яңгырый Ш Нигъмәтинең очы очка ялганмый торган язмаларын укыганда авызлыгыннан уза үк кибә башлаган бер бәндә белем очрашкан кебек буласың Күңеленең салкын- яыгы чиркандырып җнбәре. уйларының мескенлегә кызгандыра. Тугем туфра'ын саткан бәндәнең язмышы менә ичидн була икән дил. баш чайкап куясың.