Логотип Казан Утлары
Повесть

БЕЗ—КЫРЫК БЕРЕНЧЕ ЕЛ БАЛАЛАРЫ


Сугыш елларында педагогия училищесында укыганда кондзлеч дзфтзре алып барган идеи. Лз гына үзгәреш кертеп шул кнндзлек дәфтәремне укучыларга тәкъдим итәм Бу —хикәя дә. повесть та түгел. Монда уйлап чыгарылган бер нәрсә дз юк. Бары тик кеше исемнәре генз үзгәртеп бирелде,
АВТОР.
Менә дигән бер майор...
Я Л|15И орилорга чабата тузаны аркылы көлтә-көлтә булып кояш Я> IMS нурлары сузылган иде. Менә дөньяның рәхәте канла икән! ■W Я Әле кичә генә без колхоз басуларында көлтә кертә, бәрәң- I ШК,-Я ге ташый идек. Үгезне туарып тәртә арасыннан этеп чыгар’ ганга әле тәүлек тә тулмаган. Тырнак төпләрендәге дегет, оекбаштагы арпа кылчыклары, бирчәйгән уч төпләре — кичәге тормыш* ның истәлеге әнә шулар. Миләр катып калган, аларны кыймылдатмаганга өч-дүрт ай. Миләрдә ике-өч кенә тирән сыр бар Аның берсе — сугыш, канкойгыч сугыш турында. Фронтка икмәк кирәк. Без, агасыз калган тәртипсез малайлар, әнә шул икмәкне кырдан жыеп загот* зернога озатырга тиешбез. Без инде дүрт жәй шулай эшлибез. Мидә икенче сыр — ашау турында Кайда гына, кайчан гына авызга кабарлык нәрсә булса, без аны кабарга, йотарга тиешбез. Ә йотарлык әйбер һәр жирдә бар. Көлтә йөгендә утырып кайтасын — бодай башы уып ашыйсың. Урман буенда күшә, су буенда кыр суганы, жир жиләге очрый. Амбар тирәсеннән узганда кесәгә борчак тутырып китәсең. Алабута, кычыткан, чөгендер, яшь бәрәңге яфрагы — болары ашка китә. Табигать бай —үз баласын ул пичектә саклый. Мидә өченче сыр.. Өченчесе — юк. Кичә юк иде
Бүген беренче октябрь — сугышның дүртенче көзе. Без аркага кап-чыкларыбызны асып, кемнеңдер теләге буенча, укырга килдек. Үгезләрдән, дегет, камыл исеннән, күксел урманнардан, зәңгәр төтенле, көйгән бәрәңге исе килеп торган басулардан безне кем аерды? Ник аердылар? Моны беребез дә белми.
Җәй буе борчак, яна бәрәңге, әвендә киптерелгән, төтен тәме сенгән яна арыш умачы ашап, капчык күтәреп, тән ныгып беткән — бүген әнә шул көчне кая куярга белгән юк. Кичә кичен генә мунча кергәнне сылтау итеп, бүген битен дә юмаган унбиш-уналты яшьлек малайлар училище коридорында колхоз тузанын кагалар Менә коридорның бу почмагында Түбән Кенә малайлары. Барысы да чиста ыштырдан, яңа чабатадан. Менә зәңгәр сырмалар кигән Карадуган малайлары—һәммәсе кишер ашыйлар. Л1өрәле малайлары кесәләрен әйләндереп бер төрерлек тәмәке эзлиләр, шул арада ду килеп бәргәләшеп алалар. Чабыш атлары кебек барысының да борын тишекләре кинәнгән. Беренче кыңгырау чылтыраса да. класска керергә уйлап та караган кеше юк.
Кинәт өлкән курс малайларыннан берәү:
— Завуч!.. — дигән бер генә сүз кычкырды да класска кереп юк булды. Аның артыннан коридорның яртысы бушап калды. Коридор буйлап электр тогы узгандай булды һәм без. туң миләребезне кыймылдатып өлгергәнче, тузан болыты эченнән ялтыравыклы күзлек пыялалары күренде. Миләр кыймылдады. «Әһә, шул ике пыяла — завуч икән», — дип уйлап алдык Ике пыяла безне гипнозлагандай итте. Аяклар класска өстерәделәр. Коточкыч тынлык урнашты. Мин класска күз төшердем. Бүреген салырга акылы житкән Мөрәле малайларының чәч төпләренә хәтле кызарган, башларыннан пар күтәрелә Нәкъ шул секундта ишек ачылып аннан ике түгәрәк пыяла күренде. Миләр кызу- кызу эшләделәр. Нигә алай? Нәрсә, безнең кеше күргәнебез юкмы әллә? Безме? Без бит фронтка икмәк җитештергән малайлар...
— Шапки снять!
Тәрәзә пыялалары зыңгылдап китте. Кемнеңдер парта астындагы сөт салган чирек литрлы шешәсе идәнгә тәгәрәде.
Завуч — рус теле укытучысы икән.
Тынлык урнашты. Тәрәзәдән ерактагы сары басу күренә, анын күк белән тоташкан урынында тук кибәннәр өем-өем булып утыралар, биектә-биектә тилгәнме, ниндидер кош тирбәлә. Күк йөзе зәп-зәнгәр. Көлтә йөге өстендә үгез көенә баруы нинди рәхәт иде! Ә монда кыймылдарга да шикләнеп утырасың... Күзлекле кеше кесәсеннән саплы зур тарак алып озын чәчләрен рәтләде. Аннары күзлеген салып, аны ап-ак кулъяулык белән озаклап сөртте. Күзлеген салгач, бу кеше бөтенләй хәтәр булып тоелды Гел йөгән белән күреп ияләнгән ат янына. йөгәнен салгач, барырга куркасың. Ул әллә нинди талый торган ат күк тоела...
— Мин сезгә рус теле укытырмын, ребятки. — дип. күзлекле сүз башлады. — Мин бүгенгә сезнең белән татарча сөйләшәм. Ләкин без. акрынлап, дәрестә русча сөйләшүгә күчәрбез...
һи-и, безнең өчен бу яңалык түгел! Без моны инде бишенче класстан бирле ишетеп киләбез. Барыбер, бернәрсә дә чыкмаячак. Бик әллә кем булып кылансаң, үзеңне сугышка да алып куярлар әле. Гәүдәң бик төз. тавышың таза күренә. Менә дигән бер майор чыгар үзеннән...
— Миңа алтмыш яшь. — дип дәвам итте күзлекле калын, көр тавыш белән, классның нәрсә уйлаганын сизгәндәй. — Минем сезне культуралы, белемле кешеләр итеп күрәсем килә. Укып бетергәнче миндә рус теле өйрәнсәгез — үкенмәссез. Мин үзем Мәскәү татары. Поездларда йөргәндә сезнең як халкының рус сүзләрен сытып сөйләшүенә минем йөрәгем әрни. «Брач баренье белән чәй эчә», дип сөйләгәннәрен ишеткәндә. мин бөгелеп төшәм, оялуымнан кая керергә бел мим. Беренче дәресне без шуңа күрә бик жиңел бер эштән башларб ыз. Сез мина ике баганага бишәр сүз языгыз. Беренче баганага «б» авазына, икенче баганага «в» авазына башланган сүзләр булсын. Мин шул сүзләрдән чыгып кемнең кем икәнен үзем чамалармын...
Борыннар тартылды, каләмнәр кыштырдый башлады «Жинел» генә дигән эш шактый авыр булып чыкты. Парта араларыннан кайнар һава күтәрелгәндәй булды, кеммендер каләме сынды, берәүнең карасы түгелеп, кемнендер чалбарын буяды, кайсыдыр язуын бозды...
Зур газаплар белән унар сүз язылып бетте. Күзлекле парта араларында йөри башлады. Ул һәр кешенең дәфтәрен алып, күз йөртеп чыга ♦ пэр дәфтәрнең үзенә аерым чырае. Бер төрле дәфтәрне алгач, «әһә- әһә» дип тиз генә карап ала да: £
— Кайсы мәктәптән? Укытучың кем иде? — дип сорый Кайбер дәф- н
тәрне почмагыннан чеметеп жирәнеп кенә кулына ала, авызы кыйшаеп ц китә, йөзе сытыла. Үзе бер сүз дә дәшми, теге малай да монын чытык j йөзен күреп кып-кызыл булып утыра, башын аска ия... ц
— Фамилия?
Тәрәзә пыяласы тагын зыңгылдап китте. Тез башлары ямаулы күк- 2
кулына да үрмәлиләр икән. Бу микроблар керсә, кешене чирләтәчәк в икән...
мартын маташтык:
— һи-и, исегез киткән икән, мондыйларны гына бөккән бар инде!
— Ә бездә, ә бездә.. Моннан да усал иде, химиядән укытты берәү. Рогаткадан «шалт» тегенең күзлегенә бер малай. Шуннан соң майлагандай булды...
— Ә безнең авылда... Ә безнең авылда...
Малайлар шаулаштылар, ләкин барысы да монын болай гына, бүрәнә артыннан бүре куу гына икәнен беләләр иде. Моны Зарифуллнн да бик яхшы аңлаган һәм ул, сүзгә катнашмыйча гына, горизонттагы кибәннәргә таба карап, тәрәзә янында тора иде„,
Ата кара тараканның кан әйләнеше
Әркәшә Пермяков —рус малае. Аның чиркәү кушкан исеме Аркадий булгандыр инде. Ләкин туганнан бирле татар авылында яшәгәнлектән, ул Әркәшәгә әйләнгән дә беткән. Хәер, башка яктан да ул нәкъ безнең кебек: русча бер авыз сүз белмн — чөнки әти-әнисе дә гомер буе татар авылында яшәгәнлектән, гел татарча гына сөйләшәләр. Киеме лә татарча; өстендә брезент тышлы бишмәт, аягында кызыл буяулары чыккан олтанлы манган итек. Бәген булган аермасы — фамилиясендә һәм ., су коенганда гына күренә.
сел чалбар кигән Мөрәле малае, үлем жәзасы алган кешедәй, башын £ түбән иде, партаны шыгырдатып басты. Ун минут элек кенә бу малай | коридорда бөтенебезне чалып егып, изеп йөргән иде. х
— Зарифуллнн,— диде ул, ияген бишмәт якасына яшереп.
Күзлекле исә башкача бер сорау да бирмәде. Ул Зарифуллиннып з пычранган дәфтәрен парта өстенә төшереп жибәрде. Аннары кесәсен- х нэп дүрткә бөкләнгән ап-ак кулъяулык алды да бармак очларын • сөртте. Моны ул шулкадәр чын итеп эшләде, бу вакытта бөтен класс- У ның күзе шунда гына булды. Әйтерсең, Зарифуллинның дәфтәр битендә микроблар өелеп яталар икән, әйтерсең, ул микроблар күзлекленен ♦
...Мәскәү татары шулай итеп бу дәрестә безне жинде Ормады, сук- п мады, хәтта бер генә тапкыр ачулы сүз дә әйтмәде, шулай да жинде. £
Без авыл мәктәбендә иркенлектән тулысынча файдаланган идек s Ир укытучылар юк, хатын-кызлар гына... Укытучылар да безнең кебек _ үк ачлар, уты ары юк. «Бәлки безне дә сугышка алырлар әле», — дип җибәрергә дә куп сорамый идек. Шунлыктан күбебез тәмәке тарта, теләгән дәресенә керә, теләмәгәненнән кайтып китә иде. Әнә шундый иркенлектән сон Мәскәү татарының безнең өстән ниндидер власть урнаштыруына, әлбәттә, риза булмадык. Тәнәфескә чыккач әле тел шо-
Аның әтисе авылда ветеринар булып эшли. Халыкта ветеринар дигән сүз юк, «ат врачы» дигән сүз генә бар. Аксап йөргән кәҗәңне дәваласа да, бозаулый алмый яткан сыерны бозаулатса да, Пермяковнын исеме гел «ат врачы» булып калды. Җиденчене бетергәч, Әркәшә дә ат врачлыгына укырга китә икән дип сөйләгәннәр иде — ләкин укытучы булуны артыграк күргән, ахрысы, безнең белән училищега килде. Наданлыгы бер дә безнекеннән ким түгел, ләкин рус грамматикасы дәресендә кинәт кенә дәрәҗәсе күтәрелде.
Икенче дәрестә без инде ия белән хәбәр табу, жөмлә турында кагыйдә әйтү кебек эчпошыргыч эшләр булыр дип тора идек. Бөтенләй башкача булып чыкты.
— Сез — колхозчы крестьян малайлары, — дип сүзен башлады Мәскәү татары, — һәм киләчәктә дә күбегез авыл балаларын укытыр. Менә без авыл халкы өчен кирәк булган кайбер сүзләр белән танышыйк әле. Исегездә тотыгыз, мин яздырачак сүзләрнең бик күбесен руслар үзләре дә белми. Бигрәк тә шәһәрдә яшәгәннәре. Я, сезнея татарда кызыл ат буламы?
Безнең өчен бу сорау — сорау да түгел.
— Кызыл туры, — дип кычкырабыз.
— Ә сары ат?
— Була!
— Кара ат?
— Кара туры!
— Менә хәзер шуларны русча әйтегез.
Без тынып калдык. Мөрәле малае Әлтафи миңа борылып пышылдап кына болай диде:
— Чукынды, малай, монда ат печүчеләр әзерлиләр икән, укытучылар түгел.
Ләкин мин аңа җавап бирергә өлгермәдем. Укытучы безне яна сораулар белән күмде:
— Ә атның бәкәле русча ничек булыр? Ә бәкәл эстендәге ялы ничек? Ә? Менә монысын руслардан да бик сирәк кеше белә.
Әркәшә әнә шул дәрестә танылды. Ул бер-ике сорауга дөрес җавап бирә алды. Мәскәү татары аны мактап: «Май чүлмәгенең тышыннан билгеле», — диде. Без, борыннарыбызны тарта-тарта, тактадан күчереп яздык һәм гаҗәпкә калдык: баксан, ике атның төсе бер үк төрле булып та, ялы, койрыгы икенче төрле булса, рус телендә икесенә дә аерым исем бар икән. Дәрестә татарча да шактый мәгълүмат алдык. Ат төсе без уйлаганча ике-өч төрле генә булмый икән. Аның коласы да, җирәне дә, алмачуары да була икән! Каян белеп бетергән боларны Мәскәү кешесе? Әйтерсең, ат врачы булып эшләгән. Әллә, югыйсә, чыннан да, ат врачымы икән? Бу сугыш вакытында кемнәр генә кем булып йөрми. Әнә, лесхоздагы почта начальнигы, алтмыш биш яшьлек Иван Георгиевич, безгә рәсем дәресеннән керә. Училищеның хуҗалык мөдире Исмәгыйл агай да безгә зоология укыта бит әле!
Мәскәү татары, чыннан да, ат врачы дигән фикергә килдек. Бу фикерне бигрәк тә Әлтафи куәтләде. Рус теле укытучысы ат врачы икән... Әһә, әйтәм җирле, беренче дәрестә үк ул «татарлар брач дип сөйләшәләр .. Шуның белән йөрәгемне әрнетәләр» дип сөйләнгән иде. Үзенә кагылганга икән... Аңлашылды. Ләкин ат врачлары бик алама булалар иде. Менә безнең авылның Пермяковны алып кара инде. Җилкәсендә көн-төн калын күн сумка. Үзеннән әллә нинди дегетле дару, авызыннан сарымсак исе килеп тора. Күн фуражка гына киеп йөри. Ә бу? Алла белсен...
Рус теле дәресендә дәрәҗәсе күтәрелеп киткән Әркәшә бер көн эчендә ике фәннән харап булды.
Берсе — әлеге дә баягы рәсем дәресендә.
Иван Георгиевич бу жирләрдә беренче земский больницалар, почта бүлекләре ачылганда ук дөньяга килгән кеше икән. Ул беренче дәрестә үк безгә мондагы алпавыт утарының тарихын, беренче больница, беренче почта бүлегенең ничек ачылуын сөйләде. Үзе революциягә кадәр гимназия белеме алган, аннан ниндидер институтта укып, элемтәче булып киткән. Әтисе потомственный дворянин булган икән. Моны ишетүгә без- ♦ нең колаклар торды. Әлтафи, моңа һич тә риза булмыйча, бөтен класс- 3 ка ишетелерлек итеп татарча: £
— Череп таркалган сыйныф, — диде. <
Әркәшә дә моңа кушылып: <
— Алайса, безде алпавыт калдыгы укыта икәд. — дип куйды. “
Әркәшәнең һәрвакыт борыны тыгылган була һәм ул бервакытта да 2 борын авазларын әйтеп мәшәкатьләнми иде. а
Ләкин алпавыт калдыгы безне ормады-сукмады, ә кемнең нәрсәгә g сәләтле икәнлеген белү өчен өстәл өстенә тумбочка утыртып куйды да gj шуны кәгазьгә төшерергә кушты. Я хода! Кемнәрдән нәрсәләр генә ш чыкмады! Ну, тапты эш бу картлач үзе дә! Ирекле рәсем дисен иде ул = хет! Менә ичмасам авыл мәктәбендә укытучылар безгә шулай дип кенә ь әйтәләр иде. Кем әтәч, кем куян, кем яфрак ясый иде. =
Тумбочканы әмәл-чәмәл китергәч, Иван Георгиевич, нәкъ безнең 1 теләкне белгәндәй, ирекле рәсем ясарга кушты. Әркәшә әнә нәкъ шул 3 ирекле рәсем белән харап булды.
..Дәрес бара, һәркем кыштыр-кыштыр килеп нәрсәдер эшли, артка ♦ борыла, кемнәндер нәрсәдер сорап ала. мышкылдый. Берәүләр ясаган я рәсемнәрен резинка белән выжылдатып бозалар, икенчеләре сугышка “ кадәр үк алынган буяу карандашының калдыгын тел очына тидерә- тидерә буйыйлар. Иван Георгиевич парталар арасында йөреп тора - Аның аксыл сирәк чәчләре бер як кырыйдан юл ачып майлап таралган. аксыл мыегы нәкъ борын астында гына урталай бүленеп, борын туры- . сында ирене ялтырап тора. Шуңа күрә сөйләшкәндә ул кишер ашап л утырган куянга охшап китә. Аның киемнәре иске, ләкин бик пөхтә, һәр дәрескә муенына кара лентадан ясалган күбәләк куеп керә. Үзе бераз гына бөкре һәм аякларын өстерәбрәк йөри Грек. Рим сәнгате турында искиткеч яратып сөйли. Чабаталы малайлар булсак та. һәр- кайсыбызга «сез» дип кенә сөйләшә Әлтафи. саташып әллә ничә тапкыр үзе турында «без» дип жавап бирде. Без ана ияләнгәнмени сон! Иван Георгиевич һәркемгә ниндидер бер киңәш бирә, жылы сүз әйтә.
— Менә сезнең яфрагыгыз сабагына караганда бик кечкенә чыккан, — дип, телен шартлатып куя...
— Ә менә сезнең әтәчегез бик әйбәт. Тик нигә аның шпорлары юк? Ә? Сезнең авылда әллә әтәчләр шпорсызмы?
— Яхшы, бик яхшы. Сездән киләчәктә менә дигән рәсемче чыгарга мөмкин. Тик шунысы бар: куянның бервакытта да колагы яшел булганы юк.
Кинәт Иван Георгиевич «әэ» иткән тавыш чыгарды. Карасак — аның кулында Әркәшә дәфтәре Рәсем укытучысының куллары дерелди, икегә бүленгән мыегының очлары берсе аска төшә, икенчесе өскә күтәрелә сыман тоелдылар...
— Сез... Сез... — Ул. кулъяулыгын чыгарып, ютәлләргә кереште — Сез нәрсә эшлисез, ә? Я. басып сөйләгез әле? Бу нинди натурализм’ Сезгә ничек... — Ул ютәленә буылды. — Сезгә ничек оят түгел? Сез нинди бәләкәй хулиган? Совет мәктәбе эчендә сез нәрсә эшлисез?
Карт кыштыр-кыштыр атлап өстәле янына китте. Калтыранган куллары белән журналда Әркәшәгә икеле куйды. Аннан рәсем дәфтәренең битен ертып алды да, йомарлап, мич артындагы утыннар арасына ыргытты Натуралист Әркәшә, кып-кызыл булып, түбән карап утырды.
Ахырдан гына билгеле булды: ул, айгыр рәсеме ясаганда, бераз чаманы югалтып җибәргән икән.
Иван Георгиевич исә дәрес беткәнче ютәлләде.
Бәхетең бер йомарланмасын... Аннары бетге диген. Рәсем дәресендәге вакыйгадан айнып та җитмәдек — зоология дәресендә тагын Әркәшәне бастырып куйдылар.
Укытучы керер алдыннан гына Әркәшә сөйләнеп утырган иде:
— Мин үзем бер нәрсә дә белмим, ничек кенә сөйләрмен инде.
Шулай диеп әйтеп кенә бетерде...
— Узган дәрестә, — диде юан корсаклы хуҗалык мөдире урыныннан торып, — без ата кара тараканның кан әйләнешен өйрәндек.
Ул авызын зур итеп ачып бер иснәде. Ахырында бераз гына үкереп авызын япты.
— Пермяков, — диде ул, журналга карамыйча гына, — узган дәрес материалын бик һәйбәтләп безгә сөйләп бир. Ә сез тыңлап утырыгыз.
Зоология укытучысы куенына кереп озак кына актарынды да чынаяк зурлыгындагы сәгатен тартып чыгарган булды. Әлтафи артка борылып елмаеп куйды. Узган төн генә йокы алдыннан Әлтафи сөйләнеп яткан иде: имеш, зоология укытучысына корчаңгы йоккан, шуна күрә дәрес вакытында сәгатен караган булып бер кашынып ала икән.
Мәет тә мәет, Әркәшә дә мәет. Ябык муенын бөгеп, бераз шакмакка охшаган башын бик нык иеп акрын гына басты. Җиденче класстан килгән гадәт буенча, ачык китабын алдагы иптәшенең аркасына сөяп куйды да сөйләмәкче булды. Ләкин җөмләнең беренчесен һич кенә дә ерып чыга алмады.
— Ата кара тараканның кан әйләнеше... Кан әйләнеше... гаять... гаять...
— Я, я, — ди укытучы сәгатен озак итеп куенына сала-сала, — я. шуннан... — Әркәшәнең каушаудан борыны тыгылды.
— Ата кара таракаттык... Кара ата таракаттык... гаять... гаять...
Ах, бу «гаять»не! Язалар да сон инде китап авторлары да, ач кал- гырлары!
— Кара тараканның кан әйләнеше гаять... гаять...
«Гаять» Әркәшә өчен капкын булып чыкты. Күпме генә тыпырчынмасын, ул аннан ычкына алмады. Биология укытучысы, авызын зур итеп ачып күңелсез генә тагын бер иснәде дә, Әркәшәгә икеле куйды.
— Син, пнимаешь, оятсыз рәвештә хөкүмәтне таларга килгәнсең. Хөкүмәт сиңа көненә биш йөз грамм ипи бирә, ә син, пнимаешь, икеле аласың. Менә мин синең ипи карточкаңны тоттырып калдыртыйм әле, булгахтырга әйтеп... Ата кара тараканның кан әйләнешен белмәгән көе кая бармакчы буласың син, ә? Оятсыз син, пнимаешь, актык сүз шул сиңа... — дип сүгеп тә алды.
Әркәшә киселгән арыш башагыдай партага ауды. Капланып ятты. Ипи карточкасы... Ник аңа тия бу завхоз, ә? Әркәшәләрнең өйдә сигез бала. Әтисе бер үзе эшли. Колагы чукрак булу аркасында сугышка алмадылар. Башкаларга тигән льготалар аларга тими. Колхоздан аванска алган икмәк өстән чыгып бара. Семьяда иң олы бала булган Әркәшә авансны биология дәфтәренең соңгы битенә үзе язып бара. Менә дәфтәрнең ул бите әле дә ачык. «Колхоздан ашарга алынган. 1944 елда» дип язып та куелган. Әркәшә вак яза, пөхтә яза. Хәрефләрне авыштыруны бер дә яратмый, һәр хәрефен туры гына итеп утыртып куя. Үзе өчен язганда хәрефләрне ул тары бөртеге кадәр зурлыкта гына яза. Дәфтәр битеннән туп-туры бер багана төшеп киткән.
12 кг арш
8 кг арш
12 кг арш
14 кг арш
Бу багана бик биек. Ләкин ни өчен «арыш* дигәндә бер хәрефне төшереп калдыра ул? Әркәшәне белмәссең, ул йомык күңелле малай
Ата кара тараканның кан әйләнеше яңадан бөтен классның тамак төбенә төен булып утырды. Ну, бу ата кара тараканны! Кансыз гына яшәсә булмаганмы соң аңа, кансыз бөҗәкләр бит әнә дачурта!
«Эһ» иткән тавыш юк. Кабер тынлыгы. Завхоз сәгатен алырга куенына кереп бара. Чыннан да, сәгатьне бик озаклап ала. Әлтафи сүзе ? дөрес булыр. Ләкин бу хәл ата кара тараканнан коткармаячак. Кара < таракан — котылгысыз. Тагын кем генә харап бу...
— Абый, Исмәгыйл абый, — дип урыныннан торды Әлтафи кисәк < кенә.— Безнең бит кичә бәрәңге җирендә чиләкләр калды.
Класс өстеннән ниндидер җиңел һава дулкыны узды. Күзләр нинди- 2 дер өмет белән Әлтафига текәлделәр. Хәзер нәрсә дә булса булыр.. Э Тик тараканнан гына котылырга иде. §
— Я. я, Хәлимов. нәрсә әйтмәкче буласың моның белән? Ь
— Соң. абый, нәрсә әйтергә дип шул инде: дәрес урынына әллә _
басуга гына барабызмы? Кайтышлый складка берәр чиләк бәрәнгекүтә- з pen кайтырбыз. =
Мең яшә, Әлтафи! Исмәгыйл агай куен кесәсенә тагын кереп китте. « Әлтафи ыргыткан кармакка шул арада хәйләкәр, мут Баязитова җим 1 киертте.
— Абый. имә. безнең класс малайлары тимер көрәкләрне кайрый
быз дип әйтәләр. Көрәкләр бик үтмәсләнгән, кичә дә уч төпләре каба- ♦ рып чыкты. а
Зоология укытучысы шул секундта юк булды. Аның урынын хужа- £ лык мөдире алды Класс жинел сулап куйды. =х
— Бәрәңге алып кайтырга дисезме? Ашханәгә каграз бүген бәрәңге “ кирәк. Ә дәреснең ничә минуты калган соң? Ә кемнәр көрәк кайрый г белә? Кулларыгызны күтәрегез әле? Яхшы. Бүген дәрестән соң складка _ килерсез.
Исмәгыйл агай нәрсәдер уйлагандай күзен йомып торды. Аннан кинәт кенә яктырып журналга тотынды.
— Тукта, без бит әле исемлек тикшермәгән.
Ул акрын гына исемлек тикшерә башлады. Күренеп тора, аңа нәрсә беләндер вакытны уздырырга кирәк. Исемлек тикшерү менә болайрак барды.
— Абдуллин!
— Мин!
— Әһә, Абдуллин бар. Аны бар дип куябыз Ярый, Абдуллин булды, билгеләдек. Баязитова?
— Мин!
— Әһә. Баязитова да бар. Ярар, аны да бар дип билгеләп куйдык. Инде килеп Зарифуллин? Ә? Әллә юкмы?
Беразга гына сонга калган Зарифуллин да сикереп торып басты.
— Ә, бармыни? Мин, әллә юкмы дип торам. Шулай, бар дип билгелибез.
Безгә нәкъ менә шушы гына кирәк иде. Беребездә дә сәгать юк. шулай да чама белән чирек сәгать дәрес калгандыр. Болай булса, эш начар түгел. Исемлек әле зур, һәрхәлдә, ата кара тараканга кабат кай- тылмас. Җай гына барган эш Әркәшәгә җиткәч тагын төртелде. Әркә- шә баягы удардан әле дә айнып җитмәгән иде һәм укытучы аның фамилиясен әйткәндә ул, әлбәттә, җавап бирерлек хәлдә түгел иде. Ләкин йөз сум акчаң булганчы йөз дусын булсын! «Пермяков» дигән сүз чыгуга. Әлтафи утырган җиреннән генә нәкъ Әркәшәнен үзе төсле әйтергә тырышып җавап бирде.
— Пид!
Барыбыз да шыпырт кына хихылдаштык. Әлтафи, әлбәттә, тотылды. Әле генә бик эшлекле кыяфәттә бәрәңге алып кайтырга тәкъдим керткән Әлтафи инде аяк үрә бастырып куелган иде.
— Кешенең физик кимчелегеннән көләргә һич тә ярамый, Халимов,— диде биолог куенына керә башлап. — Ярамый. Ул нииди шовинизм ул, пнимаешь? Шовинист булырга ярамый, шту син...
Ләкин никадәр генә каты әйтелмәсен, дәрес бетеп, класстан чыкканда Әлтафиның йөзендә ниндидер шатлык балкый иде. Ни дигән сүз ул шовинист? Шайтан белсен! Ләкин менә шул хикмәтле сүзне Әлгафига ябыштырып куйдылар бит әле!
Шулай, горур кыяфәттә шовинист Әлтафи коридорга чыгып кипе. Класста иң арткы партада натуралист Әркәшә генә ятып калды...
Зарифуллин калырга булды
Ике атна чамасы вакыт үтте.
Дәрес бара. ,
Бүген томанлы һава, басу түрендәге кибәннәр күренмиләр. Хәер, аларны инде ындыр табагына ташый башлаганнар иде. Авыл басуындагы шул кибәннәргә карасаң, ничектер жанга рәхәт булып китә иде, инде алар да югалып баралар.
— Ян Амос Коменскпй, — ди кылыч борынлы педагогика укытучысы. — баланың дөрес тәрәкъкый итүе өчен дүрт шартны нигез итеп ала. Бу турыда сез беләсез. Менә хәзер Коменскийның «Бөек дидактика» дигән хезмәте турында кем миңа сөйләп бирер. Ягез әле, ягез!
Укытучының бусы да күзлекле. Тик монысының күзлеге зәңгәр һәм бик калын. Шуңа күрә ул җанга салкынлык өрә. Укытучының бармагы журналдагы исемлек буенча түбән төшә. Бармак «А» хәрефен узды. Абдуллинның авызы ерыла. Ул елмаеп артка карый. Баязитова чатнаган иреннәрен шатлыгыннан ялап ала — бармак «Б» хәрефеннән дә узып китте. Гыйззәтуллинның бите ап-ак киндергә әйләнә: зәңгәр күзлекнең бармагы шул фамилия тирәсендә туктап кала.
— Моны безгә әйтеп бирер... Хәзер моны безгә әйтер... безгә әйтер.»
Я. хода! Нигә дип шулай газаплыйсың! Әйт, тизрәк әйт фамилиясен, кем булса да булыр, тик болай газаплама гына!
— Моны безгә хәзер бик яхшы итеп сөйләп бирер... Зарифуллин.
Кинәт кенә Гыйззәтуллинны очкылык тота башлады. Педагогика дәресе аның өчен ул кадәр куркыныч түгел, ләкин ул һәрвакыт «педагогика» сүзен әйтә алмыйча иза чигә. Педагогика расписание буенча беренче дәрес булып керә, гомуми торактан училищега килеп җиткәнче салкында авызлар күшегеп бетә... Туңган авыз белән «педагогика» дип әйтүе, әлбәттә, уен-муен түгел. Монда теләсә кем буталырга мөмкин. Гыиззәтуллин— әгәр аны педагогика дәресендә бастырып куйсалар — бер дә исе китмичә генә «федәикә» дип сөйли бирә. Булмастаен белгәч ул инде бөтенләй башын ватмый... Бәхетсез Зарифуллин исә Коменскийның «Бөек дидактика»сы турында сөйләргә дип басты. Сипкелле яңагын зәңгәр бишмәтенең сап-сары мех якасына яшерде. Өметсезлек белән күзләрен тәрәзәгә төбәде. Анда кыеклап яңгыр ява. мондый көнне колхозда эш булмый. Каравыл өенә җыелып тәмәке төреп, күр-гән-белгәнне сөйләп яту никадәр рәхәт була иде.
— Я. я, Зарифуллин... Аны сөйләргә кыенсынсаң, Иоганн Генрих Песталоцци карашларына туктал. Бөек швейцар педагогының баланы тәрәкъкый иттерү турындагы карашлары нидән гыйбарәт?
Үтерде. Суйды. Ах. ике-өч йөз ел элек Коменскип белән Песталоцци туганчы укуы бик җиңел булгандыр. Зарифуллпнпың күз аллары ка-раңгылана, аның алдында ниндидер боҗралар очып йөри башлый. Ул
тузып юкәсе чыккан чабатасын бер өзлексез идәнгә ышкый. Кичә урамда эт тизәгенә басылган булырга тиеш. Юкәне харап итә инде ул. Авылга кайтканчы таралып китсә нишләсе булыр? Ах, тукта әле, нинди юкә? Песталоцци бит әле. Ә зәңгәр күзлек, әйтерсең, тырнак астына энә тыга...
— Яле, яле, сөйләп жибәр әле? Ә? Әллә кыенмы? Уйла, уйла *
яхшылап. з
Зарифуллин бүген үк училищедан качарга карар бирде. Аның каш- < лары, керфекләре тирләде. Шул минутта ул үзенең баш миен бик сыек 5 хәлдә итеп күз алдына китерде. Баш мие шулпаланган! Тизрәк качарга 5 кирәк! Тизрәк авылга, үҗәт, каты муенлы үгезләр арасына, җылы ат а абзары тирәсенә! Ул барысын да күтәрер, өстерәр, ындырга төнге сме- 5 нага чыгар, тик менә бу Коменский белән Песталоццидан гына котка- м рыгыз... =
— Песталоцциның педагогик идеяләрен кем дәва.м иттергән? Яле, £
яле, Зарифуллин. и
Сыекланган ми чайпалып алды. *
— Дистервег, — диде Зарифуллин шатлыксыз гына. Аңа хәзер ба- ь
рыбер иде. 1
— Ого, ого, молодец! Менә,молодец, Зарифуллин. Яхшы, бик |
яхшы бу. 2
Зарифуллинга тагын кайгы төште. «Бик яхшы» дип торганда ничек “ итеп училищедан качарга инде? ♦
Дистервег турында Әлтафи сөйләде. Әлтафи класста иң зур малай, п аның кесәсендә һәрвакыт чакматаш белән филтә һәм бакчада үстергән « яшел тәмәке булыр. Анын кесәсе әллә ничә жирдән янып тишелгән. Ләкин ул телгә оста. л
— Дистервег бөек педагог булган,— дип күз дә йоммыйча алып а китте ул. — Ул бик күп китаплар язган. Аның китаплары бик зур • әһәмияткә ия. Ул анда балаларны яхшы тәрәкъкын иттерергә кушкан. Шулай итеп, Дистервег бик зур әһәмияткә ия булып тора.
Әлтафи бишле алды...
Тәнәфес вакытында Зарифуллин белән Гыйззәтуллин коридор башына барып нәрсәдер сөйләшеп тордылар Йөзләрендә шатлык дигәннең әсәре дә калмаган иде. Зарифуллин ябыгып киткән, педагогика дәресе аның итен суырган кебек иде. Класс бүлмәсенә ул тәртә арасына җигелергә кергән үҗәт үгез кебек авыр керде.
Аның артыннан ук Мәскәү татары күренде.
Үтүкләнгән чалбардан, ефәк шнурлы, ялтыравыклы кап-кара ботинкалардан, ап-ак күлмәктән. Шул ук хәрәкәтләр: зур тарагы белән озын чәчләрен янга сибелдереп рәтләде, күзлеген сөртте, көмеш чылбырлы куен сәгатен чыгарып өстәлгә кунды... Класста көр тавыш яңгырады.
— Узган дәрестә, ребятки, без сезнең белән «Слово о полку Игорове» әсәрен өйрәнә башладык. Мин бүген тагын үзем укыйм. Сез тыңлап кына утырыгыз. Рус теленең байлыгына, әсәрнең көенә игътибар итегез. Борынгы шагыйрь менә ничек язган:
«Трубы трубят в Новгороде, стоят боевые знамена в Путивле. Игорь ждет милого брата Всеволода. И сказал ему Всеволод: «Один брат, один свет, светлый ты, Игорь..!»
Тигез, көчле, яңгыравыклы тавыш. Бу тавыш безнең хыялларны әллә кайларга алып китә. Без үгезләрне, кибәннәрне онытабыз. Дөньяның чиге безнең авыл басуындагы кибәннәр янында гына түгел икән. Дөньяның яратылышы да күптәннән икән. Тарих бик карт, бик тәҗрибәле икән. Ә без тарихны нибары сугыш —кырык беренче елгы сугыш башланган көннән генә башлана днп уйлый идек,
Мәскәү татары күзлеген сала да кия, сала да кия. Безнен туң милә* ребез үзеннән үзе кыймылдыйлар, без инде хыялларыбыз белән кыпчаклар, славяннар арасында йөрибез. Менә өермәдәй кыпчак гаскәре... Менә тимер алкалы җиләннәр, авыр шлемнар кигән, чукмар тоткан славяннар. Зур тояклы атларына атланып алар далада баралар. Атларының аяк астында җир селкенә... Гомер буе походларда йөргән, баш "астына ияр салып йоклый торган сугышчылар...
«А мои куряне — опытные воины, под трубами пеленаны, под шлемами взлелеяны, с конца копья вскормлены, дороги им известны, овраги знакомы, луки у них натянуты, колчаны открыты, сабли заострены; сами скачут — словно серые волки в поле, ища себе чести, а князю славы...»
Бераздан без моны хор белән укыйбыз. Мәскәү татары безнең тигез тавышыбызны ишетеп шатлана, күзлеген сала-кия:
— Во! Во! Во! — дип нишләргә белми. Шул хәлдә тәнәфесне белдереп кыңгырау чылтырый...
— Калырга!—дип хәл итте Зарифуллин. — Калырга, тырышып карарга кирәк.
Йокы килә
Авылдан училищега кадәр нәкъ унике чакрым. Тулай торакка кичтән барып кунасы килми. Ял көнне анда салкын, шыксыз була. Болай, ичмасам, атна кыскара: биш кич кунсаң, атна тәмамлана. Ләкин дүшәмбе көн иртән торып дәрескә баруы —әжәл. Кемдер: «Дүшәмбе — авыр көн». — дип әйткән, имеш. Ул кеше моны инде дүшәмбе көн иртән йокыдан торуны искә алып әйткәндер.
Тышта әле караңгы. Утлар алынмаган. Буран себереп тора. Менә Рәдифләр тәрәзәсе. Ут юк. Рәдиф сигезенчене бетергәч прицепщик булып эшли башлады да менә кышкы төндә рәхәтләнеп йоклый. Алар өендә йокы аеруча тәмле. Менә киң чиста идән. Анда тәгәрәшеп Рәдифнең энеләре йоклый. Аска толып, тун җәйгәннәр. Чәбәләнеп беткәннәр. Бер энесенең аягы икенче бер энесенең муенына салынган. Ә ин кечкенәсе, ике яшьтәгесе, мүкәләгән килеш капланып яткан. Аларда һәр төнне шулай. Их, нигә генә укып йөрергә, нигә прицепка гына утырыл- маган соң?
Авыл артта калды. Алда кара кучкыл урман. Анда буран юк, бүрекнең колакларын ычкындырасың. Тып-тын, җылы. Менә аланда печән кибәннәре. Ул кибәннең астында бик рәхәттер. Анда берәр җәнлекнең оясы бардыр. Алар әтисе, әнисе, балалары бергә җыелышып жир жиләге исе килеп торган печәндә рәхәтләнеп йоклыйлардыр. Их, нигә безнең заманда могҗиза булмый икән? Булсын иде менә шулай: синен каршыңа бер кеше килеп чыга. Ул сине таный. Болай ди:
— Энекәш, бүген уку төштән соң бит...
Менә шуннан, нәкъ шушы турыдан печән кибәннәре янына кереп китәр идең дә астына ук кереп йоклар идең. Озак итеп, рәхәтләнеп йокларга иде. Ләкин теге кеше чыкмый... Кибәннәр инде артта калдылар.
Яктыра башлады. Урман да бетте. Кырда салкынча, себерә торган буран. Иртәнге сорылыкта урман кырындагы училище бинасы күренә. Бер катлы агач йорт, урман буена сыя алмыйча, кырдагы кар диңгезенә таба сузылып таралып ята.
Класста җылы. Моржа исе. башка тия торган зәңгәр ис. Бөтен буыннар талып кала, тар парта арасында тик утыруы шундый рәхәт... Ләкин күзгә нәрсәдер өелә, нәрсәдер укытучы өстәле яныннан очып килә, туп-туры синең күзеңне каплый, баш аска төшеп китә... Юк, бу
әйбер бинокль икән. Әнә шуның ике трубасы эченә йокы тутырылган. Тыгызлап. Шул бинокль кара тактадан ычкына да. салмак кына тирбәлеп синең күзеңә килеп терәлә. Менә труба эчендәге төтен сыман әйбер чыгып синең күзләреңне каплый. Баш кисәк кенә аска сыгылып китүгә, бинокль юк була.
Әллә каян укытучы тавышы ишетеләг *
— Баш килеш: Буран 3
Иялек килеш: Буранның
Юнәлеш килеш: Буранга,— <
дип нәрсәдер сөйли. Шул арада бу сүзләр барысы да вак кисәкләр < булып оча башлыйлар Аларның һәрберсе бер кисәк йокы икән Алар ® күзгә килеп керәләр, башны авырайталар. Баш тула. «Буран, буран- 5 нын, буранга... Буран, буранның буранга ..» Өстәл янында басып торган и апа да һич тә укытучы түгел. Ул теге, печән кибәннәре янында очрарга = тиешле кеше икән. Ул кеше дә түгел, ә әллә нинди мамык сыман төтен- ь нән оешкан бер гәүдә икән. Ул үзе йокы икән. Менә ул аз-азлап йокы w очырта икән. *
— Буран, буранның, буранга...
Буран, буранның, буранга... х
Мамык сыман гәүдә бөтенләй таралып беткәч, барлык укучыларга i башларын өстәлгә салып теләгәнчә йокларга рөхсәт ителәчәк икән 2 Юк, алай түгел, монда парталар юк, бу — печән кибәне төбендә икән u Менә хуш исле печәнне тишеп кергәннәр дә йомшак тәпиләренә баш- ф ларын салып ике куян йоклап ята Ул куяннарның берсе баш килеш, икенчесе иялек килеш икән. Ә кибәннең бу ягын өстән зур итеп казыганнар. Анда Рәдиф үзенең энеләре белән йоклап ята. Кечкенә энесенең аяк бармагы Рәдифнең авызына ук тиеп тора, барысы да күкрәкләрен селкетә-селкетә мышлыйлар. Шунда ук кибән төбендә бер патефон әйләнеп утыра Пластинкадан бию такмагы ишетелә;
— Буран, буранның, буранга...
Шул көйгә кибән арасында бер олы апа бии. Үзе бии, үзенең күзләре йомык, рәхәтләнеп йоклый. Әһә, ул таныш кеше — татар теле укытучысы Рабига апа икән. Куяннар да, Рәдиф тә, аның энеләре дә. Рабига апа да рәхәт чигәләр... Тик сине генә ниндидер ачы тавыш бүлдерә. Ул —кыңгырау тавышы икән.
Грамматика дәресе тәмам.
Өйгә эш: «Чиләк» сүзен ике төрле санда да төрләндереп дәфтәргә язып килергә...
Рабига апа җәнлек тиресеннән теккән соры тунының җиңеннән кулларын чыгара. Аның дәресе дүшәмбедә беренче сәгать булганлыктан. соңга калучылар да. йоклап утыручылар да була. Йоклаган укучыларга ул ачуланмый. Тик дәресеңне генә белеп кил.
— Сезнең каныгыз азайган,— ди ул. — Менә сугыш бетәр, теләгәнчә шикәр, яшелчә, жиләк-җимеш ашарсыз, йоклау — кан азлыктан ул...
Шулай да, йокы — рәхәт эш.
Колаямбу плантациядә эшли
Шулай да, бу уку дигәннәре
Таш кисәр идек, укымас идек! Менә ташлыйм, менә качам дип йөри торгач, инде икенче чирек тә үтеп бара Ип авыры рус теле, дибез. Юк. алай түгел, ип авыры психология! Аты коргыры фән! Меланхолик, сангвеник, холерик, флегматик, имеш. Гыйззәтуллин—меланхолик. Әлтвфи — флегматик, Зарифуллин — холерик, имеш. Юк. иң авыры, шулай да, немец теле. Үзе булсын ул бер дигән дошманыңның теле,
МӘЬДНЕВ
шуны тагын өйрәнеп ят. Шунын өстенә укытучысы — нечкә аяклы, чандыр яңаклы, шүрәле бармагыдай нәзек озын бармаклы ир уртасы бер кеше. Уң кулындагы озын урта бармагын күзеңә терәгәндәй чукый- чукый белем бирә.
— Eine fremde Sprache ist eine Waffe im Kampf des Lebens ’.
— Син ничә тел белсәң, шуның кадәр әйбәт кеше... — фәлән-төгән дип йөрәкне боза.
— Син бөгөн бер икеле алдың — димәк, син Гитлер тегермәненә бер чүмеч су салдың. Син бер бишле алдың — димәк, син фашизмга удар ясадың.
һәр сүзе —ярага тоз. Җитмәсә, татар сүзләрен дә үзенчә бозып сөйләп үзәккә үтә. «Бүген» дими, «бөгөн», «соңга калдың» дими, «сына калдың»... Шуңа күрә сүзе авыр, һәр җөмләсе баш миенә чүкеч белән суккан күк.
— Немец теле — бөек тел. Немец милләте дөньяга Гетене, Шиллер- ны, Бетховенны бирде. Немец халкы кешелек җәмгыятенә Марксны, Энгельсны, Бебельне, Либкнехтларны бирде. Эрнст Тельман немец телендә сөйләшә...
Миләр кабара, баш шаулый...
— Немец телен Владимир Ильич бик яхшы белгән. Фридрих Энгельс сигездән артык тел белгән...
Я хода, моннан соң ничек яшәрбез, бер генә чит тел белмибез бит! Шуны уйлагач, баш мие бөтенләй эшләүдән туктый. Ә сары күлмәкле чандыр ир тукуын дәвам итә.
— Без бөгөнге көндә сезнең белән немец милләтенә каршы көрәш-мибез. Без сезнең белән кешелек җәмгыятенең иң кабахәт адәм актыклары — фашистларга каршы көрәшәбез. Немец булу әле ул фашист булу дигән сүз түгел...
Чандыр кул уйный да уйный. Менә хәзер ул уйнаудан туктар, хәзер ул кемне дә булса бастырыр. Бу — бик коры кеше, моның белән шаярып булмый. Бу — белдергәнче укытачак. Каптык... Кем генә котыртты соң безне укырга... Нинди хәерсез сәгатьтә юлга чыгылды соң? Ну, бу ипи карточкасы! Шуңа кызыгып кына харап булдык бит!
— Бөгөн без узган дәрестә өйрәнгән «Колаямбу» текстын кабат-лыйбыз.
Тагын газап, тагын баш өстендә рәшә, күз алдында боҗралар. Әйе, әйе, бу текст хәтердә, бик хәтердә. Гомердә онытылырлык итмәдек узган дәрестә, һәр сүзен хор белән әйттереп җаныбызны каһәрләдең. «Нох айн маль, иох айн маль» дип җелегебезне суырдың. Янәсе, тагын бер мәртәбә, тагын бер мәртәбә. Менә монда бер сүз бар, дидең, анысы французча. «Плантаге» дип язылган, «плантэжэ» дип укырга, дидең. Кат-кат кисәттең. Ул көнне Әлтафи хәтта авылына хат та язды. Имеш, немец телен без инде су урынына эчәбез, ну, шуның өстенә аз-маз француз телен дә өйрәнгәлибез...
Чираттагы корбан — Гыйззәтуллин.
...Класста сыек кына калтыравыклы тавыш ишетелә. Иҗек саен төртелеп, чигенә-чигенә, хут белән кисәк алдырып, Гыйззәтуллин укый. Бите кып-кызыл. Ышан син аңа, минем каным аз дип йөргән була үзе,
— Колаямбу арбэйтэтэ... арбэй... арбайтете... ауф... ауф... эйнэр... айнэр план... планта...
Харап кына булмаса ярар иде бала! «Плантэжэ» кирәк, кеше буласың килсә, берүк, хәтерлә, шулай укы. Юк, газап барысын да оныт* тырган..,
1 Бер чит тел белү —тормыш өчен көрәштә бер корал (немецча).
— айнэр планта... планта...
Чигерде. Бер хәл булыр. Хәзер кызулык белән чыгып киткәндә ни булса да булыр.
— ауф айнэр плантаге ин Африкэ.
Нәкъ шул секундта класста кемдер төчкереп жибәрде һәм «плантаге» шул тавышка күмелде. Бөтен класс берьюлы сулыш алды. Дөм ♦ бәхетсез түгел икәнсең. Гыйззәтуллин! -
Ләкин. , ләкин, күрәчәкне күрми гүргә кереп булмый, диләр. Гыймзә- ь туллин бу төчкерү аркасында әле үзенең нәрсәдән котылганын белми п иде. Сары сатинлы гәүдә алгарак сузылды. Озын бармак класс өстенә п таба очты. *
— Нох айн маль! ч
Класс яңадан тораташ булып катты. Күрше бүлмәдәге пианинода м жыр укытучысы уйный, ахрысы, нигәдер гел бер теленә басып бер үк £ тавышны бирә. Бу тавыш класстагы авыр тынлыкта «маль. маль. маль. 5 маль» булып ишетелә. Язмыштан узмыш юк. Нох айн маль икән, нох g айн маль, чәнчелеп китсен... х
Бөтенләй сыекланган кызлар тавышы белән Гыйззәтуллин теге 3 жөмләгә тагын кереп батты. з
— Колаямбу... янбу... ямбу . Колаямбу арбайтэтэ ауф айнэр ..
Кара син дуңгызны, ничек шома бара! *
— Ауф айнэр плантагэ ин Африкэ.
Классны коры яшен суккандай булды. Сары күлмәкленең зәһәр тавышы яңгырады. Озын бармак Гыйззәтуллиннын каш өстенә атылды ♦
— Плантагэмы, плантэжэмы? »
Бу шулкадәр каты, шулкадәр кычкырып әйтелде ки. юк-барга “ ышануы белән дан тоткан Әлтафи хәтта култык асларын сыпырып ч алды. э
Гыйззәтуллин теге коры яшен чатнаган вакытта авызын ачып кал- s ган иде, берничә секунд буена шуны яба алмыйча катып торды. Бите u ап-ак булды. Ләкин сары күлмәкле нигездә мәрхәмәтле кеше. Ул л Гыйззәтуллиннын битенә кызыл таплар чыккач кына яңадан дәште.
— Кабатла минем арттан, — диде.
Аның тавышы, һәр сүзе чырт-чырт итеп чатнап чыга иде. Физика кабинетында электр тогы ясый торган бер машина бар Шуныя аксыл тәгәрмәчен бик каты әйләндергәч, металл щеткалары чарт-чорт киләләр. һавага әллә нинди жинел, төссез ис тарала. Моны, имеш, озон дип атыйлар. Сары күлмәк эчендәге юка гәүдәсен, озын бармагын селкетеп сөйләгәндә, моңардан да шундый ток тарала. Чарг-чорт... Класска хәтта озон исе чыккандай була.
— Кабатла минем арттан: мин ялкау, игътибарсыз малай. Ну!
Беттек. Тагын бер чартнау... Гыйззәтуллин. питон авызына үз ихтыяры белән кереп барган гипнозланган куян шикелле, берни аңламыйча аның артыннан кабатлый.
— Мин ялкау, игътибарсыз малай.
— Минем дәрескә әзерлексез килүем — бөгөн дошманга ярдәм итүем дигән сүз.
— Минем дәрескә әзерлексез килүем дошманга дошманның... дош» маннан ярдәм итүем дигән сүз.
Гыйззәтуллиннын күп яшәсә — ике-өч минутлык гомере калгандыр. Менә-менә ул бу кешенең каршында кисәк авар. Тагын әйттермәсә генә ярар иде. харап була бит малай...
— Кабатла: мин бөгөн икеле алам
— Мин бүген икеле алам...
— Шуның белән мин Гитлер тегермәненә бер чүмеч су салам.
— Шуның белән мнн . мнн... Гитлер тегермәненә... чүмечләп .. бер чүмеч су салам.
». .к. у.- м к
Ну. нык кеше икән бу Гыйззәтуллин Тәки бөтенесен әйтеп бара бит!
— Кабатла: ләкин мин алдагы дәрескә әзерлек белән киләчәкмен. Тырышып укып мин фашизмны жиңү көнен якынайтачакмын...
Гыйззәтуллин биреште. Тавышы теткәләнде, вак-вак кисәкләргә таркалды, бер өзлексез борыныннан акты «Якынайтачакмын» сүзен әйтеп бетерә алмыйча, кинәт кенә урталай сынып, партага ауды.
Сары күлмәкле исә безгә бүтәнчә бәйләнмәде. Бераздан йомшак кына тавыш белән болай дип сөйләп китте:
— Суда еракка йөзгән кешедә билгеле бер урында шикләнү туа. «Ә шушында батсам?» дип куркып куя ул. Менә шул ноктаны узгач, ул кеше үзенең көченә ышана башлый һәм алга таба жинелрәк бара. Сез дә хәзер менә шул ноктада. Ләкин без моны узарбыз. Әйе, узарбыз!— Аның тавышы тагын чартлый башлады. — Партия, хөкөмәт бездән укытучы кадрлар көтә. Институт студентлары бөгөн кулларына корал тотып фашизмга каршы көрәшәләр. Сезнең күбегез, ихтимал, жидееллык мәктәптә чит тел укытучысы булып эшләр. Партия, хөкөмәт мине бөгөнге көндә фронтка җибәрмичә, сезне укытырга куштылар. Мин үземнең сугышчан бурычымны ил алдында намус белән үтәргә тиеш. Сезнең яхшы укуыгызга ирешү — минем изге бурычым, һәм мин моңа сезнең белән берлектә ирешәчәкмен! — Шул вакыт урта бармак безнең өскә атылды һәм тавышы чартлады.
— һичшиксез, ирешәчәкмен!
...Дәрес бетте. Без авыр кайгы баскан кыяфәттә урыныбыздан тордык. Ул немец телен ничекләр итеп өйрәнербез? Ә бу үзенекен итми калмый инде. Моның хәтле көчәнүгә баш ничек чыдасын? Әнә ул, Гыйззәтуллин. кеше була алырмы инде?
Без, малайлар, класс бүлмәсендә калдык. Елмаерга тырыштык, булмады. Тәрәзә янына җыелышып күзләребезне еракка текәдек. Беркем бер сүз дәшмәде.
Шул вакыт класс ишегендә тагын сары күлмәкле күренде. Җиңенә кызыл бәйләгән, димәк, бүген ул дежур укытучы. Безгә карамыйча гына, яны белән басып болай диде:
— Дежур укучы форточканы ача, парта өсләрен, тактаны сөртә. Калганнар барысы да, коридорга чыгып, жырлы уенга керәләр.
«Ача, керәләр...» Бу сүзләргә җиңел холыклы Зарифуллин бик гарьләнде.
— Әллә ачмый торгандыр!
— Әллә керми торгандыр! — дип ишек ябылуга ул бик нык үртәләнде.
Кара син аны, ә, каян килгән куәт бу кешедә! «Ачыгыз» дими, «уенга чыгыгыз» дими. Юк, үзен алай ваксытмый. Хәтта безгә карамый да бит. Ачалар, керәләр, имеш.
Партадан башын күтәреп, иң беренче булып Гыйззәтуллин чыгып китте Бичара! Мәктәптә жиде ел укып аның бер генә мәртәбә дә кызлар белән жырлы уен уйнаганы булмагандыр. Шулай, Гыйззәтуллин теге сары күлмәкле янына үз ихтыяры белән китте. Әлтафи исә бик батыр кыяфәттә гәзит кәгазеннән ясаган карталарын чыгарды. Безнең арада кечкенә генә ыгы-зыгы булып алды. Сүзне Зарифуллин башлады.
— Нәрсә бу, бигрәк тагын мыскыл итәм дигәч тә!
— Ие! Кызлар белән түгәрәк уен уйнарга, бигрәк тагы! Ничә ел колхозда эшләгән башын белән, оялмыйча!
— һи. исегез киткән икән, уен уйнау мәҗбүри түгел. Чыкмыйм мин и вчу. Анысына билге куя алмый ул!
— Дөнья явызы ул, беләсен килсә. Белденме шуны? — Зарифуллин шул урында бүленеп калды. Чөнки ишектә сары сатин күренде.
— Зарифуллин, ни өчен уенда түгел?
Зарифуллин ялан баш тора иде. ниндидер ансыз хәрәкәт ясап башыннан бүрек эзләде. Ләкин бүрек парта астында икән
— Абый мин...
— Юк. син сорауга жавап бир: ни өчен син уенда түгел?
Зарифуллин шулай итеп бер сүз әйтә алмады Ул бер читкә барып басты. Эшнең бик җитдилеген аңлаган Әлтафи карталарын җыеп тиз ♦ генә уенга таю юлын карады. 3
— Хәлимов. син кая барасың? <
— Уенга барам, абый! 5
— Юк, тукта, урынында кал. 5
— Абый, мин уенга кермәкче идем. “
— Юк. сын инде. Хәзер кермисең. 5
— Абый, керим инде, ә? м
— Әйтеп торам: хәзер сың инде.
Әлтафи баскан урынында катып калды Ни өчен соң’ Нәрсәгә соң? ь Ну, бу укытучыларның сөйләшүе! Каның катарлык итеп сөйләшәләр * бит! һәм. гомумән, нигә «соң» дип әйтми, ә «сың» дип сөйли? Үзәккә « үтәрлек булсын дипме?
Кара такта буена барыбыз да тезелеп бастык. Әле ике минут элек х кенә барыбыз да геройлар идек. Ә хәзер уенга керергә ялынабыз — I кертмиләр. Безнең маңгайлар каршында озын бармак уйный:
— Сез сугыш вакытында теләсә нинди тәртипсезлекләр эшләп өйрән- “
гәнсез. Бөгөи аңа нокта куябыз. Мин сезнең, болай булсагыз, каныгызга ♦ тоз салырмын! Сез —булачак педагоглар! Сезгә балалар белән уен х оештырырга кирәк булачак. Ә сез тәрәзә янына җыелып карта сугасыз! “ Сезнең каныгызга тоз салырмын мин! Ә хәзер Хәлимов карталарын ч күтәреп минем янга керә... ~
...Ул көнне төн бик маҗаралы булды. Гыйззәтуллин төненә ике тап- 2 кыр кычкырып уянды. Әллә нәрсәләр әйтеп саташты Зарифуллин төшләнеп көлде. Мин, йокыга китә алмыйча, юка. иске одеялга төренеп, күзләремне йомып яттым. Тәрәзә ар>ында буран сызгыра, өй нигезенә терәлеп үскән тигәнәкме, нәрсә, буран белән селкенеп стенаны кытырдата. Караңгы һәм куркыныч! йокламаган көе саташам Имеш, ишек янындагы йомры мич бөтенләй мич түгел икән, аның төсе дә ак түгел, өстендә сары сатин күлмәк икән. Әнә ул мичтән озын бармак үсеп чыга, ул бармак күз арасына таба сузыла һәм мичтән тавыш чыга;
—• Тоз салырмын!
— Тоз салырмын! — ди.
...Шулай газаплы төн узды. Иртәгесен һәркем күргән төшен сөйләде. Гыйззәтуллин төшендә Гитлерны күргән икән. Бик зур тегермән буасы, ди. Шунда тегермән арыгына атланып Гитлер утыра икән. Кулында сигездән үргән камчы, ди. Гыйззәтуллин буа астындагы ниндидер бер чокырдан үрмәли-үрмәли чүмеч белән су ташый икән. Чүмечен шул арыкка бушатуга, Гитлер теге камчы белән чыжылдатып аның аркасына суга һәм:
— Нох айн маль! Нох айн маль!— дип тагын теге чокырга төртеп төшерә икән...
Зарифуллин кичтән юк кына бер әйбер аркасында Әлтафи белән бәргәләшеп алган иде. Төшенә дә Әлтафи кергән Имеш, Әлтафиның беләген кемдер пәке белән ярган, ди Шул ярага немец теле укытучысы бик пөхтәләп, әкренләп кенә вак тоз сибә, ди. Әлтафи күзләрен йомып, тешләрен кысып газаплана, ди..
...Немец теленең алдагы дәресендә өч малай бишле алдылар. Болар Зарифуллин, Пермяков һәм Гыйззәтуллин иде
Сары күлмәкле дә безгә ошый башлады. Хәер, кышка таба ул. сары күлмәген салып, свитер киеп йөри иде инде .
До —ре-ми...
— До — ре — ми — фа — соль — ля — си — до..<
До — ре — ми — фа — соль — ля — си — до...
Укытучы хатын күгәргән бармаклары белән пианино клавишаларына баса да шулай җырлый. Класста борын тунарлык салкын. Тышта бүген дә рәхимсез буран. Аякларда чабата. Өзелеп-өзелеп ашыйсы килә, һәркем сәгать икене көтә. Сәгать икедә ашханәдә берәр савыт өшегән кәбестә шулпасы бирелә. Аның өстендә тәңкәләр йөзеп йөри. Ашханә мөдире әйтә, һәр бала башына биш грамм көнбагыш мае салына, ди. Күз алдында әнә шулар. Ләкин күгәргән бармаклы апа шыгырдап каткан ботинкалары белән пианиноның педальләренә баскан да балаларны җырлата:
— До — си — ля — соль — фа — ми — ре — до...
До — ре — ми — фа — соль — ля — си — до ..
Әле ике ай элек кенә бәрәнге басуларыннан, урмандагы питомник эшләреннән, ындыр табакларыннан аерылып килгән чабаталы малайлар, тула оеклы кызлар, «до» белән «ре»ның тыштагы буранга ни катышы барлыгын аңлый алмыйча, гаҗәпләнеп тавыш бирәләр:
— До — ре — ми...
Педагогия училищесына быел бик күп балалар алдылар Дөрес, кай-берләре ипи карточкасына кызыгып килде. Дүртенче елын барган сугыш һәркемне тамак мәсьәләсенә аек карарга өйрәтте. Әнә шуна күрә пианино янында утырган бу күгәргән иренле чандыр латыш хатыныннан берәү дә көлми. Ул бер латыш коммунистының хатыны, аның иреннән дүрт ел инде хат килми. Кырык беренче елда бу хатын эвакуация белән монда кайткан һәм юка пальто, юка кара ботинка белән инде дүртенче кышын уздыра...
Ә программа бер нәрсә белән дә исәпләшми...
Бүген җыр дәресе ике сәгать.
Тәнәфестә кул сугыш уйнап бераз җылындылар Кызлар, җылы эзләп, агартылмаган мичкә аркалары белән сырыштылар. Звонок булды. Салкыннан күгәреп туңган укытучы тагын пианино клавишаларына басты.
— Программа буенча без сезнең белән бүген «Ой, ты, зимушка- зима» дигән җырны өйрәнергә тиешбез. — диде ул.
Ә тышта рәхимсез буран улый. Ашханә ачылырга нәкъ бер сәгать бар иде. Салкын класста төрле партада төрлечә сыек тавышлар — «до» лар, «ре»ләр, «ми»ләр күтәрелеп, бер гомуми хор тәшкил иттеләр.
Ах. ты, знмушка-знма. Белоснежная пришла... Эй, эй, ай да-люди. Белоснежная пришла.
Бу җыр күңелләрне тагы да өшетте. Юк, моны элекке заманда толып яки чикмән киеп чана башына утырган, почта станциясендә кайнар борщ ашап чыккан кызыл битле кучер җырлагандыр... Яки тук карынлы, каны уйнап торган яшь гусар кибитка эчендә барганда дәртләнеп җырлагандыр Ах, бу рәхимсез программаны. Бер дә генә дә бу салкын класста моны җырласы килми бит... Моны җырлагач, тыштагы буран тагы да котырыбрак китә кебек. Ләкин җырларга кирәк шул.
Белоснежная пришла Все дорожки замела. Эй, эй, ай да-люли. Все дорожки замела.
Ашханәдәге тетя Поля инде озын саплы чүмече белән кәбестә шулпасын бушатадыр. Ашханә түшәменнән инде тамчы тамадыр. Өстендә балык күзедәй өч-дүрт май тәңкәсе йөзгән шулпа никадәр тәмле...
Все дорожки да и пути 4
И не стать и не пройти ... А
Эй, эй, ай да-люли, v
И не стать и не пройти... 3
-
— Башлангыч классларның программасында менә бу жыр бар,— ч
ди укытучы хатын ботинкаларын педальдән алып. — Ягез әле, тагын бер тапкыр кабатлыйк... а
л a
— Ах, ты, знмушка-зиыа... ы
ы
Бәлки, туңган аякларын, күшеккән кулларын, ачлыкны онытып, ул = да бу җырны болай гына, программада булганга гына җырлап утыра- ь дыр. Бәлки, күңеле белән ул үзенең туган жире Латвиянең сагыз исе килеп торган нарат урманы эчендә йөридер. Хыялы белән, бәлки, ул Н юка ботинка эчендә каткан аякларын Балтик диңгезе буендагы сары. а. жылы, эре комда бастырып торадыр. Ярмалы карны шәфкатьсез рә- | иештә биткә бәрә торган тыштагы буран, бәлки, ана июль аендагы | диңгезнең ак дулкыннар валын салмак кына Рига пляжына тәгәрәтүен g хәтерләтәдер. Бәлки, чыннан да шулайдыр... Ә программа менә дәрес » ахырында кабатларга, материалны ныгытырга куша. Ф
— До-ре-ми-фа-соль-ля-си-до...
До- ре-ми-фа-соль-л я-си-до... ы
ч
Гренландиядә тәмәке үсә |
Бүген безнең класста яңалык: дүрт дәрестән соң. укуны бөтенләй 5 ташлап. Гыйззәтуллин качты.
Барысы да юктан гына булды. Рус теле укытучысы аннан
— Что было задано на дом? —дип сорады. Бу —бик гади сорау иде, ләкин Гыйззәтуллин коелып төште. Борынын тарта-тарта ул бер жөмлә эчендә чыккысыз булып буталды.
— Назание да ном... Падано за дом... Занадо за ном... — дип озак газапландм, тирләде... Укытучы аны такта янына чыгарды да тикшерү өчен бер жөмлә яздырды. Гыйззәтуллин тактага:
«Карим опоздал на урок», дип язып куйды. Эш бик җиңел — иянең астына бер сызык, хәбәрнекенә ике сызык сызасы да, шуны русча сөйләп бирәсе иде. Гыйззәтуллин, әлбәттә, боларны эшли ала иде, ул пине дә, хәбәрне дә тапты. Ләкин укыганда «урок» сүзендәге басымны беренче иҗеккә күчереп харап булды.
Укытучы моңа бик зур игътибар бирде. Сүзне башта иҗекләп, аннан бөтене белән әйттерде. Әйбәт чыга. Ләкин шуны җөмләсе белән укыганда басым яңадан беренче иҗеккә күчеп утыра. Менә бәла!
Мәскәү татарының куллары калтырый, тавышы өзгәләнә. Инде без булып, безнең дә Гыйззәтуллннны кыйныйсыбыз килә. Укытучы урынында булсак, билләһи, инде өзеп ташлаган булыр идек. Ләкин ул алай итми.
— Шушы сүзне дөрес укымыйча торып алга таба бара алмыйбыз,— дн ул. Гыйззәтуллин инде күзләрен өметсезлек белән бушлыкка терәгән, булмастаена тәмам ышанган. Аның күзләре җансыз, пыяла...
— Син өметеңне җуйма, Гыйззәтуллин. — ди аңа укытучы —әгәр училищены тәмамлаганчы минем кулда укысаң, син барыбер русчаны бик әйбәт беләчәксең. Мин моңа ирешәчәкмен. Минем изге бурычым ул, аңладыңмы?
Кыңгырау чылтырап Гыйззәтуллинны бу тораташ хәленнән коткарды. Ләкин шул көнне үк аның училищедан качуына ачуыбыз килде. Ни өчен ачуыбыз килде? Моны без ул вакытта аңламадык. Күп еллар үткәч кенә бер нәрсә аңлашылды: шул көннән башлап без Мәскәү татарын инде ярата башлаганбыз икән... Бәлки Гыйззәтуллинның училищедан качуына рус теле дәресе төп сәбәп тә булмагандыр?
Кем белә? Бу көн аның өчен, гомумән, уңышсыз булды. Иртән, дәрес башланганчы, ул Әлтафи белән бәргәләшеп алды. Әлтафи егерме сигезенче елгы, анын, әлбәттә, сугыш башланганчы ук мускуллар ныгып калган. Гыйззәтуллин аңа көч җитмәсен сизгәч, бер читкә таю ягын карады һәм укытучы кергәнче гел бер сүзне кабатлады.
— Мөрәлеләр белән тапма да, өләшмә дә...
— Мөрәлеләр белән бәйләнсәң, башың судтан чыкмас...
— Мөрәледә кеше төсле кеше бермени соң анда...
Икенче дәрес — география укыту методикасы дәресе иде —анда да Гыйззәтуллиннан сорадылар. Методика җиңел фән, телгә бай булсак, анда бирешмәскә була, шулай да сугышып алуның хикмәте булдымы, Гыйззәтуллин беткәнчеялгыш сөйләде; ярымшарлар картасын ул жиде- сигез мәртәбә шарымъярлар картасы дип атады...
Аннан зоология... Иртә уңмаган кич уңмас, кич уңмаган һич уңмас, диләр. Зоология дәресендә Баязитовага ярдәм итәр өчен генә бастырылган Гыйззәтуллин бөтенләй кешелектән чыкты. Ул «елга хламидо- манадасы» дигән сүзне һич кенә дә ерып чыга алмады. Күпмедер газаплангач «елга Хәмидулла анасы» дигән бер җөмлә чыкты—ләкин ул Гыйззәтуллинның көлкегә калуына гына сәбәп булды. Аннан ул беткәнче «хаф сава» дип сөйләде. Монысына укытучы да көлми булдыра алмады.
Шулай Гыйззәтуллинның арадан китүе күңелләргә шом салды. Ул бер трагик геройга әйләнде. Ул көнне барыбызның да кәеф начар булды, бары тик соңгы дәрес — география дәресе генә күңелле узды.
... Училищеда география фәненә сабыйларча гашыйк ирле-хатынлы географлар бар иде. Алар өчен дөньяда географиядән башка берни дә юк. Шуңа күрә бөтен училище география белән җенләнгән. «Яшь сәяхәтче» түгәрәге дисеңме, «Синоптик» җәмгыяте дисеңме — барысы да бар. Безнең класска географиядән ире керә иде. Ул сөйләгәндә бөтен дөньяны онытасың: ул сине Африка чүлләрендә эсселәтә, Патагониядән Утлы җир утрауларына алып чыга, һиндстан джунглиларында адаштыра. Ул сөйләгәндә дәреснең үткәнен сизми дә каласың. Бөтен класска бер генә дәреслек бар. Шуңа күрә теге-бу илнең халкы, экономикасы турындагы мәгълүматларны хәтердән сөйләү бик авыр. Ләкин географ безгә икелене куймый диярлек. Менә ичмасам ул кеше!
Сугыш елларының кырыс тормышы географларның семьясын мәктәптән-мәктәпкә сөреп йөрткән, боларның бала-чага да, кием-салымда юк, үзләре белән бер-ике бәйләм китаплары гына бар. Алар элеккеге леспромхоз йортының бер бүлмәсен алып торалар иде — без аларга берничә мәртәбә утын илттек. Өйләрендә — шыр ялангачлык. Шкаф өстендә бер глобус, ялангач стенада ярымшарлар картасы. Морҗа агартылмаган, тәрәзәләрдә пәрдә юк, савыт-саба күренми. Коры өстәлнең уртасында аш тәлинкәсе тора, аның эче тулы тәмәке төпчеге; ире дә, хатыны да өзлексез тәмәке тарталар. Иренең яңак сөякләре калкып тора, үзенең авызы тулы көмеш теш. Сугышка кадәр чибәр, шәп егет булгандыр. Аның ашказанының яртысы юк дип сөйлиләр иде. Квйчан- дыр яхшы булып исәпләнгән каракүл пальтосының якасы инде такырайган, кесә тирәләре беләүләнеп ялтыраган. Аның сул кесәсендә һәрвакыт янчык белән тәмәке һәм кәгазь булыр. Дәрес' тәмамлануга, ул
бер кулына журнал тота, икенче кулы белән кесәсеннән япчьптп*/ г-ч» рыл ала да кызу-кызу чыгып китә. Мөмкин булса, ул дәрес вакытында да берне төреп тартыр иде. Бу кешенең тәмәкегә мәхәббәте шулкадәр зур иде — теләсә кайсы илнең экономикасын сөйләгән вакытта һәрвакыт ул илдә «хуш исле тәмәке үстерелә» дип әйтмичә булдыра алмый иде. Көмеш тешләре бик күп булганлыктанмы, «с» «ш» авазларын ул ♦ ч» авазына әйләндереп сөйли һәм хуш исле тәмәке урынына «хуч 3 ичле тәмәке» килеп чыга иде. Тәмәкене телгә алганда бу кеше автомат рәвештә кесәсенә кулын тыга, кайвакытта янчыгын да сөйрәп чыгара Янчыгына ниндидер кызганулы караш ташлый, аны кире тыкканда - авызына су җыелып тагы да сакаулана, кайвакытта бөтенләй ялгыш S сөйләп куя. Без аның бу гадәтләрен инде өйрәнеп беткән идек... g
— Ужган дәречтә беж Гренландия турында укыдык,— дип сүз м башлады ул, янчыклы кесәсенә кулын тыккан килеш. — Кем җавап = бирергә тели?
Тагын шул ук исемлектән бармак белән кеше эзләү, тагын газап- я лар... Класс өстенә төшкән авырлыкны бу дәрестә Әлтафи күтәрде * Дөресрәге, укытучының бармагы аның фамилиясенә тукталды Әлтафи ь «дык-дык» басып (ул зур-зур эш ботинкалары киеп йөрн иде; кыю рә- | вештә карта янына барып басты, күрсәткеч таягын алып аны Канада- | га төртте дә сөйли үк башлады. я
— Гренландия бик зур җир кисәге, — дип алып китте ул.— андый и
зур җир кисәге бик сирәк очрый. Анда бик суык, анда аюлар, жираф- ♦ лар, кыр кәҗәләре һәм моржлар яши... в
— Чин нәрчә, — дип бүлдерде аны укытучы, — әллә күжен чыккан- “
мы? Гренландиямени ул? ч
Күрсәткеч таягы белән Атлантик океанда шактый йөзгәч, Әлтафи £ Гренландияне тапты. г
— Гренландиянең кажылма байлыкларын әйт,— диде укытучы ян s чыклы кесәдә кулын уйнатып
Әлтафи өчен бу — ике тиен бер акча.
— Гренландия казылма байлыкларга бик бай Ул яктан Гренландия бик зур әһәмияткә ия булып тора. Казылма байлыклар анда җирнең астында да, өстендә дә бик күп...
Әлтафиның озын сүзен тыңларга сабырлыгы җитмәгән географ аны тагын бүлдерде.
— Мәчәләгә конкретрак кил, Хәлимов!
Гренландиядән чыгып тагын адашмас өчен, күрсәткеч таягын Әлтафи картага бик нык терәп тоткан иде һәм ул мәсьәләгә конкрет килде
— Гренландия казылма байлыклардан түбәндәге байлыкларга бай: тимер, күмер, корыч, чуен, бакыр, көмеш, алтын, җиз, торф...
— Тагын,— диде географ, яңагына тотынып. Аның теше сызлый нде бугай.
— Тагын... тагын... алтын, җиз, торф... Тагын... Гренландиядә хуш исле тәмәке үстерелә...
Шул сүз генә чыккан иде, географ каешланган янчыкны сул кесәсеннән өстерәп тә чыгарды... Без көлешеп җибәрдек. Географ, алданганын сизеп, авыз суларын җыя-җыя янчыкны кире тыкты һәм журнал янына килде. Аның бу вакытта йөзе бик нык чытылган иде.
— Утыр, Хәлимов, — диде ул, еламсыраган тавыш белән, — бер дә ачтраумно булмады бу. Икелек чина
Гыйзэәтуллинны югалту кайгысы география дәресеннән сон онытылып китте. Бөтен класс Гренландиядә «хуш исле тәмәке» үстергән Әл- тафины мыскыл итте.
Дунай елгасында Ярославна елый...
Тышта чатнама суык.
Ноябрьның рәхимсез кырыс җилләре үзәккә үтеп исәләр. Юл каткагына чабаталарны чыдатыр хәл юк. Училищеның озын коридорында җылы. Иртән дәрескә кадәр, тәрәзә янына җыелып, тәүлек эчендә җир шарында булган хәбәрләрне эшкәртәбез. Сугыш, имеш, яна елга бетәчәк, ди. Сугыш беткәч, безне дә моннан, урман буеннан, Ташлытауга кайтарачаклар, ди. Зарифуллинның әнисе хезмәт көненә пот ярым борчак алган. Әлтафилар авылында бер хатынның сугышта югалган ире төнлә белән кайтып кергән, хатынына мунча ягарга кушкан. Ире мунча ләүкәсенә менеп утыргач, теге хатын күз салса — тегенең маңгаенда сыңар зур күз икән. Хатын авызына килгән беренче сүз — бисмилла- сын әйтеп, ялан тән мунчадан чыгып йөгергән. Теге бер күзле нәрсә:
— Ну. бәхетең бар икән, тураклап кисмәккә тутырадыр идем,—дип гырылдап калган, ди...
Шундый салкын көннәрнең берсендә училищеда укулар булмады. Рус теле укытучысының хатыны үлгән дип хәбәр иттеләр. Ул инде шимбә көн үк үлгән икән, без моны дүшәмбедә генә, авылларыбыздан җыелган көнне генә белдек.
... Нина Яковлевна кечкенә генә гәүдәле бер хатын иде. Сары коңгырт төлке якалы пальтосына борынын яшереп бер кочак дәфтәр күтәреп иртән училищега йөгереп килә иде. Ире белән һәрвакыт бер-беренә «сез» дип дәшәләр иде. Моңа барыбыздан да бигрәк Әлтафи гаҗәпләнә иде. Без бер генә мәртәбә дә аның, ире янына килеп, дөнья хәле турында сөйләшкәнен ишетмәдек. Әйтерсең, ул ире белән түгел, бары тик укыту бүлеге мөдире белән генә сөйләшә иде.
— Сез миңа икенче курсларны дәрестән соң ун минутка алып калырга рөхсәт итә алмассызмы. Хәлил Фәтхиевич?
— Сезгә мөрәҗәгать итәргә мөмкинме, Хәлил Фәтхиевич?
Училищеда алар әнә шулай сөйләшәләр иде.
... Менә без үз гомеребездә беренче мәртәбә күмү процессында кат-нашабыз. Лесничествоның үзендә зират юк, гадәт буенча, христианнарны күрше рус авылына илтеп күмәсе икән. Салкын җилгә каршы гроб бара. Гробны укытучылар күтәргән. Шуларның берсе — Хәлил абый. Ул шул ук ялтыравыклы ботинкадан, тик аның өстеннән галошлар гына киеп куйган, каракүл якалы пальтодан, өлгеләп тегелгән, түбәсе төймәле соры кепкадан. Башын түбән игән, бер сүзсез атлый да атлый..
Зираттан кайтканда да ул шулай дәшмичә түбән карап кайтты. Аларның балалары юк идеме, әллә таралып беткәннәрме — карт ялгыз калды. Тулай торакка кайткач, картның язмышы турында малайлар арасында бәхәс купты. Зарифуллин иртәгә дә. берсе көнгә рус әдәбияты дәресе булмас дигән фикерне куәтләде. Алдагы дәрескә «Игорь полкы турындагы сүз»дән «Плач Ярославны» дигән бүлекне ятлап килергә кушылган иде. Болай булгач, синең Ярославнаң кайгысы калдымыни кешедә? Әлтафи рус теле укытучысына хәсрәтен оныту өчен бик каты аракы эчәргә кирәк, дип фәлсәфә сатты. Имеш, шунсыз кеше булып булмый икән.
Нәкъ шул көнне училищега Гыйззәтуллин әйләнеп кайтты. Ул бик ябыккан, күзләре шешенгән, муеннарын йон баскан, битендә кан заты калмаган. Капчыгы да буп-буш. Өзек-тәтек аңлатуына караганда, ул әнисе янына кайтырга шүрләгән дә, Пошалым башы дигән авылда үзләренең чыбык очы кешеләрендә бер атна яшәгән. Ләкин ашау ягы бик такы-токы булганлыктан, анда озак яту мөмкин булмаган. Аның инде кичә иртәдән бирле бер бөртек ризык капканы юк икән. Ашханәдә аш пешкәнче әле ике сәгать вакыт бар иде... «Тамак ачканда файдасы бик зур», дип Әлтафи аңа тәмәке суырттырды. Гыйззәтуллин бер-ике суы
рып тончыкты да, мич буена барып, үрсәләнеп коса башлады. Аннан, иреннәре күгәргән хәлдә, матрасы алынган такта караватына килеп ауды.
Без юраганнар иртәгесен үк күккә очтылар. Кынгырау чылтырауга, класс ишегеннән күзлек пыялалары күренде. Без, инде рус әдәбияты дәресе барыбер булмый, дип, бүрекләр кигән килеш, Гыйззәт} длинная ♦ бер атна эчендә ниләр күргәнен сөйләтә идек. Тәрәзә пыялалары зыңгылдап куйды;
— Шапки снять!
Бер секунд эчендә дөнья үз урынына урнашты. Әйтерсең лә. рус теле укытучысының хатыны үлмәгән, әйтерсең лә, класска Гыйззәтул- лии әйләнеп кайтмаган..
— Мин башта сезгә үзем укып күрсәтәм, ребятки, — диде укытучы,—аннан сезнең ничек ятлаганыгызны тыңлармын.
Укытучы күзлек аша классның артына карын. Китап тоткан кулы бераз гына дерелди. Тавышы көчле, тигез. Менә ул сугыш хәбәрләрен бирүче Мәскәү дикторының тавышы белән укып китте ..
«Па Дунае слышится голос Ярославны: одинокой кукушкой рано утром кукует.. «Полечу кукушкою по Дунаю, омочу бобровый рукав в реке Каяле, утру князю кровавые его раны на могучем его теле!»
Күңелләр тагын еракларга киттеләр. Ноябрь салкыны да. бер күзле женнәр дә, гроблар да онытылды. Күз алдында тик бер генә нәрсә калды; дулкыннарын бәреп утырган Дунай елгасына кояшның иртәнге нурлары баткан. Яр буенда йөзем куаклары Әнә кап-кара шәльяулыгы өстеннән кыйммәтле мех белән эшләнгән бүреген кигән хатын—Ярославна, күзләрен еракка текәгән дә, иренен исән-сау кайтуын теләп алла
Онегин су алырга чират тора
Ялтыравыклы ак чынаяк таш белән тышланган мич Өске ягында бизәкле ташлар. Жнз капкачлы куышлар Мнчт», шарт-шорт килеп, ак чыршы яна Тәрәзәләр зәп-зәнгәр булып катканнар, төнге буран, үзенә бер корбан сорагандай, түбәне чытырдата. Элекке заманда бу йорт зур алпавытның дачасы булган. Шәһәрләшкән алпавыт җәйләрен шушы мәһабәт агач йортта, сирень бакчасы эчендә яшәгән Нибары егерме биш ел элек әле шулап булган. Әлбәттә, алар үзләренең нәзек бармаклы, ак чырайлы курсистка кызлары белән бу йортта гәпләшеп чәй эчкәннәрдер, асраулар, подносларга салып, аларга ширбәт ташыганнардыр ...
Ә бүген бу бүлмәдә мич каршында без утырабыз Мәскәү татары мич яктысында тез башына минем сочинениене куйган да тикшереп утыра. Хата турында сүз озын булмый. «Ничек кирәк иде?» — дип кенә сорый да, дөресен әйткәч, төзәтеп куя. — Ә менә дөрес язылган
ларга дәшә...
Борынын тарта-тарта Зарифуллин сөйли:
«О ветер, ветрило! Зачем ты так сильно веешь, зачем ты мечешь ханские стрелы на своих легких крыльях на воинов моего мужа? Разве мало тебе веять вверху под облаками, лелея корабли на синем море?»
Күзләрен чылт-чылт йомып, түшәмгә карый-карый Әлтафи сөйли:
«Светлое н пресветлое солнце! Всем ты тепло и пригоже. Зачем, гос-подин мой. простер свои лучи на воинов лады, в поле безводном жаждою согнул им луки, тоскою замкнул колчаны’»
Бу дәрес, ничектер, безгә инде газап түгел, ә күңелле, рәхәт бер эшкә әйләнеп бара. Зәңгәрсу күмер исе таралган класс бүлмәсендә Мәскәү татарының көчле бәрхет тавышы яигырап-яңгырап китә, бөтен күзләр аңа 1екәлгәннәр, ә ул классны гипнозлый бара...
; МӘҺДИЕН ф БЕЗ — КЫРЫК БЕРЕНЧЕ ЕЛ БАЛАЛАРЫ
Урыннардан баруы бик авыр Ни өчен болай яздын? Нинди кагыйдәгә нигезләп? Ә ни өчен алай түгел? Шулай сорый да күзлек өстеннән карап куя.— «Так, так. так...»
Шуннан ул торып өстәленә бара. Анда анын төреп куйган тәмәкесе була. Шуны алып килә дә мундштугына киертә, мичтән кыскыч белән күмер ала. тәмәкесенә ут кабыза. Тирән итеп бер суыра да, күзлек өстеннән карап:
— Давай, закурим, — ди. Мин каушап кигәм, борын йомшый. Бер сүз дә дәшмим. Ә ул тәмләп бер суыра да болай ди:
— Мин сиңа болай. шаярып кына әйтәм, кызык өчен генә. Син тартма әле аны. .Менә актык курскача миндә русча укысаң — югалмассың. Сине тормышта зур эшләр көтә. Бер вакыт син зур, хөрмәтле кеше булырсың да. минем янга, миңа рәхмәт әйтергә килерсең. Шул вакытта син миңа: «Давай, закурим», — диярсең. Миңа бик яхшы сортлы папирос тәкъдим итәрсең. Ул вакытта сугыш беткән булыр, мин дә Мәскәүдэ булырмын...
— Ә беләсеңме, «мундштук» каян алынган? «Мунд»—немец сүзе, авыз дигән сүз. «Штук» —әйбер дигән сүз. Авызга каба торган әйбер. Галстук та шулай бит. Немецча муен яулыгы дигән сүз.
— Ә син татарның классик әдәбиятын беләсеңме? Русча әлегә берни дә укымаганыңны беләм. Ләкин син бик күп нәрсә белерсең. Карл Бишенче: испан теле алла белән, француз теле дуслар белән, немец теле дошман белән, итальян теле хатын-кыз белән сөйләшү өчен уңайлы дип әйтә торган булган. Ләкин мәшһүр Ломоносов болай дип өстәгән: әгәр дә император жәнапләре рус теле белән дә таныш булса, ул телдә боларның һәркайсы белән дә сөйләшү мөмкинлеген күргән булыр иде. Ә татар телендә роман язучылардан кемнәрне беләсең? Шәриф Камалны гынамы? Башка кешене ишеткәнең юкмы? Башка зур язучыларыгыз булмаганмы? «Казакъ кызы» дигән әсәрне ишеткәнең бармы?
Ул мичкә утын өсти. Минем тез башларым жылына, чабатадан парлы юкә исе күтәрелә. Укытучы пиджагын сала, жилеткадан гына кала, ләкин галстугын салмый. Ул шкафыннан кара күн тышлы, алтын хәрефләр белән язылган китап күтәреп килә
— Менә бу 1898 елгы басмз, — ди ул, бик саклык белән генә китапны ачып. — Икенче курста без моны узарбыз. Бу, брат, бөтен китапларга китап. «Евгений Онегин». . Моны яратмаган кеше рус телен белә алмый. Бу әсәр бөтен рус теленең амбары. Татьяна нинди гүзәл кыз, ә?
«Не спится, няня, здесь так душно...»
Ул, күзлеген сала-кия, күңелдән укып китте.
— Ничек диләр. Евгении Онегин —артык кеше, дип укыталармы? Юк. алай гына түгел шул. Монда бөтен бер заманның фәлсәфәсе, теле, сулышы. Әгәр син шушы әсәрне ярата алсаң — рус әдәбиятын үзләштерә алырсың ..—һәм ул Онегин турында укып китте.
Тышта буран һаман улый. Сугыш кырында да шундый зәһәр буран булса, анда бу төнне күпме кеше катып үләр...
...Карт укытучы жылы өеннән мине соң гына озатты Мин киез итек, чабата исе килеп торган тулай торакка кайтып йокыга яттым. Зарифуллин тешен шыгырдата. Гыйззәтуллин авызын чап-чоп китереп төшләнеп нәрсәдер ашый иде.
Минем төшемә төнлә Евгений Онегин керде. Ул кап-кара ялтыравыклы цилиндрдан, ак перчаткалардан һәм бер саплы күзлектән иде. Имеш, иртәнге якта ашханәдә кайнар су алырга анын белән бергә чират торабыз. икебезнең дә кулда немец солдатының котелоклары, Онегинның да аягында чабата
...Ул кышны, сочинение язган саен, һәрберебез укытучының мич каршында әдәбияттан өстәмә дәрес алып кайттык.
Моны Фадеев кына шулай яза ала
Сугыш бетте, сугыш бетте...
Без инде сугыштан сонгы тыныч елда укыйбыз. Инде коммерческий бәя белән әллә ничә тапкыр ипи сатып алдык. Рус теле укытучысы инде . ер-яна яшькелт материалдан китель тектерде. Җилкәләре кин кешегә никадәр килешә икән ул китель? Нәкъ маршал инде. Аның тавышы ? тагы да көрәйде. Без инде Гогольне, Пушкинны. Лермонтовны, < Толстойны, Некрасовны өйрәндек. Безнең миләрдә хәзер сырларның < исәбе-хисабы юк. Хәзер төнлә йоклар алдыннан Зарифуллин белән < Әлтафи Лермонтовның романтизмы турында бәхәс алып баралар “ Гыйззәтуллин инде йоклаганда Некрасов белән саташа. Ул «Кому на 3 Руси жить хорошо» әсәре буенча бишле алды Әлтафи хәзер рус теле “ укытучысы белән коридорда авыл хәлләре турында сөйләшеп тора һәм = саф рус телендә сөйләргә тырыша. Мәскәү татары елмая, дәресләрдә £ безгә хәзер катлаулы сораулар бирә... «
Без инде училищеның Ташлытаудагы элеккеге йортын карап кайт- * тык. Яз көне иле. Училищеның мәһабәт бинасы янында кояшка чыгып £ баскан ак чырайлы, күзлекле, озын торыклы кешеләр барысы да газета 3 укыйлар. Боларны Сталинград сугышында әсирлеккә төшкән фашист- ~ лар диләр иде Барысы да бер төсле озын ботлылар. Безгә күтәрелеп « карамадылар, укыйлар да укыйлар. Тере фашистларны күрү безгә бик а нык тәэсир итте, йөрәкләр кызу-кызу типте, тамаклар чатнады. Бере- ф без дә бер авыз суз сөйләшмәдек. Ә тегеләр берни булмагандай, укын- а лар да укыйлар. Без үзебезне дүрт ел буенча ачлыкта, салкында тил- м мертүчеләрне күрдек. Ул көнне кич гомуми торакта сүз шулар турын- = да гына булды. Алар нәрсә уйлап яшиләр икән? Безнең жиргә ко- 5 рал күтәреп килгәннәренә үкенәләрме икән? Бәлки, аларнын бары- п сы да гаепле дә түгелдер? Нигә алар безгә күтәрелеп карамадылар 1 икән? s
...Ә берничә айдан без үзебезнең төп йортка әйләнеп кайттык. Таш- лытау станциясеннән әсирләрне төягән сонгы эшелон чыгып китте. Аларны Германиягә, өйләренә озаттылар дип сөйләделәр Әсирләр яшәгән киң якты бүлмәләрдә бер атнадан сон дәресләр башланды .
Ул көннәрдә без Фадеев ижатын өйрәнә идек. Рус теле укытучысы акрынлап безне Левинсон, Бакланов. Метелинага гашыйк итте Ничек иреште ул моңа, беребез дә сизми калдык. Безнең өчен ул көннәрдә дөньяда Левинсон отряды гына бар иде Левинсон отрядының тар-мар китерелүе безнең йөрәкләрне тетрәтте, хәзер инде укытучы да «теге урынын укыгыз, моны укыгыз» дип әйтми, ул безнең хисләргә юнәлеш кенә биреп тора. Ул безнең кебек күп инструментлы оркестр белән оста дирижердай житәкчелек итә, безгә сөйләтә, сораулар бирә. Күп вакыт, түзә алмыйча:
— Туктагыз, ребятки, бу урынын үзем укымыйча булдыра алмыйм,—ди.— Менә тыңлап торыгыз. Рус теле никадәр бай. никадәр сыгылмалы ул.
һәм ул безне Ерак Көнчыгыш урманнарында йөртеп әллә нинди уйсулыкларга алып чыга. Дулкынланудан аның тавышы калтырый, калын тавыш янгырап-яңгырап өзслгәләп ала...
«Лес распахнулся перед ними совсем неожиданно — простором высокого голубого неба и ярко-рыжего поля, облитого солнцем и скошенного, стлавшегося на две стороны, куда хватал глаз. На той стороне, у вербняка, сквозь который синела полноводная речнца, — красуясь золотистыми шапками жирных стогов и скирд, виднелся ток Там шла своя веселая, звучная хлопотливая жизнь. Как маленькие пестрые букашки, копошились люди, летали снопы, сухо и четко стучала
машина, из куржавого облака блесткой половы и пыли вырывались возбужденные голоса, сыпался мелкий бисер тонкого девичьего хохота».
Укытучы бу жөмләне чигереп тагын бер кат укый.
— Игътибар итегез, Фадеев кына шулай яза ала. — ди.
Ул үзе кулына китап тоткан, ләкин без инде сизеп торабыз: ул бу өзекне күңелдән укый. Аның безнең алда артист буласы килми, ә китап тотуы бары тик үзенең хисләрен, тавышын йөгәнләп тору өчен генә кирәк. Без сизеп торабыз, ул безгә инде бик күп әсәрләрне, соклана- соклана: «Моны Пушкин гына яза ала, моны Толстой гына шулай әйтә ала», — дип укыды. Бу өзекне дә ул, һичшиксез, безгә ятларга бирәчәк, икенче дәрестә күзлеген кулында әйләндерә-әйләндерә безне тыңлаячак. яхшы сөйләүчеләр булса, рәхәтләнүеннән: «Во! Во! Во!»—дип торачак, әгәр берәрсе бер сүзнең басымын гына күчереп куйса да, битен жыерып, аны туктатачак һәм: «Тәмен бетердең», — диячәк. Ә хәзергә әле ул Фадеевка соклана-соклана үзе укый...
«За рекой, подпирая небо, врастая отрогами в желтокудрые забоки, синели хребты, и через их острые гребки лилась в долину прозрачная пена белорозовых облаков, соленых от моря, пузырьчатых и кипучих, как парное молоко».
— «Как парное молоко» — күрәсезме, ничек? Моны Фадеев кына яза ала!
...Тәрәзәдән түбәнгә күз ташласаң — Ташлытау болыны жәелеп ята, ак төтеннәр бөркеп Казан ягыннан поезд килә. Бу дәрес бетүгә, Әлтафи әнә шунда — станциягә йөгерәчәк, төшке ашка биргән треска кисәген ул Мәскәү — Свердловск поезды пассажирларына ун сумга сатачак, шуңа күрә сирәк-мирәк кенә ул станция ягына карап ала. Яз килә, жпр, үзенең ярлылыгына оялгандай, ач тамакларга өмет биреп яшелгә төренә, күңелләргә җылылык өсти. Тукта, кемгә авыррак булды икән? Левинсонгамы, безгәме? Левинсонның идеаллары бөек булган. Менә аның отряды тар-мар килгән. Ул шушы яшел уҗымлы җирдә гаделлек булсын өчен көрәшкән. Шул юлда аның нң ышанычлы көрәштәшләре һәлак булган. Нинди фажигале үлем белән Метелица, безнең бөтен классыбыз белән гашыйк булган Метелица үлгән... Ә бездә нибары тамак кайгысы. Оят түгелме?!
Укытучы кинәт кенә туктап калды. Бу — сирәк була торган хәл. Әйтерсең, көйле инструментның бер кылы өзелде. Шулай да бер секунд* тан мәһабәт гәүдәсен турайтып, күзлек пыялаларын ялтырата-ялты- рата ул укуын дәвам итте.
«...Левинсон обвел молчаливым влажным еще взглядом это просторное небо и землю, сулившую хлеб и отдых, этих далеких людей на току, которых он должен будет сделать вскоре такими же своими, близкими людьми, какими были те восемнадцать, что молче ехали следом, — и перестал плакать; нужно было жить и исполнять свои обязанности».
Укытучы шап итеп китабын япты да тәрәзә буена барып басты. Безгә ул яны белән тора иде. Класста кабер тынлыгы урнашты Нәрсә булды? Без бер-беребезгә карамадык, шулай ике-өч минут дәшмичә утырдык. Укытучы кузгалды. Чалбар кесәсеннән дүрткә бөкләнгән кулъяулыгын чыгарды, күзләрен сөртте. Моны ул яны белән торып эшләде. Аннан безгә борылды да, күзлеген кулында әйләндергәләп:
— Картаям, ребятки, күңел нечкәрә бара,—дип, кыңгырау чылтыраганчы ук чыгып китте.
...«Тар-мар» әсәрен без атна буе үзлегебездән укый-укый шаштык. Левинсон елаудан туктаган урында безнең күңелләр елады. Күңелләр ташыды да ташыды, ә Хәлил Фәтхиевич бераздан шул әсәр буенча сочинение яздырды.
Ташлытау урамнарында өермә болыты
Урамнарда инде балчык ярыла, тузан чыга. Җәй килде, корылык. < кыйммәтчелек белән жәй килде. Әлтафи балык сатып барлыгы алты йөз сиксән сум акча жыйды, аның агач сандыгында хәзер мең данәсен ? бергә төргән «Волна» дигән папирос ята. Әлтафи хәзер географларның $ иң якын дусты булып китте. Базарларда аракы күренә башлады, йо- - мырка, пешкән бәрәңге сатучы чибәр егетләр астан гына алып стакан < белән аракы да салдыралар. Военторгта орден, медаль колодкалары ч өчен ленталар сатыла, Илләт ягыннан килгән мари хатыннары орден а ленталарын өчәр-дүртәр метр алалар. Әлтафи әйтүенә караганда, аны Э күлмәк итәгенә тегәләр икән... §
Безгә дә әллә нинди исәпләр керә башлады. Унҗиде яшь тулды бит, s шайтан алгыры. Стипендия алган көннәрнең берсендә Зарифуллин и белән без дә военторг янындагы бер ларекка тукталдык Нәрсәдер 2 эшлисе килә Сугыш беткәнгә инде күпме вакыт үтте Укый башлаганга = ничә ел... Унсигезгә чыгып барабыз. Нәрсәдер эшләргә хакыбыз х юкмы әллә безнең? Безме колхозда эшләмәгән, безме фронтны ипи I белән тәэмин итмәгән? Безме иң авыр елларда ачлыктан сыкранмыйча 3 фәннәр өйрәнеп ятмаган? а
...Буфетта эшли торган яһуд хатыны безгә кырлы кечкенә стакан- ♦ нарга салып кызыл аракы бирде. Эчтек. Пөз граммы сигез сум туксан в тиен, диде. Бер унлык, тагын ике өчәр сумлык, тагын бер сум сиксән ы тиен акча бирдек. Күңелне күтәрәсебез килде, ләкин берни дә тәэсир " итмәде. Тукта, нинди йөз грамм? Каты әйберләр үлчәве бит ул! Сыек л әйберне алай гер белән үлчиләрмени? Безнең авылда майны гына 2 шулай гөрәнкәләп үлчиләр иде. йөз грамм .. Бу сугыш әллә нәрсәләр * китереп чыгарды. Сыек әйберне кайсы җүләре шулай гер белән үлчи s инде? Кайттык, Әлтафидан парын бер сумга «Волна» алып тартып карадык...
Иртәгесен рус әдәбияты дәресендә безне гомер дә булмаган хәл көтә иде...
Бу инде безнең кичәге азынуыбызга күрәдер Хәлил Фәтхиевичның башы аска иелгән, чәчләре таралмаган. Кәефсез генә өстәл янына узды. Безгә карамыйча гына урындыкка утырды, журнал ачты Без тын калдык. Ул ручкасын алды, журнал битенә нәрсәдер язды. Үзе тонык кына тавыш белән: «Так, так, ребятки», — дип дәрес буе сөйләнеп утырды. Безгә күтәрелеп карамаган көенчә, бер сүз әйтмичә чыгып китте.
Икенче көнне шул ук хәл кабатланды...
Без укытучыбызга нәрсә булганын белә алмый гаҗизләндек. Гео-графларга «Волна» сатарга кергән Әлтафи куркыныч хәбәр ишетеп чыккач, без тынсыз калдык. Менә ике-өч көн инде Хәлил Фәтхиевичне бер кеше директор бүлмәсенә алып керә дә нәрсәдер сораша икән. Имеш, ул ниндидер Ибраһнмов дигән язучы белән таныш булган икән. Имеш, ул бөтенләй дә Мәскәү татары түгел, ә Бәләбәй башкорты икән. Тагын әллә ниләр бар икән . Әнә шуларныц барысы турында швхоз Исмәгыйл донос язган һәм чартлатып жавап биреп тора, ди... Рус теле укытучысының укучылар алдындагы авторитетыннан ул күптән көнләшеп йөргән икән.
Ул төнне тулай торак шөпшә оясыдай гөж килде. Малайлар бүлмәсендә төн буена беркем керфек какмады Гыйззәтуллин таң атканда Әлтафидан илле тиенгә бер «Волна» сатып алып тартты. Чыгарылыш имтиханнары җитеп килә нде, иртәгесен, беркем бернәрсә укымаган көе, училищега җыелдык. Кыңгырау чылтырады Беренче дәрес рус әдәбия- 1Ы булырга тиеш нде, берәү дә класска кермәде Барыбыз да, ишек
төбенә жыелып, укытучылар бүлмәсен күзәтә башладык. Безгә элеккеге хәлебезгә кайту өчен тик бер генә нәрсә кирәк иде: менә хәзер укытучылар бүлмәсенең ишегеннән Хәлил Фәтхиевич күренсен, аның күзлек пыялалары ялтырап алсын иде. Аннан без дәррәү класска керер идек, ул класска күз ташлап, үзенең зур тарагы белән озын чәчләрен сибелдереп янга тарап куйсын иде. Аннан без күңелдән ятлаган өзекне сөйли башласак иде...
«Чуден Днепр при тихой погоде, когда вольно и плавно мчит сквозь леса и горы воды своп...»
.. Безгә рус әдәбияты урынына география керде.
Рус телен шәһәрдән килгән бер ят кеше укыта башлады. Хәлил Фәтхиевич кая китте? Безнең күңелне шул борчый иде. Училищедан күңел сүрелде, җитмәсә элеккеге директорны эшеннән алып яңаны китерделәр. .Монысы беренче көнне үк яңа тәртип кертте: малайларга галстуксыз училищеда күренмәскә. Военторгка чиратка тезелдек. Нинди бөрчекле, нинди чәчәкле галстук булса — берсе дә калмады. Аякка чабата киеп, галстук тагып училищега килдек. Беренче дәрес алдыннан линейкага тезделәр. Иң шәп галстук Әлтафида иде. Аның галстугына яшелле-кызыллы чәчәкләр төшерелгән. Әлтафинын аягында кырык өченче размерлы эш ботинкалары, солдат чалбарының төбе тез астына салынган. Ул горур кыяфәт белән линейкада басып тора — ничә әйтсәк дә ике-өч атнадан ул башлангыч мәктәп укытучысы дигән исем алачак. Яна директорның бүгенге көн өчен яна фәрманын тыңладык. Бүген укулар булмый, бөтен кеше комиссия узарга тиеш.
...Ыгы-зыгы килдек. Докторлар ике көн буе безнең арык күкрәкләребезне тыңладылар, каткан тез башларыбызга сугып карадылар, ничә елдан бирле тиешенчә файдаланмаган тешләребезне тикшерделәр. Ярославналар. Онегиннар. Левинсоннар онытылдылар. Шуның өстенә өч көннән соң жан тетрәткеч приказ укылды. Классташыбыз Баязнто- ваны комиссия вакытында ачылган бер гөнаһысы өчен училищедан чыгардылар. Гыйззәтуллинның үпкәсе авыру дип табылган һәм ана тулай торактан чыгарга әмер бирелде.
Коры, кырыс жәй башланды, аяк астында үләннәр көйде. Ташлытау урамнарында өермә болыты йөрде. Җир ярылды. Бу — кырык җиденче елның эссе июле иде...
Телеграф чыбыклары сызгыралар...
Гомер дигәнен — ин бәрәкәтсез нәрсә. Менә аннан соң инде егерме ел вакыт үткән. Гыйззәтуллин белән Зарнфуллин ничә елдан бирле урта мәктәптә pjc теле укыталар. Әркәшә дә инде Аркадий Павловичка әйләнгән. Район үзәгендә мәктәп директоры икән. Әлтафи гына ничектер укытучылык эшен ташлаган. Ул хәзер — райпотребсоюз председателе.
...Машинаның ишеген ачам да моннан күп еллар элек китап күтәреп атлаган сукмакка аяк басам. Элек училище торган урында машиналар паркы корганнар. Көзнең кыска көне моңсу гына кичкә авыша. Сыек пычрак белән капланган таш юл тасмадай сузылып түбәнгә төшеп китә. Түбәндәге рус авылында тынлык, юл буендагы телеграф баганалары карасу боз белән капланганнар. Җир өстенә тын гына кич килә. Таш юл буендагы, әби патша утырткан, дип без ышанып сөйләгән каеннарның корган төпләре карачкыдай бозланып торалар. Кар катыш ала- тилә җир җәйрәп яга. Элек кибәннәр утырган горизонтта яшь наратлар тезелеп киткән.
Тынлык, тынлык. Кырлар инде буш калган, ап-ак шифер түбәле фермалар өстендә җылы пар күтәрелә. Төз лапас асларында тип-тигез
итеп өелгән утын әрдәнәләре, лапас эченнән коры печәннен хуш исе анкып тора. Кырыс кына төньяк жиле исеп китә, түбәндәге рус авылында «дыңк-дынк» итеп нәрсәдер кагалар. Мин баш киемемне салам һәм урманга таба барам. Шул секундта урман буеннан искән жилгә: «О ветер, ветрило! Зачем ты так сильно веешь?» дип дәшәсем килә. Бозланып каткан карачкыл баганаларга, «әби патша каеннарына» дәшеп сорыйсым килә: безнең балачакны сез хәтерлисезме? Безнең эзләрне саклаган берәр истәлек бармы? Чал тарих! Синен битләреңдә безнең эзләр бармы? Менә шушы каеннарга, шушы баганаларга карый-карый без монда белем алдык, безнең тун миләребез менә шушы урында кыймылдый башладылар, менә шушы урында без үзебез жик- кән үгезләрдән тыш дөньяда Татьянаның мәхәббәте булганлыгын белдек, Бэлага гашыйк булдык, Левинсон белән Метелицага сокландык.
...Мин караңгы урман сукмагыннан таш юлга килеп чыгам. «Лес распахнулся, перед ними совсем неожиданно...» Минем колагымда әнә шул тавыш яңгырый. Ул тавыш каяндыр жир астыннан чыккан кебек. Караңгы төшә, телеграф баганалары сызгыралар. Буранмы, яңгырмы булыр? Әллә аязгамы? Күңелдә буран да, яңгыр да ..
Мәрхәмәтле жир! Нигәдер, мин синең шундый томанлы, буранлы, яңгырлы көннәреңне яратам. Син ул вакытта мина ышанычлырак тоеласың. Эссе, коры көннәрендә аяк асты ярылган, өермәле, коры жәй минем исемә төшә Андый көннәрдә Ташлытауның аракы сатучы спекулянтлары, чебен жыелган сыра мичкәләре, галстук таккан чабаталы малайлары искә төшә.
Телеграф чыбыклары сызгыра, машина тасма булып жәелгән юеш юлдан караңгылыкка таба чаба.
Сау бул, минем тормышка аяк баскан, күзем ачыла башлаган жирем!
Машина фаралары бозлы баганаларны ялыйлар. Чабасы, чабасы килә, машинадан төшеп күкрәкне ачып, дымлы салкын кичтә караңгылыкны ярып, пычрак ерып алга барасы килә .
Барырга, барырга да, сызгырып утырган яфраксыз агачлар арасындагы жылы йортка кереп, өлкән яшьтәге, озын чәчле укытучы каршына басарга һәм.
— Давай, закурим,— дип елмаерга иде...
Соңгы сүз
Авыр, кырыс юллар үтелгән. Ничек үтә алганбыз, ана каян көч килгән? Әйе, әйе. хәтерлим. Левинсон нн өчен алга барган? Отряды тар- мар килгәч тә өметен жуймаган Урман караңгылыгыннан чыккач, ул алдында якты дөнья күргән. Кешеләрне күргән. Елаудан туктаган, «Нужно было жить и исполнять свои обязанности*.
Шулай. Безгә дә яшәргә һәм үз бурычыңны үтәргә кирәк иде.
Әйе. яшәргә кирәк иде...
Ах, син жил!
Син һич тә агачларны селкетмисен. Син бары тик телеграф чыбык-ларына гына кагыласың да шомлы итеп сызгырасың. Аязга булса да, янгырга булса да сызгырасың.
Син миңа яшьлегемне сөйлисең.